1. Trang Chủ
  2. Triết học
  3. Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_1

Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_1

Triết học ra đời ở cả phương Đông và phương Tây gần như cùng một thời gian (khoảng từ thế kỷ VIII đến thế kỷ VI trước Công nguyên) tại một số trung tâm văn minh cổ đại của nhân loại như Trung Quốc, ấn Độ, Hy Lạp. ở Trung Quốc, 1 François Jullien Fran Minh triÕt ph−¬ng ®«ng vµ triÕt häc ph−¬ng T©y Minh hay thÓ t¹ng kh¸c cña triÕt häc Nguyªn Ngäc dÞch Un sage est sans idÐe Ou l'autre de la philosophie Ðditions du Seuil, FÐvrier 1998 2 MÊy MÊy lêi cña ng−êi dÞch François Jullien, gi¸o s− tr−êng §¹i

Thể loại Tài liệu miễn phí Triết học

Số trang 31

Ngày tạo 8/30/2018 12:14:36 AM +00:00

Loại tệp PDF

Kích thước 0.36 M

Tên tệp

Tải Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_1 (.pdf)

Xem mẫu

  1. 1 François Jullien Fran Minh triÕt ph−¬ng ®«ng vµ triÕt häc ph−¬ng T©y Minh hay thÓ t¹ng kh¸c cña triÕt häc Nguyªn Ngäc dÞch Un sage est sans idÐe Ou l'autre de la philosophie Ðditions du Seuil, FÐvrier 1998
  2. 2 MÊy MÊy lêi cña ng−êi dÞch François Jullien, gi¸o s− tr−êng §¹i häc Denis Diderot Paris VII, gi¸m ®èc ViÖn ç t− t−ëng hiÖn ®¹i vµ ViÖn Marcel Granet cña tr−êng nµy, lµ mét nhµ triÕt häc næi bËt hiÖn nay ë Ph¸p, vµ c¶ ë ph−¬ng T©y nãi chung. C¸c t¸c phÈm cña «ng rÊt phong phó, chøng tá mét søc s¸ng t¹o rÊt dåi dµo, vµ còng thËt ®éc ®¸o. Trong nhiÒu n¨m qua, «ng ch¨m chó nghiªn cøu vÒ minh triÕt ph−¬ng §«ng, hoÆc nãi cho thËt ®óng h¬n, «ng lµm mét cuéc ®èi chiÕu, ngµy cµng s©u s¾c, tinh vi, triÖt ®Ó gi÷a minh triÕt ph−¬ng §«ng víi triÕt häc ph−¬ng T©y, - kh«ng chØ ®Ó cè g¾ng thÊu hiÓu ®Õn thùc chÊt cña nÒn minh triÕt Êy nh− mét c¸ch, mét kh¶ n¨ng t− duy kh¸c, mét kh¶ n¨ng t− duy n÷a cña nh©n lo¹i, bªn c¹nh t− duy cña triÕt häc - mµ cßn, nh− chÝnh «ng nãi, trong vµ qua sù ®èi chiÕu Êy, “gi¶ thuyÕt cña t«i lµ, b»ng c¸ch dùng l¹i minh triÕt mét c¸ch h÷u c¬ nh− mét cùc ®èi nghÞch cña triÕt häc, ta cã thÓ nh×n nhËn l¹i triÕt häc tõ mét c¸i bªn ngoµi nµo ®ã... ®Ó cã thÓ lÇn ng−îc trë lªn nh÷ng thiªn kiÕn cña nã”. Cuéc t×m kiÕm nµy ®−¬ng nhiªn lµ v« cïng khã kh¨n, vµ chóng ta cã thÓ thÊy, qua nhiÒu c«ng tr×nh míi rÊt phong phó cña «ng, nã ®ang ®−îc tiÕp tôc ®Çy triÓn väng, víi mong −íc, còng nh− chÝnh «ng nãi, “cã thÓ ch¨ng, ®Õn mét ngµy nµo ®ã, chóng (triÕt häc vµ minh triÕt) cã thÓ kh«ng cßn chia c¾t víi nhau n÷a?”