1. Trang Chủ
  2. Triết học
  3. Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_3

Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_3

Tham khảo tài liệu 'minh triết phương đông và triết học phương tây_3', khoa học xã hội, chính trị - triết học phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả 63 ta ®· thÊy, mét c¸i trung cho phÐp thÝch øng võa víi c¸i nµy còng nh− víi c¸i kia trong c¸c quan ®iÓm ®ã (vµ c¸i trung n»m ®óng trong c¸i kh¶ n¨ng ®ång ®Òu ®ã). Ta nhí lêi M¹nh Tö (VII, A, 26): mét bªn lµ nh÷ng kÎ gi÷ lÊy chñ nghÜa vÞ ng·, cßn bªn kia lµ nh÷ng kÎ thi hµnh chñ nghÜa kiªm ¸i; Tö M¹c b¶o thñ chñ nghÜa chÊp trung lµ

Thể loại Tài liệu miễn phí Triết học

Số trang 31

Ngày tạo 8/30/2018 12:14:36 AM +00:00

Loại tệp PDF

Kích thước 0.33 M

Tên tệp

Tải Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_3 (.pdf)

Xem mẫu

  1. 63 ta ®· thÊy, mét c¸i trung cho phÐp thÝch øng võa víi c¸i nµy còng nh− víi c¸i kia trong c¸c quan ®iÓm ®ã (vµ c¸i trung n»m ®óng trong c¸i kh¶ n¨ng ®ång ®Òu ®ã). Ta nhí lêi M¹nh Tö (VII, A, 26): mét bªn lµ nh÷ng kÎ gi÷ lÊy chñ nghÜa vÞ ng·, cßn bªn kia lµ nh÷ng kÎ thi hµnh chñ nghÜa kiªm ¸i; Tö M¹c b¶o thñ chñ nghÜa chÊp trung lµ ng−êi “gÇn” (víi ®¹o lý) h¬n c¶. Nh−ng, khi anh ta võa ®øng yªn l¹i ë gi÷a, tøc th× anh ta chØ cßn cã mét kh¶ n¨ng (c¸i nöa-gi÷a c¸ch ®Òu-hai bªn), do ®ã mµ anh ta mÊt ®i “h»ng tr¨m c¸i kh¸c”, vµ “lµm h¹i ®¹o”. C¸i trung dung ch©n chÝnh, cña minh triÕt, lµ c¸i trung dung cã thÓ biÕn ®æi, cã thÓ dao ®éng tõ ®èi lËp nµy sang ®èi lËp kia, kh«ng ngõng trïng khíp víi tr−êng hîp gÆp ph¶i (tïy theo “quyÒn”1 nghiªng vÒ bªn nµo): c¸i trung dung cña sù t−¬ng ®¼ng nh− vËy kh«ng bao giê dõng l¹i, æn ®Þnh, x¸c ®Þnh (còng nh− thùc t¹i kh«ng bao giê dõng l¹i), vµ, theo mét c¸ch nµo ®ã, bao giê còng lµ míi l¹: nã kh«ng thÓ lµ c¸i ch©n lý. KÎ nµo kh«ng “gi÷ ®−îc” c¸i trung dung Êy trong sù c©n b»ng æn ®Þnh cña ®iÒu tiÕt, khiÕn cho m×nh ë ®−îc vÒ phÝa bªn cÇn khi cÇn, bªn nµy còng nh− bªn kia, th× sÏ LuËn nhÊt thiÕt bÞ m¾c vµo mét “®Çu mót”, ë bªn nµy hay bªn kia, thµnh dÞ ®oan (x. LuËn Ng÷, II, 16). C¸i thãi dÞ ®oan ®ã trong quan ®iÓm, kh«ng thÓ trùc tiÕp b¸c bá nã ®−îc bëi nh− vËy nã sÏ cét chÆt ta ngay vµo mét quan ®iÓm tr¸i ng−îc l¹i, còng thiªn vÞ nh− quan ®iÓm ®èi nghÞch víi nã; tr¸i l¹i, chØ nªn ®Ó cho nã ®èi diÖn víi c¸i tr¸i ng−îc víi nã sao cho c¶ hai chóng sÏ lµm ph¸t lé tÝnh thiªn vÞ cña nhau. Minh triÕt ë Trung Quèc bao giê còng t¸i diÔn c¸i bµi b¶n ®ã: thay v× tranh c·i víi ®èi thñ, cè b¸c bÎ hä, vµ nh− vËy tù dån cøng m×nh vµo quan ®iÓm cña m×nh, trong khi vËn ®Õn nh÷ng biÖn luËn nh»m ®¸nh b¹i ®èi thñ th× còng trë thµnh thiªn vÞ ch¼ng kh¸c g× hä, th× chiÕn l−îc lµ h−íng ®èi thñ ®ã chèng l¹i mét ®èi thñ kh¸c, b»ng c¸ch t¸i lËp l¹i c¸c quan ®iÓm cña hä sao cho, khi ®èi chäi víi nhau, c¸i nµy sÏ lµm béc lé chç thiÕu cña c¸i kia vµ ng−îc l¹i. Kh«ng ph¶i ®Èy c¶ hai vµo chç kh«ng ai cã lý c¶, vµ hai quan ®iÓm ®ã b»ng nh÷ng biÖn luËn cña chóng sÏ tù hñy diÖt lÉn nhau (theo lèi ph¶n ý cña ng−êi Hy L¹p), mµ, chØ b»ng c¸ch ®Ó cho chóng ®èi mÆt víi nhau, khiÕn ta thÊy râ mçi ®èi thñ Êy chØ lµ mét phÝa (vµ chÝnh ta th× ch¼ng thuéc vÒ phÝa nµo c¶). M¹nh Tö ®· lµm ®óng nh− vËy: thay v× tr¶ lêi c¸c nhµ tù nhiªn chñ nghÜa thêi Êy ®· ®¶ ph¸ tan tµnh chñ nghÜa kiªm ¸i (D−¬ng Ch©u), «ng l¹i ®em hä ®èi lËp víi c¸c nhµ MÆc häc (c¸c nhµ tù nhiªn chñ nghÜa sÏ trë thµnh nh÷ng kÎ “vÞ ng·” ®èi mÆt víi c¸c nhµ MÆc häc “kiªm ¸i”), vµ chØ b»ng mçi c¸ch bè trÝ ®ã, chø kh«ng ph¶i b»ng tranh luËn, «ng bçng trë thµnh ng−êi ®øng ë ®óng trung dung gi÷a hä: còng vÞ ng· nh− phÝa bªn nµy khi cÇn - mµ còng kiªm ¸i nh− bªn kia còng khi cÇn. M¹nh Tö nhÊn m¹nh nªn tr¸nh tranh biÖn (VII, B, 26)2: chØ cÇn ®Ó cho nh÷ng kÎ chuyªn vÒ mét phÝa (ch¼ng h¹n, phÝa c¸c nhµ MÆc häc, vèn muèn lµm lîi Ých cho mäi ng−êi b»ng bÊt cø gi¸ nµo) tù nhiªn dao ®éng vÒ phÝa bªn kia (phÝa ng−îc l¹i, cña nhµ tù nhiªn chñ nghÜa D−¬ng Ch©u, ®· mÊt ®i hÕt c¸c ¶o t−ëng, thu m×nh l¹i trong chñ nghÜa vÞ ng·), ®Ó råi “tù hä” sÏ ®Õn víi c¸i trung dung, tøc quan ®iÓm cña nhµ nho. Tù hä, nghÜa lµ theo ®óng c¸i l«-gÝch c©n b»ng gi÷a c¸c quan ®iÓm ®èi lËp. §èi víi c¸i l«-gÝch ®ã, tranh biÖn lµ v« bæ, nã sÏ lµm h¹i c¸i néi giíi ®iÒu tiÕt Êy. “Nh÷ng kÎ h«m nay tranh luËn víi c¸c nhµ vÞ ng· chñ nghÜa vµ c¸c nhµ MÆc häc ch¼ng kh¸c nµo ®uæi theo mét con lîn sæng chuång vµ khi, lîn ®· trë vÒ chuång, cßn ®i cét ch©n nã l¹i”. C¸c nhµ T©n Khæng gi¸o, vÒ sau, Nh− khi ta nãi “quyÒn biÕn”. “QuyÒn” (qu¶ c©n). 1 M¹nh Nguyªn v¨n trong M¹nh Tö: “Ta së dÜ ch¸n kÎ chÊp nhøt, lµ v× kÎ Êy cè gi÷ ý kiÕn lµm h¹i ®¹o 2 lý...” (§oµn Trung Cßn dÞch)
  2. 64 th−êng còng lµm nh− vËy: thay v× trùc tiÕp b¸c bÎ PhËt gi¸o, v× ¶nh h−ëng cña nã, hä ®· ®em ®èi mÆt c¸c nhµ PhËt häc víi c¸c nhµ L·o häc, vµ nh− vËy lµm râ tÝnh chÊt thiªn vÞ cña mçi phÝa; vµ mçi phÝa ®Òu tá ra lÖch vÒ bªn nµy hay bªn kia råi, th× Khæng gi¸o sÏ lµ thÓ hiÖn cña c¸i trung dung, c¸i kh«ng bÞ sa lÇy vµo bÊt cø bªn nµo. Nh− vËy c¸i ng−îc l¹i cña minh triÕt kh«ng ph¶i lµ c¸i sai, mµ lµ c¸i thiªn vÞ. Còng nh− trong minh triÕt, c¸i trung dung cña sù t−¬ng ®¼ng ®−îc coi lµ ch©n lý, sù thiªn vÞ còng bÞ coi nÆng nh− c¸i sai trong triÕt häc: “hiÓu râ lêi lÏ” cña nh÷ng ng−êi kh¸c, nh− M¹nh Tö ®ßi hái (II, A, 2), vµ ®¸nh ®æ c¸c quan ®iÓm tr¸i ng−îc nhau trong cuéc tranh luËn gi÷a c¸c tr−êng ph¸i (III, B, 9), kh«ng ph¶i lµ chøng minh r»ng c¸c lý thuyÕt cña hä lµ sai, mµ lµ lµm râ c¸c chç thiÕu cña hä vµ chØ ra hä ®· ®i lÖch nh− thÕ nµo. Ta cã thÓ x¸c minh ®iÒu nµy ë tËn nhµ t− t−ëng thêi Cæ ®¹i (Tu©n Tö, thÕ kû thø III tr−íc c«ng nguyªn), ®−¬ng thêi víi c¸c nhµ MÆc häc vµ rÊt quan t©m ®Õn sù chÆt chÏ vÒ l«-gÝch trong lËp luËn, lµ ng−êi, trong x· héi Trung Hoa cæ, ®· ph¸t triÓn h¬n c¶ nghÖ thuËt b¸c bÎ (nh− trong nghÞ luËn cña «ng vÒ “b¶n tÝnh ¸c” cña con ng−êi, b¸c l¹i quan ®iÓm cña M¹nh Tö; x. X¸c lËp c¬ së cho ®¹o ®øc1, ch. V). MÆc dÇu «ng X¸c ®Æt lªn hµng ®Çu vai trß “tèi cao” cña trÝ tuÖ (c¸i “ra lÖnh vµ kh«ng nhËn lÖnh”) vµ chøc n¨ng thuÇn tóy nhËn thøc cña nã, coi trÝ tuÖ lµ cã quyÒn ph¸n xÐt tù do (“nã tù m×nh nã cÊm ®o¸n hay cho phÐp, t−íc ®äat hay chän lùa, thùc hiÖn hay dõng l¹i”) vµ n¨ng lùc t¸n ®ång cña nã lµ tù do (“kh«ng ai buéc ®−îc nã thay ®æi ý kiÕn”; “nÕu nã thÊy lµ ®óng, th× nã chÊp nhËn, nÕu nã thÊy lµ sai, th× nã b¸c bá” vµ “c¸i tÊt yÕu lµ c¸i tù chÝnh nã nhËn thÊy”), nhµ t− t−ëng, vÉn theo thuyÕt Khæng gi¸o nµy, vÉn coi thãi xÊu nguy hiÓm cho t− duy lµ c¸i thiªn vÞ chø kh«ng ph¶i lµ c¸i sai (x. ch. “Gi¶i tÕ”). Më ®Çu, «ng nãi: “C¸i häa cña con ng−êi, nãi chung, lµ ë chç trÝ ãc cña hä bÞ mï qu¸ng v× mét ph−¬ng diÖn riªng biÖt vµ bá mÊt c¸i l«-gÝch tæng thÓ trong bãng tèi”. Chó môc vµo mét ®iÓm, hä bá mÊt kÝch cë tæng thÓ cña hiÖn thùc. Nãi cho thËt ®óng, kh«ng ph¶i lµ hä nhÇm lÉn, bëi c¸i ®iÓm ®ã còng lµ ®óng, nh−ng hä ®Ó cho m×nh bÞ nã ¸m ¶nh. Tõ ®ã mµ sinh ra nh÷ng sù bÊt hßa trong x· héi vµ sù lén xén trong t− duy. VËy, sù thiªn vÞ Êy do ®©u mµ cã? Do mçi ng−êi, “tù m×nh riªng b¸m vµo nh÷ng g× m×nh ®· tÝch lòy” (coi lµ kinh nghiÖm, vµ do vËy, mµ cã hiÖu lùc) vµ tõ nay “dùa vµo” ®Êy, “ch¼ng sî g× kh¸c h¬n lµ nghe ng−êi kh¸c nãi xÊu vÒ nã” vµ “lu«n cho lµ m×nh cã lý”. Tõ ®ã ng−êi ta chó ý h¬n ®Õn mét ph−¬ng diÖn cña sù vËt mµ lê ®i c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c: ng−êi ta chØ cßn nh×n thÊy niÒm “ham muèn” hay sù “ghÐt bá” cña m×nh, chØ thÊy c¸i “khëi ®Çu” hay c¸i “kÕt thóc” cña sù vËt, v.v. Nh×n thÊy mét c¸i nµy, ng−êi ta kh«ng cßn nh×n thÊy c¸i kh¸c; vµ “v× mäi sù ®Òu kh¸c tÊt c¶ nh÷ng g× cßn l¹i, cho nªn mäi thø l¹i che khuÊt lÉn nhau hÕt”. C¸c tr−êng ph¸i kh¸c còng vËy: c¸c nhµ MÆc häc th× ®Çu ãc bÞ c¸i “thùc dông” lµm cho mï qu¸ng vµ chØ cßn biÕt “c¸i v¨n hãa”; mét ng−êi kh¸c (Tèng H×nh, nhµ hßa b×nh chñ nghÜa) th× bÞ mï qu¸ng v× tiÕt chÕ c¸c dôc väng vµ kh«ng cßn nh×n thÊy sù tháa m·n ë ®Êy n÷a; mét ng−êi kh¸c (ThËn §¸o, nhµ “ph¸p trÞ”) th× bÞ mï qu¸ng v× c¸c chuÈn mùc ¸p ®Æt ®èi víi mäi ng−êi vµ kh«ng cßn nh×n thÊy gi¸ trÞ cña c¸ nh©n; mét ng−êi kh¸c (Th©n BÊt H¹i, còng lµ nhµ ph¸p trÞ) th× bÞ mï qu¸ng v× quan ®iÓm quyÒn lùc vµ kh«ng nh×n thÊy sù cÇn thiÕt ph¶i s¸ng suèt; còng nh− mét ng−êi kh¸c n÷a (HuÖ Thi, nhµ ngôy biÖn) th× bÞ mï qu¸ng v× c¸c tõ ng÷ vµ v× thÝch thó c¸c nghÞch lý vµ kh«ng cßn nh×n thÊy hiÖn thùc; cuèi cïng, mét ng−êi kh¸c, Trang Tö, nhµ L·o häc) th× bÞ mï qu¸ng v× tù nhiªn vµ kh«ng cßn nh×n thÊy cuéc sèng con ng−êi. Mäi Tªn mét t¸c phÈm kh¸c cña F. Jullien. 1
  3. 65 ng−êi ®Òu cã lý, nh−ng lµ tõ mét gãc ®é nhÊt ®Þnh; ch¼ng ai trong hä nhÇm lÉn c¶, nh−ng tÊt c¶ hä ®Òu bÞ h¹n chÕ: bëi hä kh«ng coi c¸i sai lµ ®óng, nh−ng l¹i coi mét “gãc” lµ tÊt c¶. Mçi lÇn nh− vËy, t©m trÝ hä “tù h¹n chÕ” trong mét ph−¬ng diÖn cña sù vËt, cßn “®¹o”, trong “tÝnh th−êng kú” cña sù ®iÒu tiÕt cña nã “®i ®Õn tËn cïng” mçi ph−¬ng diÖn ®ã, chóng lµ bÊy nhiªu kh¶ n¨ng “biÕn ®æi” cña nã1; cho nªn, chØ nh×n thÊy mét ph−¬ng diÖn cña sù vËt, kh«ng nhµ t− t−ëng nµo trong sè ®ã “ph¸t huy” ®−îc ®¹o - nghÜa lµ theo ®óng tÇm réng lín t¹o nªn sù phong phó cña ®¹o, vµ mçi vÞ chØ dõng l¹i ë mçi viÖc “trang trÝ” c¸i ph−¬ng diÖn mµ hä g¾n bã. Duy chØ cã Khæng Tö, ng−îc l¹i tÊt c¶, kh«ng ®Ó m×nh bÞ mï qu¸ng v× nh÷ng kinh nghiÖm riªng tù m×nh ®· tÝch lòy vµ ®¹t ®−îc ®Õn “tÝnh t«ng thÓ” cña ®¹o (ch©u ®¹o). V× «ng kh«ng ch¨m ch¨m vµo bÊt cø c¸i g×: kh«ng vµo c¸c ham muèn cña m×nh mµ còng kh«ng vµo c¸c thï ghÐt cña m×nh, kh«ng vµo c¸i khëi ®Çu mµ còng kh«ng vµo c¸i kÕt côc cña sù vËt, v.v.; «ng “®Ó cho tÊt c¶ c¸c tån t¹i ®−îc triÓn khai cïng mét lóc” b»ng c¸ch ®Ó cho chóng mçi lÇn l¹i “trïng khíp” víi “quyÒn”2 (tøc c¸i trung dung cña t−¬ng ®¼ng)3; tõ ®ã, “c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c nhau cña sù vËt kh«ng cßn che lÊp lÉn nhau n÷a” - “quyÒn4 chÝnh lµ ®¹o vËy”. 7. VÒ c¸i chñ ®Ò “®¹o” nµy, ta cã thÓ tin r»ng cã mét sù nhÊt trÝ trong t− duy; sù cã mÆt cña nã trong tÊt c¶ c¸c nÒn v¨n hãa cho ta thÊy qu¶ cã mét c¸i cÇu nèi gi÷a c¸c nÒn v¨n hãa Êy víi nhau. ë phÇn më ®Çu bµi th¬ cña ParmÐnide, còng tøc lµ ë khëi nguyªn cña triÕt häc, con ®−êng “phong phó nh÷ng ph¸t lé thÇn kh¶i” lµ con ®−êng ®−a ta ®Õn víi vÞ n÷ thÇn sÏ chØ ra cho ta ch©n lý “vÒ c¸i toµn thÓ”, ch©n lý cña B¶n thÓ; tr¸nh xa c¸c lèi hÑp s¸o mßn cña d− luËn, nã ®−a ta “®Õn ¸nh s¸ng”. Trong truyÒn thèng Kinh Th¸nh còng vËy (vµ sù gÇn gòi ®¸ng ng¹c nhiªn nµy, bªn trong c¸c truyÒn thèng, sÏ ®−îc minh chøng b»ng viÖc cuèi cïng ta t×m thÊy mét vÎ ngoµi cho c¶ hai: c¸i HÐbreu vµ c¸i Hy L¹p). Bëi, trong Kinh Th¸nh còng vËy, ®¹o (con ®−êng) ®−îc ®Æt song hµnh víi ch©n lý (Th¸nh vÞnh 86) vµ, trong T©n ¦íc, nã lµ con ®−êng dÉn ®Õn sù kh¶i thÞ nhiÒu h¬n sù tu©n thñ ®èi víi LuËt: “Ta lµ con ®−êng, lµ ch©n lý, lµ cuéc sèng” (Jean, 14: hodos, aletheia, zoª5). DÇu ta hiÓu ®¹o vµ ch©n lý dÉn ®Õn cuéc sèng (vÜnh h»ng; x. Ambroise), hay ®¹o cïng lóc ®−a ta ®Õn ch©n lý vµ cuéc sèng (ClÐment d'Alexandrie, Augustin), hoÆc n÷a r»ng ch©n lý vµ cuéc sèng chØ lµ nh÷ng hiÓn thÞ cña ®¹o, th× c¸i ®¹o Êy bao giê còng chØ ®−îc quan niÖm tïy thuéc vµo cøu c¸nh cña nã: nã lµ con ®−êng “®Õn víi Cha”; vµ “Kh«ng kÎ nµo ®Õn ®−îc víi Cha nÕu kh«ng do ta”. Song, nÕu minh triÕt còng vËn ®Õn h×nh ¶nh vÒ ®¹o, vµ thËm chÝ, trong truyÒn thèng Trung Hoa, lÊy ®ã lµm kh¸i niÖm chÝnh cña m×nh (tao), th× l¹i lµ b»ng c¸ch ®Þnh h−íng nã theo lèi kh¸c. Hay, ®óng h¬n, kh«ng hÒ ®Þnh h−íng nã. Trong khi ®¹o trong triÕt häc hay t«n gi¸o, Hy L¹p hay Kinh Th¸nh, vµ dÉu hai c¸i ®ã cã kh¸c nhau ®Õn mÊy, còng ®Òu dÉn ®Õn (®Õn Chóa, ®Õn ch©n lý), ®¹o mµ minh triÕt ®Ò cao kh«ng dÉn ®Õn c¸i g× c¶, kh«ng cã ch©n lý - kh«ng cã sù ph¸t lé hay vÐn më) ®−îc lÊy lµm LuËn Nguyªn v¨n LuËn ng÷: “§¹o gi¶ thÓ th−êng nhi tËn biÕn” Nt. 1 Víi nghÜa lµ qu¶ c©n ®−îc xª xÝch. 2 Nguyªn v¨n LuËn ng÷: “Kiªm trÇn v¹n vËt nhi trung huyÖn hµnh” LuËn 3 mçi lÇn c©n ph¶i xª xÝch qu¶ c©n. 4 (TiÕng La-tinh) = hodos: con ®−êng, ®¹o; aletheia (xem chó thÝch ë trang tr−íc); zoª: cuéc sèng. 5
  4. 66 cøu c¸nh. Theo minh triÕt, c¸i lµm nªn “®¹o” lµ tÝnh chÊt ®øng v÷ng ®−îc (viable) cña nã; nã kh«ng ®−a ®Õn mét môc ®Ých, nh−ng do nã ng−êi ta cã thÓ biÕn th«ng (passer)- cã thÓ kh«ng ngõng th«ng ®¹t, khiÕn ta cã thÓ m·i m·i ®i tíi (thay v× sa lÇy, bÕ t¾c). Nã lµ c¸i ®¹o cã thÓ thùc hµnh ®−îc: “®¹o cña trêi” lµ n¬i hiÖn thùc kh«ng ngõng th«ng ®¹t, kh«ng ngõng hµi hßa, vµ do vËy kh«ng bao giê sai chÖch, khiÕn cho dßng ch¶y cña sù vËt tiÕp tôc ®æi míi kh«ng th«i (x. Khæng Tö, XVII, 18: “... bèn mïa cø x©y vÇn m·i; tr¨m vËt trong vò trô cø sanh hãa m·i”); “®¹o cña con ng−êi” lµ n¬i con ng−êi kh«ng ngõng cã thÓ th«ng ®¹t, tu©n theo ®ßi hái cña c¸i trung dung, vµ kh«ng bao giê ch×m ®¾m vµo sù thiªn vÞ. Trong øng xö vµ, do ®ã, c¶ trong tÝnh c¸ch: tøc kh«ng bao giê døt kho¸t “kh«ng khoan nh−îng” hay “thuËn t×nh”, theo c¸i thÕ ®«i ng· cæ ®iÓn “xuÊt” hay “xö” (nghÜa lµ lu«n lu«n cã thÓ nh− thÕ nµy mµ còng cã thÓ nh− thÕ kia: tïy theo lóc ®ã nªn th«ng ®¹t theo c¸ch nµy hay c¸ch kia); c¶ trong t− duy n÷a: kh«ng bao giê b¸m chÆt vµo mét ý kiÕn, tù h·m m×nh vµo mét quan ®iÓm cè ®Þnh, tù nhèt m×nh vµo trong mét c¸i t«i riªng. Khæng Tö nãi: “Trung lµ céi lín cña thiªn h¹, hßa lµ ®¹o th«ng ®¹t cña thiªn h¹” (Trung dung §1)1; c¸i h÷u ®¹o duy nhÊt: nÕu thiªn h¹ “tu©n theo ®¹o”, th× “mäi ng−êi mäi vËt trong trêi ®Êt ®Òu ®−îc yªn æn trËt tù”; nÕu thiªn h¹ kh«ng tu©n theo ®¹o, th× mäi sù sÏ “®¶o lén”. DÇu lµ nãi vÒ thiªn ®¹o hay nãi vÒ nh©n ®¹o, th× còng vÉn lµ quan niÖm ®ã: v× nã kh«ng sai lÖch, vÒ phÝa bªn nµy hay phÝa bªn kia, mµ dßng ch¶y cã thÓ tiÕp tôc, tiÕn tr×nh cã thÓ thùc hiÖn. Nh− vËy ®¹o cña minh triÕt Êy kh«ng thÓ cã cøu c¸nh nµo kh¸c lµ sù ®æi míi cña chÝnh nã. Kh«ng cÇn ®Õn tÝnh môc ®Ých, hay ®óng h¬n lµ döng d−ng víi tÝnh môc ®Ých, ch¼ng nh»m ®Õn nhËn thøc tuyÖt ®èi mµ còng ch¼ng nh»m ®Õn sù cøu rçi, nã kh«ng ph¶i lµ con ®−êng dÉn ®Õn sù ph¸t lé, mµ lµ con ®−êng thùc hiÖn cña ®iÒu tiÕt (nã chÝnh lµ c¸i hµi hßa ®ang diÔn tiÕn, ®ang biÕn ®æi). Nã kh«ng ph¶i lµ con ®−êng dÉn ®Õn n¬i, mµ lµ con ®−êng qua ®ã (sù c©n b»ng ®−îc duy tr×). Nã lµ con ®−êng qua ®ã “còng tèt”, qua ®ã “còng ®−îc” - qua ®ã cã thÓ ®øng