. DÞch mét c«ng tr×nh nh− thÕ nµy, rÊt s©u s¾c, míi mÎ trong quan niÖm còng nh− trong c¸ch tiÕp cËn vÊn ®Ò, nh− ta cã thÓ h×nh dung, ng−êi dÞch ®· gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. Qu¶ thËt, trong tiÕng ViÖt chóng ta, bªn c¹nh nh÷ng mÆt m¹nh rÊt c¬ b¶n vµ ®éc ®¸o cña nã, còng cßn nhiÒu nh−îc ®iÓm, nhÊt lµ trong viÖc diÔn ®¹t nh÷ng kh¸i niÖm triÕt häc tinh vi, vèn kh«ng ph¶i lµ mÆt m¹nh l©u dµi trong nÒn v¨n ho¸ chóng ta. Ch¼ng h¹n, ngay tõ ®Çu, kh¸i niÖm “autre”, “l'autre” (“kh¸c”, “ng−êi kh¸c”, “kÎ kh¸c”, “c¸i kh¸c”), mét trong nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n nhÊt cña t− duy (vµ cña c¶ v¨n hãa) ph−¬ng T©y. Kh¸i niÖm nµy cã nguån gèc rÊt s©u xa. Trong quan niÖm C¬-®èc gi¸o, kh¸i niÖm nµy tÊt yÕu liªn quan ®Õn kh¸i niÖm vÒ Chóa, §Êng S¸ng T¹o. Chóa, chÝnh lµ “Ng−êi Kh¸c” cao nhÊt, tù ®ñ víi chÝnh m×nh, nh−ng trong t×nh yªu v« tËn cña Ng−êi, Ng−êi ®· t¹o ra con ng−êi theo h×nh ¶nh cña Ng−êi vµ gièng nh− Ng−êi, b»ng ngay viÖc ®ã t¹o ra C¸i Kh¸c (AltÐritÐ- Alter=kh¸c). Chóa lµ KÎ kh¸c ®èi víi con ng−êi, vµ ng−îc l¹i - Chóa, vèn lµ V« tËn, võa lµ rÊt kh¸c víi võa lµ rÊt gÇn víi con ng−êi. Dùa theo h×nh ¶nh cña mèi quan hÖ ®ã, Ng−êi s¸ng t¹o ra ng−êi §µn «ng vµ ng−êi §µn bµ. Theo truyÒn thuyÕt Kinh Th¸nh, sau khi ®· t¹o ra ng−êi ®µn «ng ®Çu tiªn, Chóa nãi: “Chí nªn ®Ó ng−êi §µn «ng mét m×nh. Ta ph¶i lµm ra mét kÎ gióp h¾n, g¾n víi h¾n”. Tõ x−¬ng s−ên cña Adam, Ng−êi lµm ra Eva, “x−¬ng cña x−¬ng ta, thÞt cña thÞt ta”. Eva lµ gièng víi Adam vµ kh¸c víi Adam. Tõ sù kh¸c nhau gi÷a hä, hä hoµn thiÖn cho nhau ®Ó lµm nªn løa ®«i sinh s«i, nh©n lªn, vµ nh− vËy tham gia vµo sù s¸ng t¹o. §Êy chÝnh lµ nguån gèc cña “mèi Quan hÖ víi KÎ Kh¸c”. KÎ Kh¸c gièng nh− tÊm g−¬ng soi l¹i cho ta chÝnh ta. H¾n khiÕn cho ta cã ý thøc vÒ ta, trong chõng mùc h¾n lµ c¸i h¾n víi sù kh¸c cña h¾n, vµ cho phÐp ta lµ chÝnh ta víi sù kh¸c ta.
  3. 3 Nh− vËy kh¸i niÖm “Kh¸c” g¾n víi mèi quan hÖ: Chóa/Con ng−êi. Adam/Eva Ta/Ng−¬i Trong mét cÊp ®é kh¸c, nh− ta biÕt, Cha, vµ Con, vµ Th¸nh thÇn còng ®−îc coi lµ "tam vÞ nhÊt thÓ" hay "tam t¹ng nhÊt thÓ". Vµ còng cã thÓ nãi nh− vËy vÒ mèi quan hÖ gi÷ Minh triÕt, TriÕt häc, vµ T«n gi¸o. Trong mét ý nghÜa xuÊt ph¸t tõ mét quan niÖm s©u xa vµ c¬ b¶n nh− vËy, chóng t«i ®· quyÕt ®Þnh dÞch c©u phô ®Ò gÆp ngay ë ®Çu s¸ch nµy “(La sagesse) ou L'autre de la philosophie” lµ: “(Minh triÕt) hay thÓ t¹ng kh¸c cña TriÕt häc”. Chóng