v÷ng ®−îc: qua ®ã thÕ hµnh xö, tïy theo thÕ hµnh xö cña thiªn h¹, kh«ng ngõng t−¬ng thÝch víi ®ßi hái mçi “thêi” cña hiÖn thùc. Thay v× ®−a ®Õn ch©n lý, chÝnh qua nã mµ sù t−¬ng ®¼ng ®−îc thùc hiÖn. H×nh ¶nh cña nã, nh− ta võa thÊy, lµ qu¶ c©n2; vµ h×nh ¶nh Êy cïng lóc nãi lªn hai ®iÒu: qu¶ c©n kh«ng cã vÞ trÝ cè ®Þnh, nã thay ®æi tïy theo vËt nã c©n, sù c©n b»ng bao giê còng lµ riªng biÖt (sù t−¬ng ®¼ng, còng vËy, lµ mét sù thÝch øng néi tµng víi hoµn c¶nh, nã kh«ng v−ît qua giíi h¹n cña hoµn c¶nh ®ã); mÆt kh¸c, qu¶ c©n nghiªng vÒ bªn nµy hay bªn kia, nã lu«n lu«n cã thÓ ng· vÒ phÝa bªn nµy còng nh− vÒ phÝa bªn kia: tÇm réng lín cña nã lu«n toµn vÑn, vµ chÝnh nã cho phÐp sù t−¬ng ®¼ng mçi lÇn l¹i cã thÓ ®−îc thùc hiÖn. Còng nh− vËy, ®¹o cña minh triÕt lµ c¸i ®¹o, kh«ng ®øng yªn l¹i ë bÊt cø bªn nµo, lu«n gi÷ trän vÑn tÊt c¶ c¸c kh¶ n¨ng, gi÷ cho chóng lu«n ngang b»ng nhau. Qua nã, mäi sù ®Òu më. Tõ ®ã, cßn mét c©u hái ®èi víi minh triÕt: lµm thÕ nµo ®Ó gi÷ cho sù më ®ã ®−îc tuyÖt ®èi, trong hµnh xö còng nh− trong tÝnh c¸ch, sù më chø kh«ng ph¶i lµ Ch©n lý n÷a, nã cho phÐp ta kh«ng bá qua mÊt bÊt cø phÝa nµo cña sù vËt, kh«ng bÞ “®ãng l¹i” víi bÊt c¸i g× (vÒ bÊt cø ®iÒu g×)? Ch¨m chó theo dâi c¸c nhµ t− t−ëng cña “®¹o”, c¸c nhµ L·o häc, ta sÏ cã thÓ kh¸m ph¸ ra c¸i l«-gÝch phi-lo¹i trõ, nã kh«ng g¹t bá bÊt cø bªn nµo vµ cho phÐp c¸c quan ®iÓm ®èi lËp cïng tån t¹i. V× thÕ, kh«ng thÓ vÏ c¸c t− duy Trung Hoa vµ Hy L¹p cæ thµnh hai mµu bªn ®en bªn tr¾ng. §Æc biÖt, Trung Hoa còng tõng biÕt ®Õn chñ ®Ò Trung Trung dung - §oµn Trung Cßn dÞch. 1 Nguyªn v¨n cña Khæng Tö lµ “quyÒn”. 2
  5. 67 vÒ cuéc du hµnh mét m×nh lªn câi thiªn giíi, ®i t×m thÇn linh, vèn lµ bèi c¶nh bµi th¬ cña ParmÐnide; nã còng tõng t×m c¶m høng trong diÖn m¹o vµ thÕ giíi cña vÞ thÇy Ly ph¸p (x. KhuÊt Nguyªn, thÕ kû thø III tr−íc c«ng nguyªn, ®Æc biÖt trong Ly Tao). C¸c nhµ ng«n ng÷ häc so s¸nh tha hå tháa m·n: Ýt nhÊt lµ trong v¨n b¶n nµy, ®óng nguyªn lµ cïng mét m«-tÝp Êy; khung c¶nh chØ thay ®æi chót Ýt: c¸c con ngùa c¸i cña ParmÐnide trë thµnh nh÷ng con rång ngäc, chiÕc xe còng “lao lªn” kh«ng trung, mét c¸nh cöa më ra gi÷a trêi (ParmÐnide, v.11; Ly Tao, v.205; x. Jean, 10: “Ta lµ c¸nh Ly cöa, kÎ nµo vµo qua ta sÏ ®−îc cøu rçi”). Nh−ng trong bµi th¬ Trung Hoa c¸nh cöa Êy ch¼ng më vµo ®©u c¶, nã kh«ng ®−a ®Õn sù ph¸t lé nµo hÕt, ¶o ¶nh t¾t ngÊm ngay trªn ng−ìng cöa: nã quay l¹i c¸nh cöa cña triÒu ®×nh lu«n ®ãng chÆt cøng, trµn ngËp nh÷ng lêi xÊu xa, vµ kh«ng ®Ó cho vÞ ®¹i thÇn thanh liªm cã thÓ ®Õn ®−îc bªn vua. Tõ c¸i vèn sa-man x−a, mµ truyÒn thèng Trung Hoa còng tõng biÕt ®Õn, Ýt nhÊt lµ ë vïng ngo¹i vi cña nã (ë ph−¬ng Nam, n−íc Së vµ n−íc Ng«: KhuÊt Nguyªn, Trang Tö), truyÒn thuyÕt chØ cßn l−u l¹i mét phiªn b¶n chung quy vÉn lµ mang tÝnh chÊt chÝnh trÞ; nã kh«ng ®−a ®Õn mét sù khai th¸c siªu h×nh nµo. LÊy mét ®é lïi l¹i so víi t− duy cña chóng ta - ë ®©y, b»ng c¸ch th«ng qua con ®−êng Trung Hoa - ta sÏ thÊy râ h¬n tuyÕn ®−êng lùc ®· chi phèi nÒn t− duy ®ã (tõ bªn trong mét nÒn v¨n hãa, ta dÔ c¶m nhËn h¬n c¸c mèi c¨ng th¼ng dµy vß nã vµ, tõ ®ã, c¸c ®æ vì ®· in dÊu Ên lªn nã, x. Foucault; cßn, tõ bªn ngoµi, c¸ch xa ra, th× sÏ nh×n râ h¬n c¸c mèi liªn kÕt, vèn Èn ngÇm, vÉn chi phèi nã - bµi häc cña LÐvy- Strausss). Khi, tõ Trung Hoa, quay nh×n l¹i c¸i nÒn t− duy mµ ta ®· rêi bá vµ b¾t ®Çu thÊy nã ph« bµy ra tr−íc m¾t ta nh− mét quang c¶nh, mµ chÝnh ta kh«ng cßn hoµn toµn ë trong ®ã n÷a, ta bçng giËt m×nh nhËn ra con ®−êng ®i xuyªn qua toµn bé bøc tranh Êy vµ më ra phÝa ch©n trêi, v¹ch ra triÓn väng cña nã, vµ x−a nay vÉn ®Þnh h−íng t− duy cña chóng ta: con ®−êng cña mét cuéc t×m kiÕm kh«ng bao giê chÊm døt - t×m kiÕm ch©n lý, t×m kiÕm ý nghÜa. Bëi v×, thÕ ch©n cho Ch©n lý, ý nghÜa tiÕp tôc cuéc ch¹y tiÕp søc mµ Ch©n lý ®· ®Ó l¹i, nã lµ c©u hái “hiÖn ®¹i” (nh− vËy, tõ khoa siªu h×nh häc, ng−êi ta ®· chuyÓn sang khoa chó gi¶i v¨n b¶n cæ, tõ b¶n thÓ häc chuyÓn sang thuyÕt gi¸ trÞ, v.v.). Nh− khi ta nãi: ý nghÜa cña cuéc sèng. Mét c©u hái mµ chóng ta kh«ng thÓ kh«ng tù ®Æt ra cho m×nh, nh−ng, tõ Trung Hoa nh×n l¹i, ta míi l−êng ®−îc hÕt nã tïy thuéc vµo mét sù lùa chän riªng t− biÕt chõng nµo (nÒn siªu h×nh häc vÒ ý nghÜa cña chóng ta kÕ tôc nÒn siªu h×nh häc vÒ ch©n lý) vµ ta thÊy sù thÝch ®¸ng cø tèi mê ®i (v¶ ch¨ng, biÕt dÞch nã ra tiÕng Trung Quèc nh− thÕ nµo ®©y? Bëi bao giê còng cã thÓ dÞch - sù tho¶i m¸i cña c¸c nhµ ng«n ng÷ häc - nh−ng tõ ng÷ dÞch ra ®ã cßn th«ng ®¹t ®−îc ®iÒu g×?): khi ta nh×n l¹i nã tõ phÝa Trung Hoa, c©u hái vÒ “ý nghÜa cña cuéc sèng” Êy, d−êng nh− ®ang ¸p ®Æt lªn chóng ta, kh«ng cßn nãi ®−îc g× víi chóng ta n÷a - nã kh«ng cßn nãi víi chóng ta. Theo c¸ch nh×n cña minh triÕt, c©u hái vÒ ý nghÜa cña cuéc sèng mÊt hÕt ý nghÜa cña nã. Cho nªn bËc minh triÕt kh«ng chó môc vµo nã còng nh− kh«ng hÒ chó môc vµo ch©n lý. Cuèi cïng, cÇn nãi r»ng, bËc minh triÕt lµ ng−êi kh«ng cßn ®Æt ra c©u hái vÒ ý nghÜa (ng−êi kh«ng cßn ®Ó ý ®Õn c¸i thÕ ®«i ng·: c¸i bÝ Èn hay c¸i phi lý; nã ch¼ng nãi g× víi «ng ta c¶, còng nh− c©u hái vÒ c¸i ®óng vµ c¸i sai). Cuèi cïng, bËc minh triÕt lµ ng−êi coi thÕ giíi vµ cuéc sèng tù nã lµ thÕ ®ã. Ng−êi chØ cÇn nãi vËy, vµ chÝnh do ®ã ch¼ng cÇn nãi g× n÷a: c¸c sù vËt tù nã lµ vËy. Kh«ng ph¶i “vèn trêi ®· ®Þnh nh− thÕ”, nh− t«n gi¸o vÉn nãi, muèn ta chÊp nhËn nh− thÕ; còng ch¼ng ph¶i “t¹i sao l¹i nh− thÕ?”, nh− nhµ triÕt häc nãi, th¶ng thèt ng¹c nhiªn. Kh«ng chÊp nhËn,
  6. 68 còng ch¼ng cËt vÊn - mµ lµ “vËy ®ã”. BËc minh triÕt lµ ng−êi nhËn ra r»ng (nã) lµ vËy ®ã. TriÕt TriÕt häc Minh triÕt
  7. 69 -B¸m vµo mét t− t−ëng V« ý (kh«ng cã ý nµo ®−îc coi lµ −u tiªn) v« cè v« ng· gi÷ cho mäi t− t−ëng ®Òu ë trªn cïng mét b×nh diÖn - TriÕt häc th× cã tÝnh lÞch sö Minh triÕt kh«ng cã lÞch sö (kh«ng thÓ viÕt mét lÞch sö cña minh triÕt) - Cã nh÷ng b−íc tiÕn trong BiÕn ®æi cña lêi nãi sù gi¶i thÝch (chøng minh) (minh triÕt nh¾c ®i nh¾c l¹i - ®Ó “tËn h−ëng”) - TÝnh kh¸i qu¸t TÝnh tæng qu¸t (mçi lêi nãi cña bËc minh triÕt bao giê còng nãi toµn bé minh triÕt, nh−ng mçi lÇn d−íi mét gãc ®é riªng) - B×nh diÖn néi t¹i Vèn néi giíi (c¾t c¸i hçn mang) - DiÔn tõ (®Þnh nghÜa) Lêi l−u ý (kÝch gîi) - ý nghÜa HiÓn nhiªn - Èn khuÊt v× tï mï Èn khuÊt v× hiÓn nhiªn Ngé (to realize): ý thøc - BiÕt vÒ c¸i nh×n thÊy, c¸i ta biÕt - Ph¸t lé §iÒu tiÕt - Nãi Ch¼ng cã g× ®Ó nãi c¶ - Ch©n lý Sù thÝch øng ( thÝch øng hoµn víi mét hoµn c¶nh nµo ®ã) - Ph¹m trï B¶n thÓ Ph¹m trï qu¸ tr×nh chñ thÓ (vËn hµnh cña thÕ giíi vËn hµnh cña hµnh xö)
  8. 70 Tù nhiªn (sponte sua) - Tù do - Sai lÇm Thiªn vÞ (bÞ mï qu¸ng v× mét ph−¬ng diÖn cña sù vËt, kh«ng cßn nh×n thÊy ®−îc c¸i kh¸c n÷a: chØ cßn thÊy mét “gãc” chø kh«ng thÊy toµn bé) - §¹o ®−a ®Õn Ch©n lý §¹o lµ c¸i cã thÓ ®øng v÷ng (qua ®ã “thÕ lµ tèt”, qua ®ã “thÕ lµ ®−îc”)
  9. 71 II II Mçi c©u t«i viÕt bao giê còng lµ ®· nh»m ®Õn c¸i toµn thÓ, vËy lµ bao giê còng lµ nãi vÒ chÝnh ®iÒu Êy th«i víi mét c¸ch xem xÐt kh¸c, vµ c¸c c©u cã thÓ nãi chØ lµ nh÷ng ph−¬ng diÖn cña cïng mét ®èi t−îng ®−îc nh×n d−íi nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau. Ludwig Wittgenstein, Nh÷ng nhËn xÐt trén lÉn, 1930 Lêi gi¶i cho vÊn ®Ò anh nh×n thÊy trong cuéc ®êi, chÝnh lµ c¸ch sèng sao cho vÊn ®Ò ®ã biÕn mÊt ®i. nt. 1937 I Minh triÕt biÕn mÊt d−íi sù xÐ lÎ cña c¸c quan ®iÓm
  10. 72 1. §Ò xuÊt thø hai cña t«i: bËc minh triÕt lµ ng−êi hoµn toµn më víi c¸i vèn lµ vËy cña mäi sù vËt, th−êng xuyªn tiÕp cËn ®−îc ®Õn chóng. Ng−îc l¹i, kÎ nµo sa vµo thiªn vÞ, ®Ó cho t©m trÝ m×nh biÕn thµnh mét quan ®iÓm riªng, th× sÏ ®¸nh mÊt minh triÕt. §èi víi Trang Tö, nhµ t− t−ëng L·o häc thÕ kû thø IV tr−íc c«ng nguyªn, còng vËy, bËc minh triÕt lµ ng−êi kh«ng cã quan ®iÓm cè ®Þnh, lu«n dõng l¹i vµ «ng ta cã L·o thÓ gäi lµ quan ®iÓm cña m×nh (x. c¶ L·o Tö § 49); chÝnh «ng, trong thêi cæ ®¹i Trung Hoa, chØ ra râ rµng h¬n c¶ do ®©u mµ nh÷ng sù chia t¸ch c¸c quan ®iÓm ®ã ®· khiÕn ng−êi ta kh«ng nh×n ra ®−îc c¸i tæng thÓ cña ®¹o. ¤ng b¶o ng−êi ta ®¸nh mÊt minh triÕt lµ do c¸i mµ «ng gäi lµ mét “®Çu ãc ®· thµnh (thµnh t©m) (advenu)” (còng gièng nh− ta nãi mét ®Çu ãc thµnh kiÕn): còng nh−, “khi ta võa nhËn ®−îc nã” ta gi÷ “®Õn tËn cïng” c¸i vËt ®· “®· thµnh” vÒ ta, kh«ng thÓ “biÕn ®æi” ®−îc nã, vµ nh− vËy, khiÕn cho m×nh lu«n bÞ h¹n chÕ (Nam Hoa Kinh, ch.II, “TÒ vËt luËn”, tr.56). Bëi v×, do sù thµnh (avÌnement)1 nµy mµ tù t−íc mÊt ®i cña m×nh mäi sù thµnh cã thÓ kh¸c, nã khiÕn ta nh×n nhËn sù vËt d−íi ph−¬ng diÖn nµy vµ quªn mÊt tÊt c¶ c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c; c¸c sù vËt bÞ lÊp kÝn ë ®ã. VËy nªn, nhµ t− t−ëng L·o häc cho r»ng, khi mét ®Þnh h−íng ®· h×nh thµnh trong t©m trÝ ta, th× c¸i thÕ giíi mµ t©m trÝ ta héi gi¸c ®«ng cøng l¹i vµ nghÌo nµn ®i: cho nªn, nh− chóng ta ®· nãi tõ ®Çu, bËc minh triÕt kh«ng ®Ó cho h×nh thµnh trong t©m trÝ mét nÕp gÊp nµo hÕt. TriÕt häc cæ ®iÓn cña chóng ta còng nãi r»ng mäi x¸c ®Þnh ®Òu lµ phñ ®Þnh; nh−ng nhµ t− t−ëng L·o häc ®· ®Èy c¸i l«gÝch Êy ®Õn cïng cùc, «ng phãng chiÕu nã lªn cuéc sèng: ngay khi mét sù vËt nµo ®ã võa x¶y ®Õn, th× nã ®· ®Õn theo mét c¸ch nµo ®ã, chø kh«ng ph¶i theo c¸ch kh¸c, vµ c¸i c¸ch Êy ®· lo¹i trõ c¸c c¸ch kh¸c; kÎ ®· chÊp nhËn mét quan ®iÓm nhÊt ®Þnh nµo ®ã tøc lµ ®· tù ®ãng m×nh l¹i ®èi víi c¸c quan ®iÓm kh¸c. Chóng ta gäi ®ã lµ mét “quan ®iÓm”: vµ qu¶ ®óng lµ mét ®iÓm, thùc sù lµ nh− thÕ nµy hoÆc nh− thÕ kia, vµ “c¸i Êy” (sù vËt) ®−îc nh×n nhËn tõ c¸i ®· t−¬ng ®èi bÊt ®éng nh− vËy. Më ra mét phèi c¶nh, nã vïi lÊp mÊt c¸c phèi c¶nh kh¸c; ®Ó cho ta nh×n tõ ®iÓm nµy, nã khiÕn ta kh«ng biÕt c¸i Êy sÏ ®−îc nh×n nh− thÕ nµo tõ c¸c ®iÓm kh¸c. C¸i sai cña quan ®iÓm lµ nã ®−a ta ra ngoµi tÝnh di ®éng cña sù vËt, gi¨ng më chóng ra nh− mét phong c¶nh; võa cho ta nh×n vÒ mét h−íng nµo ®ã, do c¸i quyÒn b¸ chñ tù phong cña nã, b»ng c¸i kiÓu chåm ra cña nã, nã cè ®Þnh vµ x¸c ®Þnh mét ph¹m vi. Nhµ b×nh chó Trung Hoa (Thµnh HuyÒn Anh) b¶o r»ng, nã “®ãng l¹i” vµ “h¹n chÕ” c¸c “khuynh h−íng”, cña chÝnh ta còng nh− cña c¸c sù vËt, vµ, bÞ “sa lÇy vµo ®ã” vµ “b¸m chÆt” vµo ®ã, “ta m¾c vµo c¸i chØ cßn lµ mét c¸ch nh×n thiªn vÞ” (chÊp nhÊt gia chi thiªn kiÕn). Nh− M¹nh Tö còng ®· nãi, ta “b¸m vµo” ®ã: mét khi ®· “bÞ g¾n chÆt” vµo ®ã vµ biÕn thµnh “cña riªng”, c¸i nh×n thiªn kiÕn ®ã trë thµnh t− t−ëng cña mét “tr−êng ph¸i”. ChÝnh tõ c¸i t©m trÝ ®· thµnh, trän vÑn ®ã, sÏ n¶y sinh sù ph¸n xÐt vÒ ch©n lý. V×, mét khi ®· chÊp nhËn mét khuynh h−íng riªng, nã sÏ dùa theo ®ã mµ quyÕt ®Þnh døt kho¸t c¸i ®óng vµ c¸i sai; tïy theo c¸i c¸ch mµ chÝnh nã ®· thµnh, nã sÏ coi cã ph¶i lµ “c¸i Êy” hay “kh«ng ph¶i lµ c¸i Êy”, lµ “®óng nh− vËy” hay “kh«ng ®óng nh− vËy” (thÞ phi). ChÝnh tõ sù h×nh thµnh t©m thÕ ®ã cña chóng ta, tù lËp cho m×nh mét quan ®iÓm riªng, vµ mçi ng−êi tù coi m×nh lµ mét “bËc thÇy” cña quan ®iÓm ®ã, ®· n¶y sinh sù t¸ch biÖt kh«ng døt cña c¸c lèi ph¸n xÐt (nt., tr. 56); hay, b¸m s¸t c¸c tõ ng÷ h¬n ®Ó nãi cho chÝnh x¸c h¬n, khi ®· cã mét khuynh h−íng (dis-position) nhÊt ®Þnh D−íi ®©y ta sÏ gÆp l¹i ch÷ “thµnh” nµy ®−îc t¸c gi¶ trÝch l¹i trong c©u: “®¹o Èn − tiÓu thµnh” 1
  11. 73 cña t©m trÝ, th× bÊt kÓ thÕ nµo, ¾t nã buéc ph¶i cã nh÷ng sù t¸ch biÖt (dis-jonction)1. Nhµ t− t−ëng L·o häc nhÊn m¹nh r»ng thËm chÝ sÏ lµ m©u thuÉn nÕu nghÜ ta cã thÓ quyÕt ®Þnh døt kho¸t vÒ c¸i ®óng vµ c¸i sai, khi ta (ch−a) cã “t©m trÝ ®· thµnh”; trong khi, theo chiÒu ng−îc l¹i, mét khi ®· thµnh, th× t©m trÝ chØ cã thÓ thao t¸c theo thÕ ®«i ng· (®óng/sai, thiÖn/¸c, v.v.), vµ hoÆc chØ cã thÓ cã c¸i nµy hoÆc chØ cã thÓ cã c¸i kia; sÏ mÊt ®i sù cïng tån t¹i cña c¸c “®èi lËp” - mäi sù trë thµnh t−¬ng ph¶n do t¸ch biÖt - trong khi chÝnh nhê cã sù cïng tån t¹i (cña c¸c ®èi lËp) ®ã mµ tÝnh cè kÕt cña thùc t¹i míi ®−îc duy tr×. Vµ nhµ t− t−ëng L·o häc hái: §¹o, lµm sao cã thÓ bÞ che khuÊt ®Õn møc cã c¸i ®¹o thËt vµ c¸i ®¹o gi¶? Lêi, lµm sao cã thÓ bÞ che khuÊt ®Õn møc cã thÓ thao t¸c thÕ nµy hay thÕ kh¸c? (Bëi) ®¹o, ta cã thÓ ®i ®©u ®Ó cho nã kh«ng ph¶i lµ ë ngay ®Êy? Vµ lêi, nã cã thÓ ë ®©u ®Ó cho nã kh«ng thÓ lµ chÝnh ®¸ng?2 Nh− nhµ b×nh chó (Qu¸ch T−îng) ®· nãi mét c¸ch ng¾n gän, ®¹o cã mÆt “ë mäi chç”; c¶ ë chç ng−êi ta cho lµ gi¶ còng nh− ë chç ng−êi ta cho lµ thËt, cho nªn ch¼ng cã “thËt” mµ còng ch¼ng cã “gi¶”, sù chia t¸ch Êy lµ gi¶ t¹o; lêi nãi còng vËy, bao giê còng lµ “chÝnh ®¸ng”, nghÜa lµ bao giê còng cã mét quan ®iÓm nµo ®ã theo ®Êy nã cã thÓ ®−îc chÊp nhËn, vµ ta kh«ng thÓ døt kho¸t ®em ®èi lËp c¸i “lµ nh− thÕ” víi c¸i “kh«ng ph¶i lµ nh− thÕ”. Do sù “che khuÊt” c¸i toµn thÓ, dï ®ã lµ ®¹o hay lµ lêi, ®· n¶y sinh ra nh÷ng sù t¸ch biÖt chóng chØ cßn gi÷ l¹i ®−îc mçi mét phÝa. HoÆc, nãi ng−îc l¹i, khi ta tõ bá ®−îc c¸c t¸ch biÖt, th× ta sÏ ®¹t ®−îc “®¹o”: hiÓu r»ng ®¹o kh«ng ë riªng vÒ mét bªn nµo c¶, ta sÏ nhËn ra r»ng ®¹o kh«ng thiªn vÒ ®©u hÕt. Nã lµ c¸i kh«ng quay l−ng l¹i víi bÊt cø c¸i g×, qua ®ã ta kh«ng ®¸nh r¬i mÊt bÊt cø ®iÒu g×. Nhµ t− t−ëng L·o häc nãi tiÕp: §¹o bÞ che khuÊt trong nh÷ng c¸i thµnh nhá bÐ vµ lêi bÞ che khuÊt trong sù në ré cña c¸c cuéc tranh luËn.3 NÕu ta b¶o r»ng ®¹o bÞ che khuÊt trong nh÷ng “c¸i ®· thµnh nhá” (®¹o Èn − tiÓu thµnh), Êy lµ bëi bao giê c¸i ®· thµnh còng chØ lµ “nhá”: v×, mäi c¸i ®· thµnh, võa ®Õn, ®· lµ phñ ®Þnh; còng tøc lµ nãi r»ng ®¹o kh«ng ngõng bÞ che khuÊt d−íi nh÷ng khuynh h−íng chËt hÑp, vµ do vËy ®· bÞ gi¶m nhiÔm, chóng khiÕn cho mét t©m trÝ ®Þnh h×nh vµ tù biÕn thµnh quan ®iÓm riªng. Cßn lêi nãi, th× nã bÞ che khuÊt v× ng−êi ta ham muèn “næi bËt” lªn khi ganh ®ua trong c¸c cuéc tranh luËn: hoÆc ng−êi ta t¸n thµnh hoÆc ng−êi ta ph¶n ®èi, mçi ng−êi “kh¼ng ®Þnh c¸i ng−êi kh¸c chèi c·i vµ chèi c·i c¸i ng−êi kh¸c kh¼ng ®Þnh”, c¸c nhµ “Khæng häc” chèng l¹i c¸c nhµ “MÆc häc” ë ®©y, t¸c gi¶ ®· dïng mét lèi “ch¬i ch÷” ®Ó lµm bËt lªn râ h¬n ý t−ëng: t¸ch ®«i tõ disposition 1 (khuynh h−íng) thµnh dis (kh¸c biÖt) vµ position (lËp tr−êng), ®ång thêi t¸ch ®«i tõ disjonction thµnh dis (kh¸c biÖt) vµ jonction (nèi tiÕp). Nam Hoa Kinh - Nh−îng Tèng dÞch ®o¹n nµy nh− sau: 2 “§¹o lÊp vµo ®©u mµ cã thËt víi gi¶? Nãi lÊp v× ®©u mµ cã ph¶i víi tr¸i? §¹o ®i ®Õn ®©u mµ ch¼ng cßn? Nãi cßn ë ®©u mµ ch¼ng ®−îc” Nh−îng Tèng dÞch: 3 “§¹o lÊp v× sù thµnh nhá. Nãi lÊp v× vÎ v¨n hoa”.(nt.)
  12. 74 (c¸c nhµ L·o häc b¶o vËy) vµ c¸c nhµ “MÆc häc” chèng l¹i c¸c nhµ “Khæng häc” - vµ tranh luËn ch¼ng bao giê kÕt thóc. 2. Thay v× soi s¸ng thùc t¹i, cuéc tranh luËn gi÷a c¸c tr−êng ph¸i l¹i khiÕn nã “bÞ che khuÊt” ®i. Bëi, thay v× b¸m s¸t c¸i sÏ ®−îc coi lµ “ch©n lý”, nh− cuéc tranh chÊp mong muèn, sù ®èi lËp che khuÊt mÊt tÝnh thèng nhÊt c¬ b¶n cña chóng (cña c¸c tr−êng ph¸i Êy), khiÕn chóng kh«ng thÓ hiÓu ®−îc nhau. Trong khi c¸c lËp tr−êng kh¸c nhau, thËm chÝ ng−îc nhau ®ã, vÒ c¬ b¶n ®Òu “ngang b»ng nhau” (kh¸i niÖm tÒ): bëi tÊt c¶ chóng ®Òu lµ chÝnh ®¸ng theo mét quan ®iÓm nµo ®ã, c¸i quan ®iÓm mµ, mçi lÇn, mét “t©m trÝ ®· thµnh” ®· sinh ra. NÕu tranh luËn triÕt häc khiÕn ta cµng ®i xa minh triÕt, Êy lµ v× nã buéc ta ph¶i chän gi÷a lËp tr−êng nµy hay lËp tr−êng kia, bëi chóng lo¹i trõ lÉn nhau, tïy thuéc vµo c¸c t¸ch biÖt ®−îc thùc hiÖn; trong khi minh triÕt, nh− ta ®· thÊy tõ ®Çu, chñ tr−¬ng gi÷ cho tÊt c¶ c¸c lËp tr−êng ngang b»ng nhau: nh− ng−êi ta vÉn th−êng nãi, bËc minh triÕt lµ ng−êi biÕt nhËn ra r»ng mçi ng−êi ®Òu cã lý theo c¸ch cña m×nh: mçi ng−êi ®Òu cã lý tïy thuéc theo c¸i hä nh×n thÊy tõ quan ®iÓm cña hä. Bëi ch¾c ch¾n lµ mçi ng−êi cã thÊy “mét ®iÒu g× ®ã” - hay lµm sao mét ai ®ã l¹i ch¼ng hÒ nh×n thÊy g× c¶? Song, c¸i ®iÒu mäi ng−êi nãi chung chØ dõng l¹i ë møc c¶m thÊy, mµ kh«ng thËt sù x¸c ®Þnh cho râ rÖt, th× nhµ t− t−ëng L·o häc quyÕt ®Þnh minh chøng cho nã. ChÝnh nh©n vËt chóng ta võa míi b¾t ®Çu nh¾c ®ªn trªn ®©y, Trang Tö, lµ t¸c gi¶ mét ch−¬ng, Bµn vÒ sù b×nh ®¼ng cña c¸c sù vËt vµ c¸c diÔn tõ (hay “diÔn tõ vÒ c¸c sù vËt”: TÒ vËt luËn), qua ®ã «ng muèn chøng tá r»ng mäi diÔn tõ ®Òu “cã gi¸ trÞ nh− nhau” - vµ cuéc tranh luËn gi÷a c¸c tr−êng ph¸i kÞch ph¸t håi cuèi thêi Cæ §¹i ch¼ng cã lèi ra. Cµng cÇn ph¶i theo dâi kü h¬n nhµ t− t−ëng nµy, bëi chÝnh «ng ®· biÕt rÊt râ cuéc tranh luËn Êy gi÷a c¸c tr−êng ph¸i, «ng n¾m râ c¸c ph−¬ng s¸ch biÖn b¸c (mµ c¸c nhµ MÆc häc triÓn khai), chÝnh «ng cã liªn quan víi c¸c nhµ “ngôy biÖn” (nh− HuÖ Thi). ë ph−¬ng T©y, «ng th−êng ®−îc coi lµ “thÇn bÝ”, nh−ng thËt véi vµng khi ®em c¸i siªu h×nh häc cña chóng ta mµ g¸n cho «ng, vµ chØ lµ ®Ó cho tiÖn. Mäi so s¸nh víi Damascicus hay ThÇy Eckhart, dÉu rÊt Ên t−îng do sù gièng nhau cña c¸c c«ng thøc vµ c¸c h×nh ¶nh (mµ c¸c c«ng thøc, vµ thËm chÝ c¶ c¸i t−ëng t−îng cña chóng ta, th× thËt h¹n chÕ), ®Òu lµ chªnh vªnh: bëi nhµ t− t−ëng L·o häc kh«ng hÒ ®Æt vÊn ®Ò vÒ B¶n thÓ còng nh− vÒ Th−îng ®Õ; vµ nÕu ®¹o cã bÞ “che khuÊt” d−íi sù xÐ lÎ cña c¸c quan ®iÓm, th× ®¹o tù trong chÝnh nã kh«ng hÒ lui vÒ hay Èn khuÊt; ng−îc l¹i víi mét ®iÒu bÝ Èn, nã ph¬i bµy nh− mét hiÓn nhiªn mµ chØ nh÷ng sù t¸ch biÖt cña ta ng¨n ta ®¹t ®Õn ®−îc. HoÆc n÷a, ng−êi ta coi «ng lµ ng−êi phi lý, nh−ng nh− vËy lµ kh«ng tÝnh ®Õn mèi bËn t©m biÖn luËn riªng cña «ng; ®ång thêi l¹i b¸m vµo mét quan niÖm qu¸ − chËt hÑp vÒ lý tÝnh (chØ cßn thu l¹i trong nguyªn lý vÒ m©u thuÉn). Bëi lËp tr−êng cña «ng, xuyªn suèt, cã sù g¾n bã chÆt chÏ vµ kh«ng ®ßi hái mét tr¶i nghiÖm riªng biÖt, hay thËm chÝ −u tiªn nµo; vµ nÕu qu¶ cã sù ®øt g·y vÒ b×nh diÖn trong t− t−ëng cña «ng, ®Ó bu«ng bá ®i “c¸i nhá bД cña c¸c quan ®iÓm riªng (x. ch. I trong t¸c phÈm cña «ng “Tiªu Dao Du”), th× kh«ng hÒ v× thÕ mµ cã chuyÖn biÕn thµnh ®øc tin: «ng kh«ng hÒ viÖn ®Õn mét thÕ giíi nµo kh¸c, kh«ng khiÕn ta quy theo bÊt cø ®iÒu g×. Vµ chÝnh b»ng c¸ch kh«ng khiÕn ta quy theo bÊt cø ®iÒu g×, thËm chÝ kh«ng khiÕn ta quay sang bÊt cø c¸i nµo, bÊt cø h−íng nµo, kh«ng d¾t dÉn ta ®Õn bÊt cø quan ®iÓm riªng nµo, mµ «ng lµm cho ta nhËn ra thÕ nµo lµ “®¹o”: nã ë trong mäi thø, ë kh¾p n¬i - bëi bao giê còng cã “c¸i ®øng v÷ng” - mµ ta cø kh«ng ngõng t¸ch biÖt nã ra vµ h¹n chÕ nã l¹i. VËy nªn chÝnh ë «ng, v× «ng ®i ®Õn tËn cïng, song vÉn lu«n cã thÓ tiÕp
  13. 75 nhËn ®−îc ®èi víi triÕt häc, ta cã thÓ ®äc ra ®−îc râ h¬n c¶ c¸i “ph¶n-triÕt häc” cã thÓ dïng lµm nÒn t¶ng cho minh triÕt Êy. 3. Cho nªn chí nªn xem c¸i c¶nh suy sót nµy nh− mét thiªn ®−êng ®· bÞ ®¸nh mÊt: Ng−êi ®êi x−a, trÝ cña hä ®· tíi ®−îc chç rÊt mùc. §Õn ®©u lµ rÊt mùc? Cã ng−êi cho r»ng b¾t ®Çu ch−a hÒ cã vËt g×, thÕ lµ rÊt mùc råi? ThÕ lµ hÕt råi, kh«ng thÓ h¬n n÷a ®−îc! Thø n÷a cho lµ cã vËt råi, nh−ng b¾t ®Çu ch−a tõng cã ®èi ph−¬ng. Thø n÷a cho lµ cã ®èi ph−¬ng, nh−ng b¾t ®Çu ch−a tõng cã ph¶i, tr¸i. Ph¶i, tr¸i mµ râ rÖt, Êy ®¹o së dÜ háng v× thÕ. §¹o v× thÕ háng, ham mª v× thÕ g©y nªn.1 Qua h×nh ¶nh vÒ mét thêi ®¹i vµng son cña nhËn thøc (trÝ) (hay cña tr¶i nghiÖm), «ng ®−a ta ng−îc trë vÒ chèn th−îng nguån n¬i cßn ch−a cã sù ph¸n xÐt ph©n liÖt. Cßn nhµ t− t−ëng L·o häc, th× «ng b−íc xuèng tõng b−íc mét c¸i ph¶ hÖ Êy: khëi ®Çu (rÊt mùc), chØ ®¬n gi¶n “cã” sinh tån, ®−îc quan niÖm nh− lµ c¸i vèn kh«ng t¸ch biÖt, vµ ch−a cã g× t¸ch ra khái ®ã c¶; råi sinh tån ®−îc ®Æc thï hãa (cã ®èi ph−¬ng), nh−ng cßn ch−a bÞ chia t¸ch ra (®Ó cã “c¸i nµy” vµ “c¸i nä”; x. Qu¸ch T−îng); råi sinh tån bÞ t¸ch biÖt, nh−ng cßn ch−a cã lo¹i trõ nhau (hoÆc c¸i nµy hoÆc c¸i kia). §Õn cuèi cuéc ph©n ®Þnh tõng b−íc ®ã, còng tøc lµ mét b−íc xuèng cÊp cña minh triÕt, xuÊt hiÖn sù t¸ch biÖt: nã lµ kÕt côc tÊt yÕu cña mét tiÕn hãa cø dÇn dÇn ®−a ta ra xa c¸i n¨ng lùc gi÷ ®−îc toµn bé hiÖn thùc trªn cïng mét møc ®é ®ång ®Òu. Thùc tÕ, nhµ t− t−ëng L·o häc kh«ng lªn ¸n b¶n th©n vËt lµ h·o huyÒn, mµ lªn ¸n sù xÐ lÎ sÏ ®−a ®Õn chç giµnh −u tiªn cho mét ph−¬ng diÖn nµy vµ g©y thiÖt cho mét ph−¬ng diÖn kh¸c; bëi sù t¸ch biÖt trong ph¸n xÐt Êy ®i ®«i víi c¸i “®· thµnh” cña mét −u ¸i, vµ c¸i ®· thµnh Êy thÓ hiÖn mét “thiÕu hôt” cña ®¹o - “soi s¸ng” mét ph−¬ng diÖn ®i ®«i víi lµm mê tèi mét ph−¬ng diÖn kh¸c (thÞ phi chi ch−ng d·, ®¹o chi së dÜ khuy d·). Tõ ®ã ta trë l¹i víi ph−¬ng tr×nh: ®· thµnh lµ mét sù ®¸nh mÊt (vµ mäi sù c¸ thÓ hãa ®Òu lµ t−íc bá). Tõ ®ã mµ cã lùa chän: hoÆc ta chän khiÕn cho (c¸i Êy) ®Õn, song cïng lóc biÕt r»ng cã sù mÊt ®i. Nh− ng−êi nh¹c c«ng (Chiªu V¨n) ch¬i ®µn tú bµ: khi g·y lªn ©m thanh nµy hay ©m thanh nä, anh ta ®· ®¸nh mÊt tÊt c¶ c¸c ©m thanh kh¸c. HoÆc ta gi÷ kh«ng khiÕn c¸i g× ®Õn c¶ vµ ta còng kh«ng mÊt g× hÕt: ng−êi nh¹c c«ng tõ chèi kh«ng ch¬i vµ hßa ©m cßn m·i lÆng im. TÊt c¶ c¸c ©m thanh ®Òu ®−îc chøa trong Êy (trªn cïng mét b×nh diÖn: c¸i nÒn cña lÆng im) kh«ng mét c¸i nµo bËt ra, kh«ng c¸i nµo ®−îc −u ¸i còng ch¼ng c¸i nµo bÞ lo¹i trõ. Nh− nhµ b×nh chó (Qu¸ch T−îng) ph©n tÝch: Ta kh«ng thÓ t¹o ra tÊt c¶ c¸c ©m thanh. Dï khi ch¬i ®µn hay khi thæi s¸o, dÉu ta cã bao nhiªu bµn tay, ta vÉn bá r¬i mÊt rÊt nhiÒu ©m thanh. KÎ ch¬i nh¹c muèn lµm cho c¸c ©m thanh vang lªn. Nh−ng khi c¸c ©m thanh vang lªn, th× ®ång thêi c¸c ©m thanh kh¸c còng Nam Nam Hoa Kinh - Nh−îng Tèng dÞch. Ta cã thÓ chó ý: ë ®©y ch÷ “t¸ch biÖt“ (disjonction, exsistants 1 particuliers) ®−îc dÞch lµ “cã ®èi ph−¬ng“, “ph¶i, tr¸i“