t«i cho r»ng chÝnh t¸c gi¶, khi kh¶o s¸t vÒ minh triÕt, ®· quan niÖm ®óng nh− vËy vÒ nã, ®øng vÒ phÝa triÕt häc: «ng coi ®ã lµ mét thÓ t¹ng kh¸c cña triÕt häc, cã thÓ tõ ®ã soi s¸ng trë l¹i cho chÝnh triÕt häc, còng hÖt nh− “H¾n khiÕn cho Ta cã ý thøc vÒ Ta”. RÊt cã thÓ ®©y chØ lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ¸n hiÓu vµ dÞch cã thÓ chÊp nhËn (hay thËm chÝ kh«ng chÊp nhËn) ®−îc. B¹n ®äc còng cßn cã thÓ gÆp trong c«ng tr×nh nµy nhiÒu tr−êng hîp kh¸c t−¬ng tù. Tªn chÝnh thøc cña cuèn s¸ch nµy lµ "Mét bËc minh triÕt th× v« ý" ("Un sage est sans idÐe"). §Ó cho cã phÇn gÇn gòi víi b¹n ®äc h¬n, trong b¶n dÞch nµy chóng t«i T©y xin ®æi l¹i lµ "Minh triÕt ph−¬ng §«ng vµ TriÕt häc ph−¬ng T©y", còng lµ nãi lªn néi dung chñ yÕu cña t¸c phÈm. Ch¾c ch¾n b¶n dÞch mét c«ng tr×nh hay nh−ng rÊt khã nh− thÕ nµy kh«ng thÓ tr¸nh ®−îc hÕt nh÷ng sai sãt. Ng−êi dÞch rÊt mong ®−îc chØ gi¸o. Ng−êi Ng−êi dÞch
  4. 4 Mét BËc minh triÕt th× v« ý hay mét thÓ t¹ng kh¸c cña triÕt häc (Minh (Minh triÕt Ph−¬ng §«ng vµ TriÕt häc ph−¬ng T©y) LÇn theo nh÷ng giÊu vÕt mê nh¹t cña minh triÕt, t«i mong t×m l¹i ë ®Êy mét nÒn t¶ng nµo ®ã, cña tr¶i nghiÖm còng nh− cña t− duy, mµ triÕt häc ®· kh«ng nhËn thøc ®−îc: c¸i nÒn t¶ng mµ triÕt häc, m·i ®uæi b¾t ch©n lý, ®· t¸ch m×nh ra xa, vµ råi sau ®ã chÝnh c«ng cô riªng cña nã ®· khiÕn nã kh«ng cßn n¾m b¾t ®−îc n÷a. C¸i mµ triÕt häc ®· ®Ó tuét mÊt −? C¸i qu¸ quen hay c¸i qu¸ th«ng th−êng Êy - tãm l¹i, c¸i qu¸ gÇn gòi Êy - ®Õn møc kh«ng cßn mét kho¶ng c¸ch cÇn thiÕt cho mäi thao t¸c lý thuyÕt. Nh−ng nh− vËy cã ph¶i lµ ®ßi hái qu¸ nhiÒu ë minh triÕt kh«ng? Nãi c¸ch kh¸c, vÞ phu nh©n giµ Êy, cßn cã thÓ giao du víi bµ ta ®−îc ch¨ng? Hay bµ l·o Êy chØ cã thÓ cho ta nh÷ng g×, cã tõ tr−íc triÕt häc, ®· bÞ triÕt häc xãa bá ®i vµ chØ cßn chÞu phËn lµ mét thø h¹-triÕt häc, bëi ch¼ng cã chót Ých dông lý thuyÕt nµo? Dï cã ph¶i xuÊt hiÖn trë l¹i ®©y ®ã, hãa trang sù s¸o mßn cña m×nh trong ®«i ba luËn v¨n thêi th−îng khiÕn ng−êi ta yªn t©m v× tÝnh xu thêi cña chóng, ®Ó lÊp c¸c lç hæng cña hÖ t− t−ëng chóng ta... §Êy lµ nÒn minh triÕt cña c¸c d©n téc, nh− ng−êi ta vÉn b¶o, nh−ng lµm sao tho¸t ®−îc khái sù nh¹t nhÏo cña nã? Lµ t− duy ®· b¹c mµu, nh¹t nhßa, t¾t lÞm, nã ch¼ng cßn khiÕn ta thÝch thó, ch¼ng cßn nãi g× ®−îc víi ta n÷a. Nh− ai còng biÕt, minh triÕt vèn ch¸n ng¾t; chÝnh c¸i ng−îc l¹i víi nã - t− duy m¹o hiÓm, t− duy ®iªn lo¹n - míi lµ c¸i ta canh