  14. 76 bÞ bá r¬i; trong khi nÕu ta kh«ng lµm vang lªn ©m thanh riªng nµo c¶, th× ©m thanh ®−îc vÑn toµn. Nãi c¸ch kh¸c, ph¸t lªn mét ©m thanh, chän ©m nµy hay ©m kh¸c, còng tøc lµ thùc hiÖn mét sù t¸ch biÖt; vµ còng nh− khi tõ chèi kh«ng ph¸t lªn ©m thanh nµo c¶, th× ©m thanh ®−îc “toµn vÑn”, khi ta tõ bá c¸c t¸ch biÖt, mäi sù sÏ ®−îc “toµn vÑn”. Còng nh− b»ng chÝnh sù im lÆng cña m×nh mµ bËc minh triÕt khiÕn ta thÊy ®−îc c¸i hiÓn nhiªn (ë ®©y cßn nãi râ r»ng, thay v× nhµ ngôy biÖn, “ngåi dùa l−ng vµo c©y cä dÇu” mµ tranh c·i), th× ©m nh¹c còng theo ®óng l«gÝch nh− vËy, b»ng sù lÆng im cña m×nh - vµ ch¼ng hÒ thÇn bÝ - khiÕn ta nghe ®−îc ®¹o (®iÒu s¸o mßn cña t− duy Trung Hoa vµ ch¼ng hÒ lµ nghÞch biÖn; x. Ngîi khen tÝnh ®¹m1, ch. VII-IX). Vµ quy chiÕu vÒ Ngîi Ng ©m nh¹c, nh− ta sÏ thÊy, kh«ng chØ lµ mét lèi minh häa: v× kh«ng cã b¶n thÓ häc, nh− trong tr−êng hîp ë Trung Quèc, vµ do vËy kh«ng cã ®èi t−îng thËt sù cña diÔn tõ nh− lµ “vËt tù nã”, ch¼ng cßn ph−¬ng c¸ch nµo kh¸c h¬n lµ ph¶i viÖn ®Õn mét ng«n ng÷ gi¸n tiÕp cña c¸i mµ ngµy nay chóng ta gäi lµ thÈm mü häc (ë ®©y, lµ thÈm mü häc vÒ tÝnh “®¹m (la fadeur)”), vµ c¶ khi c¸i c¶m tÝnh ë ®Êy bÞ rót ®Õn cïng cùc (x., ë ®©y, viÖc kh«ng hÒ cã s¶n phÈm cña nã), ®Ó ®−a ®Õn chç “ngé ra”. II Kh«ng lµ “c¸i kh¸c” còng kh«ng lµ “chÝnh nã” Tªn mét tÊc phÈm kh¸c cña F. Jullien. 1
  15. 77 1. NÕu, ®Ó “ngé ra”, mét diÔn tõ thuÇn tóy mang tÝnh kh¸i niÖm lµ kh«ng thÓ ®ñ, “ngé ra” kh«ng th«ng ®¹t ®−îc (cã mét kinh nghiÖm, nh−ng kh«ng hÒ ®−îc ®Æc quyÒn: ©m nh¹c), liªn quan ®Õn c¸i dì cña tranh luËn triÕt häc, th× ng−îc l¹i, nhµ t− t−ëng L·o häc tiÕn hµnh mét cuéc phª ph¸n theo ®óng thñ tôc. ¤ng chøng minh mét c¸ch l«gÝch ®iÒu g× lµm nªn tÝnh chÊt thiªn vÞ cña quan ®iÓm, ngay tõ khi nã xuÊt hiÖn. B¶ng ph¶ hÖ dÉn ra trªn ®©y ®· dùng lªn kÕt cÊu ®ã: ®Ó hiÓu râ h¬n tõ ®©u mµ cã nh÷ng t¸ch biÖt trong ph¸n xÐt (®óng hay sai) vµ v× sao nh÷ng t¸ch biÖt ®ã vÒ c¬ b¶n triÖt tiªu lÉn nhau, chØ cÇn trë l¹i c¸i giai ®o¹n ë tr−íc giai ®o¹n t¸ch biÖt lµ giai ®o¹n ph©n ly; ph¶i cã ph©n ly ®Ó råi sau ®ã míi cã thÓ cã t¸ch biÖt: nh− vËy minh triÕt bÞ mÊt ®i chÝnh lµ tõ giai ®o¹n ph©n ly. Bëi, nhµ t− t−ëng L·o häc nãi, tõ khi c¸c vËt ®−îc xem xÐt t¸ch rêi nhau, th× ®· cã c¸i nµy vµ c¸i kh¸c, ®· cã “bØ” vµ “thö”; hay, nÕu ta xÐt ®Õn mèi quan hÖ theo quan ®iÓm riªng cña mçi vËt riªng biÖt, th× ®· cã kÎ kh¸c vµ chÝnh ta: “kh«ng cã c¸i vËt nµo l¹i kh«ng cïng lóc lµ c¸i kh¸c [®èi víi c¸i kh¸c] vµ lµ chÝnh nã [®èi víi nã]. HÓ võa tho¸t ra khái c¸i tån sinh ®−îc xem xÐt trong tæng thÓ cña nã, mäi vËt liÒn lµm bËt lªn mét tÝnh hai mÆt vÒ quan ®iÓm: cã c¸i ®−îc nh×n bëi c¸i kia vµ c¸i ®−îc nh×n bëi chÝnh nã - c¸i ®−îc nh×n tõ phÝa bªn nµy vµ c¸i ®−îc nh×n tõ phÝa bªn kia. Tõ ®ã mµ sinh ra tÝnh ®¬n ph−¬ng cña nhËn thøc vµ, do ®ã, sù thiªn vÞ cña nã. Bëi, “tõ phÝa bªn kia [cña c¸i kia], kh«ng thÓ nh×n thÊy”: kh«ng thÓ nh×n thÊy tõ phÝa bªn kia c¸i nh×n thÊy ®−îc tõ phÝa bªn nµy, vµ nh− vËy bao giê “còng lµ tõ phÝa bªn nµy mµ ta biÕt” (tù thÞ ®¾c tri chi): mçi ng−êi biÕt tïy thuéc vµo quan ®iÓm (perspective) cña m×nh, mçi ng−êi biÕt tõ phÝa bªn m×nh; hÓ nã m¾c vµo trong cuéc ®èi mÆt gi÷a c¸i kh¸c víi chÝnh nã, nhËn thøc ¾t ph¶i ®èi lËp víi nhau, mçi bªn ®Òu kh¼ng ®Þnh c¸i nã nh×n thÊy “tõ phÝa nã” (nghÜa th«ng th−êng cña ch÷ thÞ) lµ “®óng” vµ coi lµ sai c¸i chØ ®−îc nh×n thÊy tõ phÝa bªn kia. Nhµ t− t−ëng L·o häc nãi víi chóng ta r»ng - vµ ë ®©y «ng tiÕn ®Õn gÇn l«gÝch cña triÕt häc h¬n c¶ - qu¶, c¸i lµm nªn ®Æc ®iÓm cña hai phÝa cña nhËn thøc ®ã, quan ®iÓm cña kÎ kh¸c vµ quan ®iÓm cña chÝnh ta, lµ ë chç chóng phô thuéc lÉn nhau, c¸i nµy kh«ng thÓ tån t¹i mµ kh«ng cã c¸i kia (kh«ng cã c¸i kh¸c mµ kh«ng cã c¸i nµy còng nh− kh«ng cã c¸i nµy mµ kh«ng cã c¸i kh¸c) ®ång thêi l¹i kh«ng thÓ t−¬ng hîp: “khi mét phÝa xuÊt hiÖn th× phÝa kia biÕn mÊt”; “khi phÝa bªn nµy trë nªn chÝnh ®¸ng, th× phÝa kia kh«ng cßn chÝnh ®¸ng”, vµ ng−îc l¹i. Chóng liªn quan víi nhau (nh− lµ hai phÝa) vµ lo¹i trõ nhau (ta nh×n thÊy hoÆc c¸i nµy hoÆc c¸i kia); tõ ®ã ph¸n xÐt ph©n biÖt do bªn nµy thùc hiÖn lµ ng−îc l¹i víi ph¸n xÐt do bªn kia thùc hiÖn, vµ c¶ hai ®Òu thÝch ®¸ng nh− nhau. Hay ®Òu kh«ng thÝch ®¸ng nh− nhau, ë ®Êy n÷a còng lµ “b»ng nhau”. Bëi c¸c vÞ trÝ ®ã, ®−¬ng nhiªn, lµ cã thÓ thay ®æi cho nhau: “phÝa bªn nµy [cña quan ®iÓm cña t«i] còng lµ phÝa bªn kia [cña quan ®iÓn cña kÎ kia] vµ ng−îc l¹i (thÞ diÖc bØ d·); c¸i nµy cña t«i lµ c¸i nä cña anh ta, chÝnh ta lµ kÎ kh¸c cña kÎ kh¸c lµ ng−êi ®èi víi anh ta lµ mét c¸i chÝnh anh ta. Hai phÝa, ®¶o lén lÉn nhau nh− vËy, chóng cã ®−îc ch¨ng mét ch©n lý, nhµ t− t−ëng L·o häc tù hái. Tèt h¬n c¶ lµ tho¸t ra khái sù ®èi mÆt c¸c quan ®iÓm ®ã, ®èi mÆt cña “c¸i nµy” víi c¸i kia, kÎ kh¸c víi chÝnh m×nh, vµ lµ c¸i mµ «ng gäi lµ “c¸i trôc cña ®¹o” (®¹o khu1): khi “c¸i trôc ®¹t ®−îc ®Õn chç lµ trung t©m cña vßng trßn”, “th× nã cã kh¶ n¨ng kh«ng ngõng ®¸p øng (®ßi hái cña hoµn c¶nh). Tõ h×nh ¶nh vÒ qu¶ c©n ®Õn h×nh ¶nh c¸i trôc, còng nh− tõ nhµ Khæng häc ®Õn c¸c nhµ L·o häc, ®Òu cã cïng mét sù chän lùa nÒn t¶ng gièng Theo tù ®iÓn §µo Duy Anh, Khu = Chia riªng ra - Mét ®Þa ph−¬ng - Nhá. (Khu biÖt) 1
  16. 78 nhau, võa −u tiªn cho vÞ trÝ trung t©m (nh− lµ mét vÞ trÝ kh«ng cã vÞ trÝ bëi bao gép tÊt c¶ c¸c vÞ trÝ cã thÓ) vµ viÖc chó t©m ®Õn c¸i t−¬ng ®¼ng cña sù thÝch ®¸ng. C¸c cuéc th¶o luËn cña L·o häc vÒ mÉu h×nh cµng cho thÊy râ ®ßi hái nµy: trong khi, c¸i nµy ®æ lªn c¸i kia, c¸c ph¸n xÐt t¸ch biÖt cø kÐo liÒn nhau ®Õn v« tËn (lµm nªn c¸i “vßng trßn” lÈn quÈn cña biÖn luËn), th× ë “trung t©m cña vßng trßn”, vèn trèng kh«ng, kh«ng thÓ cã sù t¸ch biÖt, sù t¸ch biÖt bÞ triÖt tiªu (Qu¸ch T−îng); hoÆc n÷a, c¸i vßng trßn Êy gièng nh− c¸i lç trßn, ®−îc khoÐt vµo phÇn trªn hay phÇn d−íi cña khung cöa vµ, lµ n¬i ®Æt c¸i trôc, cho phÐp trôc tha hå quay, lu«n trïng khíp. Trïng khíp víi mçi quan ®iÓm ®−îc bµy ra, víi quan ®iÓm cña “kÎ nµy” còng nh− cña “kÎ kia”, bëi thay v× t¸ch biÖt nhau (vÒ phÝa bªn nµy hay phÝa bªn kia), c¸c quan ®iÓm Êy l¹i gÆp nhau ë trung t©m tøc lµ c¸i trôc. Qu¶ vËy, kh«ng lo¹i trõ c¶ bªn nµy lÉn bªn kia, c¸i trôc quay vÒ phÝa cÇn quay; ®èi víi nã, mäi phÝa ®Òu ngang b»ng nhau, vµ nãi cho ®óng, kh«ng cßn cã “phÝa” nµo c¶, khi vßng quay ®· hoµn tÊt. ChØ cã thÓ cã ®−îc ®iÒu Êy v× c¸i c¸i trôc do kh«ng cã vÞ trÝ cè ®Þnh, mµ hoµn toµn c¬ ®éng ngay trong lßng sù bÊt ®éng cña nã, cã thÓ th−êng xuyªn tiÕn triÓn; còng kh«ng cã g× ®Þnh tr−íc ®−îc sù tiÕn triÓn Êy, kh«ng quy t¾c kh«ng chuÈn mùc nµo c¶; cuèi cïng, nÐt ®Æc biÖt cña c¸i trôc lµ k h«ng tù nã buéc m×nh vµo c¸i g× c¶, mµ mçi lÇn l¹i chØ ®¸p øng ®óng ®ßi hái cña thêi kh¾c Êy, b»ng c¸ch tu©n theo chuyÓn ®éng ®−îc kh¾c vµo ®ã: bÊy nhiªu ®iÒu ®Æc tr−ng cho sù t−¬ng ®¼ng trong t−¬ng quan víi ý t−ëng chung nhÊt cña chóng ta vÒ ch©n lý. 2. Ta biÕt c¸i bÉy de däa tÊt c¶ nh÷ng ai mong muèn lo¹i bá ®−îc nh÷ng ph¸n xÐt t¸ch biÖt: chèi bá c¸c t¸ch biÖt th× còng cßn lµ t¸ch biÖt råi ®Êy (hay lo¹i trõ sù lo¹i trõ th× còng cßn lµ lo¹i trõ), bëi, trong khi tõ chèi sù lo¹i trõ, th× chØ b»ng viÖc tõ chèi Êy th«i, ta ®· lµm l¹i thao t¸c lo¹i trõ, hµnh vi cña ta ®· m©u thuÉn. VÒ ®iÓm nµy, tÊt c¶ c¸c nhµ l«gÝch häc ë tÊt c¶ c¸c n−íc ®Òu ®ång nhÊt vµ, b×nh th¶n, hä chê ®èi thñ cña m×nh thÊt b¹i: “B¸c bÎ r»ng ng−êi ta cã thÓ b¸c bÎ lµ m©u thuÉn”, nhµ MÆc häc nãi víi nhµ L·o häc tham gia cuéc tranh luËn nh− vËy, bëi, “nÕu ta kh«ng b¸c bÎ chÝnh sù b¸c bÎ cña chÝnh m×nh, th× ta còng kh«ng b¸c bÎ nguyªn lý vÒ sù b¸c bΔ (B,79, x. c¶ B,71). Aristote còng nãi: phñ ®Þnh nguyªn lý vÒ m©u thuÉn kÐo theo sù phñ ®Þnh chÝnh sù phñ ®Þnh Êy; qu¶ nhiªn, ta cã thÓ phñ ®Þnh nguyªn lý vÒ m©u thuÉn b»ng lêi nãi, nh−ng v×, b»ng c¸ch phñ ®Þnh nã, th×, do chÝnh ngay viÖc Êy, ta ®· phñ ®Þnh chÝnh ngay sù phñ ®Þnh cña ta, c¸c lêi nãi cña ta sÏ ch¼ng cßn cã ý nghÜa g× n÷a (Siªu h×nh häc, Gamma, 4). Song, nhµ b×nh chó L·o häc rÊt c¶nh gi¸c ë ®iÓm nµy (Qu¸ch T−îng, tr. 79). §Ó kh«ng bÞ sa l¹i vµo c¸i bÉy cña t¸ch biÖt b»ng viÖc chèi tõ chÝnh sù t¸ch biÖt, ng−êi ta sÏ kh«ng b¸m vµo nguyªn lý cña phi-t¸ch biÖt nhiÒu h¬n lµ nguyªn lý cña t¸ch biÖt: kh«ng bÞ sa lÇy vµo bÊt cø lËp tr−êng nµo trong hai lËp tr−êng ®ã, ®Ó cho m×nh ®−îc më ®ång ®Òu ®èi víi c¶ hai, vµ sù lo¹i trõ lÉn nhau cña chóng tan ®i. Nªn ®äc kü lêi chó gi¶i sau ®©y: Mét khi ta ®· xãa bá sù t¸ch biÖt gi÷a c¸i ®óng víi c¸i sai, th× ta còng xãa bá c¶ sù xãa bá Êy [cña t¸ch biÖt] xãa bá c¸i Êy vµ, lÇn n÷a, l¹i xãa bá chÝnh c¸i Êy [c¸i phi-t¸ch biÖt], ®Õn møc ®¹t tíi sù phi-xãa bá; tõ ®Êy, sÏ ch¼ng cßn cã xãa bá, mµ còng ch¼ng cßn cã c¶ phi-xãa bá, vµ t¸ch biÖt tù nã biÕn ®i.
  17. 79 T«i thÊy mét sù tiªu t¸n cña m©u thuÉn nh− vËy lµ rÊt ®iÓn h×nh cho lèi lËp luËn cña minh triÕt trong so s¸nh víi triÕt häc. Bëi kh«ng ph¶i lµ gi¶i quyÕt m©u thuÉn b»ng c¸ch biÖn chøng hãa hai vÕ cña ®èi lËp ®Ó t×m ra cho chóng mét ph¹m trï cao h¬n ë ®ã sÏ t×m l¹i ®−îc sù thèng cña chóng; mµ lµ b»ng c¸ch kh«ng ®Ó m×nh bÞ chiÕm ®o¹t bëi bÊt cø c¸i nµo trong hai luËn ®Ò hiÖn diÖn ®ã, sao cho cã thÓ tiÕn lªn mét c¸ch tù do ë gi÷a chóng, vµ kh«ng cßn ph¶i thÇn phôc bªn nµo c¶. Nh− ta ®· thÊy ë M¹nh Tö, gi¶i ph¸p n»m trong chç kh«ng-liªn lôy (víi c¸i nµy còng nh− c¸i kia), vµ ngay chÝnh do vËy, còng lµ kh«ng-bu«ng bá (c¶ bªn nµy lÉn bªn kia): kh«ng ®Ó m×nh bÞ nhèt chÆt vµo bÊt cø bªn nµo, ta còng sÏ kh«ng ®¸nh mÊt bÊt cø bªn nµo. Thay v× gi¶i quyÕt m©u thuÉn b»ng mét tiÕn bé cña t− duy cho phÐp v−ît qua nã, ta lµm tan biÕn nã b»ng c¸ch bµi xuÊt nã ®i, b»ng c¸ch tho¸t khái sa lÇy vµo mçi mét lËp tr−êng ®−îc ®−a ra ®ã; nghÜa lµ thay v× ®¹t ®Õn ®−îc mét c¸i bªn kia cña m©u thuÉn, ta muèn lui vÒ bªn nµy cña nã vµ bøt ra khái nã: kh«ng cã sù tæng hîp c¸c lËp tr−êng, mµ lµ sù rót lui cña chóng víi t− c¸ch lµ “luËn ®Ò” (chuyªn nhÊt vµ “ung dung”). Tãm l¹i, kh«ng cã sù th¨ng cÊp cña mét ch©n lý cao h¬n, mµ lµ sù gi¶i phãng bªn trong do kh«ng thiªn vÞ. V× t«i xãa bá c¸c t¸ch biÖt bëi chóng võa lµ t−¬ng ®èi võa lµ m©u thuÉn, song t«i còng xãa bá c¶ sù xãa bá chóng, v×, còng nh− kh«ng muèn t¸ch biÖt, t«i kh«ng muèn t¸i lËp sù phi-t¸ch biÖt thµnh mét lËp tr−êng tù nã sÏ lËp thµnh mét luËn ®Ò vµ, do chÝnh ®ã, trë thµnh t¸ch biÖt: nã sÏ cho phÐp t«i ®−îc tù do thuËn theo c¸c t¸ch biÖt, v× sù Ých dông mµ chóng cã thÓ cung cÊp, vµ kh«ng cßn bÞ chóng nhèt chÆt l¹i: vµ cµng kh«ng bÞ g¾n chÆt vµo viÖc sö dông chóng th× t«i cµng tËn dông tèt h¬n sù thuËn lîi cña chóng. Ta cã thÓ tù hái: b»ng viÖc xãa bá sù xãa bá lËp tr−êng nguyªn khëi ®ã, ta cã quay l¹i lËp tr−êng nguyªn khëi kh«ng (ë ®©y, lµ sù t¸ch biÖt)? Cã vµ kh«ng, d−êng nh− nhµ b×nh chó ®· tr¶ lêi nh− vËy. T«i cã trë l¹i theo mét c¸ch nµo ®ã, nh−ng kh«ng cßn lµ c¸i c¸ch khëi nguyªn, c¸i c¸ch cña mét t©m trÝ ®· thµnh, bÞ nhèt chÆt trong quan ®iÓm cña nã. B»ng sù xãa bá nã tù xãa bá chÝnh nã, sÏ kh«ng cßn cã “c¶ c¸i xãa bá lÉn c¸i kh«ng xãa bá” (v« khiÓn bÊt v« khiÓn): kh«ng nh»m vµo bÊt cø h−íng nµo, t«i ®−îc tïy nghi (disponible) ®èi víi c¶ hai bªn, t«i cã thÓ ®¹t ®Õn c¶ hai; vµ, tõ ®ã, kh«ng cßn ph¶i lµ t«i kh«ng thõa nhËn sù t¸ch biÖt vµ, do kh«ng thõa nhËn nã mµ b»ng viÖc ®ã cßn ®øng l¹i trong sù t¸ch biÖt, mµ sù t¸ch biÖt tù nã tan ®i (nã “bá ®i”) do sù biÕn mÊt cña c¸c lËp tr−êng ®−îc chiÕm lÜnh. Nãi c¸ch kh¸c, kh«ng ph¶i lµ t«i lo¹i trõ n÷a, mµ sù lo¹i trõ tù nã th¸o bá. Ta gÆp l¹i c«ng thøc cña Khæng Tö : ta kh«ng “cè chÊp” trong lËp tr−êng nµo c¶ (LuËn Ng÷, XVIII, 8); vµ, nÕu ta kh¸c tÊt c¶ bän hä vµ kh«ng sa vµo bÊt cø h¹ng ng−êi nµo c¶, lµ ë chç ®èi víi ta, ch¼ng cã g×, vÒ nguyªn t¾c lµ cã thÓ hay kh«ng cã thÓ, ph¶i lµm hay kh«ng ph¶i lµm, hîp hay kh«ng hîp (XVIII, 8). Chan/ thiÒn sÏ lµm míi l¹i c¸ch thøc ®ã: c¸i nµy kh«ng ph¶i lµ c¸i nµy tuy nhiªn, cuèi cïng, l¹i ®óng lµ c¸i nµy (nói kh«ng ph¶i lµ nói vµ n−íc kh«ng ph¶i lµ n−íc, nh−ng nói kh«ng v× thÕ mµ kh«ng ph¶i lµ nói vµ n−íc kh«ng v× thÕ mµ kh«ng ph¶i lµ n−íc). Bëi, ®èi víi bËc minh triÕt, c¸i nµy kh«ng cßn bÞ sa lÇy trong “c¸i nµy” cña nã, nh−ng nã còng kh«ng ph¶i lµ c¸i kh¸c: ®−îc gi¶i phong khái mäi cÊm ®o¸n, nã kh«ng v× thÕ bÞ hßa lÉn vµo víi nh÷ng c¸i cßn l¹i, mµ gi¨ng më ra toµn vÑn. Kh«ng phñ lªn nã mét tÊm l−íi nµo quÊn chÆt vµ khiÕn nã kh« cøng l¹i, ta kh¸m ph¸ ra nã ®óng lµ nã, cuèi cïng, ta kh¸m ph¸ ra nã
  18. 80 trong vÎ vèn lµ vËy cña nã (vµ ®· tan biÕn mÊt c¸i “vèn lµ vËy” hay “ch¼ng vèn lµ vËy”). Cµng thÊy h×nh ¶nh c¸i trôc cña ®¹o lµ thËt thÝch ®¸ng. §Æc ®iÓm cña c¸i trôc lµ nã kh«ng chÜa vÒ mét phÝa nµo c¶: bëi nã rêi ngay phÝa nµy còng nh− phÝa kia, nã lu«n s½n sµng quay vÒ phÝa nµy hay phÝa kia. ë trung t©m cña vßng trßn do c¸c ph¸n xÐt t¸ch biÖt t¹o nªn, trong khi ®æ dån c¸i nµy lªn c¸i kia, ta v−ît qua ®−îc tÊt c¶ chóng: vµ, do kh«ng cßn “bÞ n« lÖ vµo c¸c ph¸n xÐt t¸ch biÖt”, ta cã thÓ kh«ng ngõng “®¸p øng” l¹i chóng (x. tr. 68). Nh− vËy ta cã thÓ “trïng khíp” víi “c¸c t¸ch biÖt cña thÕ giíi” mµ ch¼ng cã vÊn ®Ò g× c¶” (Qu¸ch T−îng, tr. 71); vµ, “kh«ng rêi bá c¸c t¸ch biÖt, ta ®¹t ®−îc c¸i phi-t¸ch biÖt” (Thµnh HuyÒn Anh). Kh«ng hÒ tù giam m×nh trong mét sù chèi bá kh¨ng kh¨ng - t¸ch biÖt - c¸c sù t¸ch biÖt, bËc minh triÕt ®i qua chóng mµ kh«ng ®Ó bÊt cø c¸i nµo ng¨n c¶n vµ phong táa m×nh l¹i. ¤ng kh«ng c¾t ®øt víi l«gÝch cña c¸c t¸ch biÖt mµ còng kh«ng qui phôc nã; «ng kh«ng “phi lý” mµ còng kh«ng bÞ h¹n chÕ trong duy lý cña m×nh. ¤ng chØ sö dông c¸c t¸ch biÖt v× nh÷ng g× chóng ®¸ng dïng - v× sù thuËn tiÖn cña chóng. 3. DÉu sao nhµ t− t−ëng L·o häc còng kh«ng hÒ ®Æt bÊt cø giíi h¹n nµo cho sù phi-t¸ch biÖt; nghi ngê c¸c sù lo¹i trõ mµ ng−êi ta ®· buéc cho câi tån sinh, «ng khai th¸c ®Õn tËn cïng hiÖu qu¶ cña chóng. §Æc biÖt, ®Æc ®iÓm cña minh triÕt ë mäi n¬i vµ trong mäi thêi lµ triÖt khö sù t¸ch biÖt tèi cao, “nguy kÞch” nhÊt, sù t¸ch biÖt gi÷a sèng vµ chÕt: bëi, nhµ t− t−ëng L·o häc hái “ta biÕt ®©u ham sèng l¹i ch¼ng ph¶i lµ mª hoÆc? Ta biÕt ®©u ghÐt chÕt l¹i ch¼ng ph¶i lµ kÎ yÕu ®uèi mµ kh«ng biÕt ®−êng vÒ?”1(tr. 103). Qu¶ vËy, nhµ b×nh chó (Thµnh HuyÒn Anh) nãi: nÕu ta “tù ®Æt m×nh trong sù tiÖn lîi” víi c¸c sù vËt vµ ta “ngõng nghØ trong kho¶nh kh¾c Êy, th× ch¼ng cßn cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt c¸i sèng víi c¸i chÕt” (tr.97); còng nh− bËc minh triÕt “chØ cßn lµ cïng mét thÓ víi vËn ®éng cña sù vËt”, c¸i sèng vµ c¸i chÕt ®èi víi «ng “còng ®Òu lµ mét”. Sù phi-t¸ch biÖt nµy thËm chÝ cßn lan sang c¶ c¸i ta vÉn th−êng coi lµ khã cã thÓ cã hoµi nghi vµ m©u thuÉn nhÊt, tøc b¶n nguyªn con ng−êi cña ta. RÊt næi tiÕng lµ thiªn ngô ng«n kÕt thóc t¸c phÈm cña nhµ t− t−ëng L·o häc (tr.112). Trong ®ªm cuèi cïng cña m×nh, Trang Tö m¬ thÊy m×nh lµ con b−ím phÊp phíi bay l−în, vµ ch¼ng hÒ cã chót ý thøc nµo vÒ Trang Tö. ¤ng bõng thøc dËy: hãa ra «ng lµ Trang Tö ®ang n»m ®Êy. “¤ng kh«ng biÕt m×nh lµ Trang Tö ®ang m¬ m×nh lµ b−ím hay lµ mét con b−ím ®ang m¬ m×nh lµ Trang Tö”. ¤ng vÉn lµ Trang Tö vµ b−ím, “Chu2 cïng b−ím th× tÊt cã ph©n biÖt råi”, nh−ng vµo lóc ®ét ngét bõng thøc, mµ ngô ng«n ghi l¹i (vµ, ë ®©y n÷a, tr¶i nghiÖm - vµo lóc chuyÓn tiÕp, tõ mét tr¹ng th¸i nµy sang tr¹ng th¸i kh¸c - ch¼ng cã g× lµ kh¸c th−êng), ta kh«ng biÕt ai ®· biÕn thµnh ai, ai lµ “c¸i nµy” vµ ai lµ “c¸i kia”, ai lµ kÎ kh¸c vµ ai lµ chÝnh ta. §Êy chÝnh lµ c¸i mµ nhµ t− t−ëng L·o häc, ®Ó kÕt luËn, gäi “Êy thÕ gäi lµ vËt hãa” - t«i sÏ trë l¹i c«ng thøc cña «ng. Trong nã tiªu t¸n sù chia c¾t c¸c quan ®iÓm. DÉu lµ Trang Tö m¬ m×nh lµ b−ím, hay b−ím m¬ m×nh lµ Trang Tö, th× ®Òu bçng nhiªn ngõng bÆt sù lo¹i th¶i c¸c quan ®iÓm - c¸c ®iÓm nh×n ®¶o ng−îc nhau, c¸c lËp tr−êng ®Òu ngang b»ng nhau: ta ®¹t ®Õn “ý niÖm” tæng thÓ. S®d. Nh−îng Tèng dÞch. 1 Tøc Trang Tö hay Trang Chu 2
  19. 81 III Tù nã vèn vËy 1. C¸i ý niÖm toµn bé ®−îc viÖn ®Õn (dÜ minh, tr. 63, 66, 75) ch¼ng hÒ lµ mét ý niÖm thÇn bÝ - nã kh«ng ph¶i lµ mét “thiªn kh¶i”: kh«ng ph¶i lµ chuyÖn nh×n thÊu thÕ
  20. 82 giíi bªn kia, hay nh×n thÊy c¸i g× kh¸c, hay nh×n thÊy c¸ch kh¸c, tr¸i l¹i lµ nh×n thÊy c¸i mäi ng−êi kh¸c ®Òu thÊy, vµ nh− «ng thÊy: lµ kh«ng cßn nh×n thÊy tõ phÝa riªng cña m×nh, vµ theo c¸ch ®¬n ph−¬ng, mµ mçi lÇn tõ phÝa tõ ®ã hiÖn thùc triÓn khai (mét c¸ch kh«ng ph¶i lµ “kh¸ch quan”- c¸i ®−îc thua ë ®©y kh«ng thuéc vÒ nhËn thøc - mµ lµ c¶m th«ng nhiÒu bÒ (comprÐhensive), trong quan hÖ víi hiÖn sinh: minh triÕt lµ lu«n nh×n thÊy tõ phÝa tõ ®ã (sù vËt) ®−îc biÖn minh). Còng nh− tÝnh toµn bé ®èi lËp víi tÝnh thiªn vÞ, c¸ch nh×n nµy ®èi lËp víi quan ®iÓm: thay v× mçi ng−êi nh×n thÊy tõ quan ®iÓm cña m×nh, quan ®iÓm cña mét t©m trÝ ®· thµnh, vµ, do vËy, døt kho¸t vÒ c¸i ®óng vµ c¸i sai, c¸i thiÖn hay c¸i ¸c, ph©n ly cuéc sèng ra, thËm chÝ ®èi lËp nã víi chÝnh nã, bËc minh triÕt mçi lÇn l¹i nh×n tõ phÝa sù phï hîp ®−îc thùc hiÖn - c¸i nh×n cña «ng lµ hµi hoµ (hßa); thay v× nh×n mét c¸ch ®«ng cøng, g¾n chÆt vµo lËp tr−êng cña m×nh, c¸i nh×n cña «ng xoay quanh ®Ó “®¸p øng” tõng hoµn c¶nh vµ kh«ng ngõng “trïng khíp” (thuËn). VËy nªn, thay v× sa lÇy trong c¸c t¸ch biÖt, c¸i nh×n Êy cã thÓ th−êng xuyªn ®¹t ®Õn c¸i “vèn vËy” cña sù vËt (nhiªn); mçi lÇn nã l¹i nh×n thÊy sù vËt d−íi gãc ®é mµ “tù nã vèn lµ vËy” (tù nhiªn). Trong ®ã kh«ng cßn c¸i g× bÞ bá r¬i, bÞ mÊt ®i. Nhµ b×nh chó nãi (Qu¸ch T−îng, tr. 67), kÎ cã t©m trÝ hoµn toµn “më” - ng−îc l¹i víi mét “t©m trÝ ®· thµnh”, - “thuËn theo nh÷ng sù t¸ch biÖt cña thÕ giíi”, nh− ta võa thÊy, “nh−ng chÝnh m×nh l¹i kh«ng t¸ch biÖt”; vµ, “kh«ng ®i theo con ®−êng cña nh÷ng t¸ch biÖt, «ng kh«ng sî, do con ®−êng ®ã, sÏ kh«ng thµnh”, «ng “trùc tiÕp ®−a ra ¸nh s¸ng c¸i vèn tù nhiªn lµ vËy, mµ kh«ng cã c¸i g× trong ®ã bÞ t−íc ®i mÊt c¶”. Nh−ng “c¸i vèn tù nhiªn lµ vËy” lµ c¸i g× vËy? Nhµ t− t−ëng L·o häc b¶o ®ã lµ c¸i cña “trêi” (thiªn nhiªn), sö dông mét kh¸i niÖm dÔ khiÕn chóng ta hiÓu sai (theo nghÜa t«n gi¸o). Vµ thËm chÝ rÊt khã th¸o gì ra khái c¸i lèi hiÓu sai ®ã, ph¸ vì sù liªn t−ëng gi÷a “trêi” víi Chóa. Trong khi, chÝnh ë chç nµy, vÒ phÝa Trung Hoa, b»ng c¸ch tù ®Èy m×nh ®Õn triÖt ®Ó, minh triÕt ®· ng¨n ®−êng t«n gi¸o, dËp t¾t c¸c ®iÒu kiÖn (ph¸t sinh, ph¸t triÓn) cña t«n gi¸o. “V× vËy, thay v× ®i theo [con ®−êng cña c¸c t¸ch biÖt ë ®Êy chØ cã c¸i nµy hoÆc c¸i kia], bËc minh triÕt soi s¸ng c¸i Êy ë tÇm cña trêi” (th¸nh nh©n bÊt do nhi chiÕu chi − thiªn)(tr. 66). Qu¶ vËy, h·y nhí l¹i r»ng, theo ng−êi Trung Hoa, thùc t¹i chØ ®−îc t¹o nªn b»ng c¸c qu¸ tr×nh, vµ c¸i hä gäi lµ “trêi” ch¼ng cã g× kh¸c h¬n lµ toµn bé c¸c qu¸ tr×nh ®ang diÔn tiÕn, ®ång thêi víi chÕ ®é toµn vÑn cña chóng. Nhµ b×nh chó (Thµnh HuyÒn Anh) nãi: “Trêi” lµ “c¸i vèn tù nhiªn lµ nh− vËy”; nãi c¸ch kh¸c (T−ëng TÝch X−¬ng), bËc minh triÕt kh«ng ®i theo con ®−êng ë ®ã ®èi lËp kÎ kia víi ta, c¸i nµy víi c¸i kia, mµ lu«n kh¼ng ®Þnh mét “c¸i nµy” “tïy thuéc theo c¸i vèn tù nhiªn lµ vËy”. “Soi s¸ng” ë tÇm cña “trêi” nh− vËy kh«ng ph¶i lµ soi s¸ng tõ mét quan ®iÓm siªu nghiÖm, mµ hoµn toµn ng−îc l¹i - vµ, thËm chÝ cã thÓ nãi, ng−îc l¹i ®Õn tËn cïng: soi s¸ng theo quan ®iÓm do tõng qu¸ tr×nh bao hµm, tïy thuéc theo l«gÝch riªng cña nã, l«gÝch néi tµng cña nã. §−a chóng ta ra khái tÝnh gi¶ t¹o cña c¸c t¸ch biÖt, c¸i “vèn lµ vËy” cña “trêi” ®ã béc lé ra cho ta c¸i tù nhiªn; kh«ng hÒ nh»m chØ ra mét sù v−ît tho¸t nµo khái tù nhiªn (thuéc c¸i siªu nhiªn), trêi, ë ®©y, chÝnh lµ c¸i vèn cña tù nhiªn: c¸i vèn néi giíi, tõ n¬i ®ã c¸i “ch©n” cña c¸c sù vËt kh«ng ngõng ®−îc b¾t nguån, lo¹i miÔn ®øc tin, vµ thËm chÝ khiÕn nã kh«ng thÓ cã ®−îc. 2. Nh−ng lµm sao nhËn ra ®−îc c¸i “vèn vËy” cña sù vËt mµ minh triÕt ®−a ta ®Õn - nã khiÕn cho t©m trÝ ®−îc “më”? Hay c¸i nh− vËy ®ã lµ g×, c¸i ®−îc n¾m lÊy mµ kh«ng cã tiªn ®Þnh (tiªn ®Þnh cña mét t©m trÝ ®· thµnh), nã lµ ®Æc ®iÓm cña “c¸i tù nhiªn” vµ “trêi” lµ vèn cña nã? §Ó tr¶ lêi c©u hái ®ã, cÇn trë l¹i víi ©m nh¹c vµ më l¹i
nguon tai.lieu . vn
Chính trị học Báo chí - Truyền thông Xã hội học Giáo dục học Tâm lý học Lịch sử - Văn hoá Triết học Ngôn ngữ học Thư viện thông tin Văn học nước ngoài Ngư nghiệp Hành chính - Pháp luật Địa lý - Địa danh Văn học Việt nam Lịch sử Đảng CNXH - KH Tư Tưởng HCM Ngụ ngôn - Cổ tích Ca dao - Tục ngữ Hoá học Sinh học Y khoa - Dược Kinh tế học