chê ®«i dÊu hiÖu, ta chê nã vÐn më cho ta: nã phiªu l−u, cùc ®oan; Ýt ra, nã vui. Trong nh÷ng trang sau ®©y, t«i mong muèn chÊp nhËn th¸ch thøc cña c¸i nh¹t nhÏo Êy. Muèn vËy ph¶i tr¶ l¹i uy tÝn cho minh triÕt b»ng c¸ch tr×nh bµy l«-gÝch cña nã. Nh−ng c«ng cuéc nµy thËt khã kh¨n bëi triÕt häc ®· ®em tham väng t− biÖn cña m×nh phñ trïm lªn minh triÕt, vµ d−íi ngän ®Ìn soi cña c¸c kh¸i niÖm triÕt häc, nã ®· trë thµnh ph¼ng l×, ch¼ng cßn nhËn ra ®−îc n÷a, hay cßn tÖ h¬n: nã v« vÞ. Tøc lµ chóng ta ph¶i lµm viÖc trong ®èng ®æ n¸t ®ã cña mét t− duy v« danh tÝnh, gi÷a nh÷ng c«ng thøc ®· bÞ xãi mßn, ë n¬i mÊp mÐ cña v« nghÜa, nh÷ng c«ng thøc cø ®i qua mµ ch¼ng ai hay, hoÆc ng−êi ta nãi ra miÖng mµ ch¼ng hÒ nghÜ ®Õn. Lµm tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã, ®Ó mong thÊy t¸i hiÖn d−íi mét nguån s¸ng kh¸c (mét nguån s¸ng ®−îc lµm dÞu ®i - mét nguån s¸ng chiÕu nghiªng) mét kh¶ n¨ng cña t− duy kh¸c c¸i t− duy mµ triÕt häc ®· −u tiªn triÓn khai: tõ con ®−êng kh¸c ®−îc kiªn tr× khai th«ng ®ã, mµ t«i cè g¾ng dùng l¹i chç rÏ lý thuyÕt, t«i dù tÝnh lÇn ng−îc trë l¹i trong c¸c ®iÒu kiÖn kh¶ dÜ cña triÕt häc, Ýt ra lµ cña triÕt häc cæ ®iÓn, bÞ chÝnh triÕt häc xãa ®i mÊt bëi ®· bÞ tiªu t¸n tõ l©u trong lý tÝnh ch©u ¢u mµ chÝnh nã ®· gãp phÇn t¹o nªn, vµ minh triÕt, mét khi l¹i trçi lªn ®èi diÖn víi nã, sÏ cho phÐp t¸i nhËn ra c¸c ®Þnh kiÕn. Bëi ph¶i thó nhËn r»ng triÕt häc cã thÓ ®· h¬i qu¸ dÔ b»ng lßng víi nh÷ng thÓ t¹ng (ses autres) c«ng khai cña nã: víi c¸i thÓ t¹ng kh¸c nhá cña nã lµ khoa ngôy biÖn, bÞ bªu xÊu kh¸ dÔ dµng; hay víi c¸i thÓ t¹ng kh¸c lín cña nã lµ khoa thÇn häc,
  5. 5 mµ nã lµ kÎ tßng ph¹m kh¸ l©u. Cßn minh triÕt, d−íi nh÷ng d¸ng vÎ kÝn ®¸o h¬n, qua ph©n tÝch, tá ra lµ mét thÓ t¹ng kh¸c −¬ng ng¹nh h¬n - c¸c lùa chän cña nã, kú thùc, g©y phiÒn phøc h¬n, tÝnh ph¶n-triÕt häc cña nã cay ®éc h¬n. RÊt hê h÷ng, nã b¶o ta r»ng cã thÓ ch¼ng cÇn ®Õn ch©n lý lµm g× (chØ cÇn sù thÝch ®¸ng lµ ®ñ råi); thËm chÝ ch¼ng cã g× ®Ó mµ nãi vÒ c¸c sù vËt c¶ (bëi chÝnh sù nãi ®ã c¶n trë viÖc xem xÐt chóng mét c¸ch ®ång ®Òu); vµ, tr−íc hÕt, chí nªn tin ë c¸c t− t−ëng, bëi, kh«ng nh÷ng chóng ®Æt ta ra xa, mµ, cè ®Þnh vµ ph¸p ®iÓn hãa t− duy, chóng khiÕn cho t− duy lu«n thiªn vÞ vµ t−íc mÊt ®i sù kh«ng v−íng bËn cña trÝ tuÖ. Nh− vËy, chÝnh t− duy “minh triÕt” còng sÏ tá ra lµ cùc ®oan ngay khi ta võa t¸i lËp nã - “cùc ®oan” ®èi diÖn víi triÕt häc víi c¸i vÎ ngoµi v« vÞ nh÷ng ®iÒu s¸o mßn cña nã - nh−ng råi tÝnh nèi kÕt (cohÐrence) cña nã l¹i bÞ triÕt häc vïi lÊp ®i. Cho nªn, ®Ó t¸ch gì ®−îc nã ra khái triÕt häc, t«i l¹i ph¶i lµm cuéc du hµnh sang ph−¬ng §«ng. V× ch©u ¢u chØ cßn gi÷ l¹i ®−îc cña minh triÕt nh÷ng ®èng ®æ n¸t hay ®«i m¶ng lín c« lËp: Pyrrhon, Montaigne, c¸c nhµ kh¾c kû chñ nghÜa. ë Trung Quèc, n¬i ng−êi ta kh«ng x©y dùng tßa l©u ®µi b¶n thÓ häc, minh triÕt lµ “®¹o”: ng−êi ta b¶o Khæng Tö nãi r»ng bËc minh triÕt kh«ng thiªn vÞ nªn “v« ý”; vµ do ®ã, nhµ t− t−ëng L·o häc cßn nãi thªm, «ng gi÷ cho trÝ tuÖ kh«ng bÞ v−íng bËn, nªn khiÕn cho m×nh hoµn toµn më víi mäi “c¸i vèn vËy”, bëi «ng n¾m b¾t lÊy nã ®óng nh− nã ®Õn, trong c¸i “tù nã nh− vËy”: vèn vËy, nh− mét ©m thanh ®−îc ph¸t ra. Cho nªn chí cè t×m hiÓu (b»ng c¸ch x¸c ®Þnh nh÷ng ®èi t−îng) còng chí cè nhËn thøc ra c¸i vèn néi giíi (fonds d'immanence) tù miÔn trõ ®i mét c¸ch hiÓn nhiªn ®Õn vËy - khi ta ®Õn gÇn nã - dÉu nã ë ngay d−íi m¾t ta ®Êy, hay ®óng h¬n: chÝnh v× nã ë ngay d−íi m¾t ta ®Êy, mµ ta kh«ng cßn nh×n thÊy nã n÷a- ta kh«ng thÓ nh×n thÊy nã. Witgenstien (1947): CÇu Trßi ban cho nhµ triÕt häc c¸i kh¶ n¨ng thÊu hiÓu ®−îc tÊt c¶ nh÷ng g× mäi ng−êi ®ang cã d−íi m¾t m×nh! Was vor allen Augen kiegt... Tøc còng b»ng nãi r»ng, nÕu t«i muèn t¸i lËp minh triÕt tr−íc mÆt triÕt häc, th× còng chÝnh lµ ®Ó thiÕt lËp nã ®èi mÆt víi triÕt häc: ë ®©y bËc minh triÕt ®ãng vai trß mét nh©n vËt ®¹i diÖn cho mét quan niÖm vµ nhµ triÕt häc v« t×nh còng ®ãng vai trß nh− vËy, vµ råi hä sÏ ph¶i ®èi tho¹i víi nhau. Tõ cuéc ®èi tho¹i ®−îc dùng dÇn lªn nµy, Ýt ra t«i còng muèn kÐo minh triÕt ra khái c¸i ch©n trêi huyÒn bÝ cña nã, mµ th«ng th−êng khi muèn tÈy ®i c¸i v« vÞ cña minh triÕt, b»ng c¸ch phñ lªn nã nh÷ng s¾c mµu cña sù xuÊt thÇn, ng−êi ta chØ s¬n son thÕp vµng l¹i cho nã (®iÒu tÖ h¹i chÝnh lµ c¸i huyÔn t−ëng “ph−¬ng t©y” tù phãng chiÕu m×nh lªn “ph−¬ng ®«ng”- Ph−¬ng §«ng cña §¹o, ®Çy nh÷ng ph¸p s−...). C«ng viÖc cña t«i lµ khai më lý trÝ, chø kh«ng ph¶i chèi bá ®ßi hái cña nã. Ng−îc l¹i lµ kh¸c: bëi ®©y lµ cè g¾ng lµm c«ng viÖc gi¶i kÕt tõ mét c¸i bªn ngoµi nµo ®ã, chø kh«ng ph¶i lµ chuyÖn ®i t×m cña l¹. Ng−êi nµo biÕt ®äc trong chiÒu s©u cña thiªn luËn v¨n nµy sÏ t×m thÊy ë ®©y mét sù ®¶ kÝch chèng l¹i nh÷ng cuéc trèn ch¹y hay nh÷ng thø bï trõ mäi kiÓu Êy vµ c¬n lò lín nh÷ng chñ nghÜa phi lý ®ang ®e däa t−¬ng lai cña chóng ta.
  6. 6 I T− t−ëng ®· mÖt nhoµi råi, nã ch¼ng cßn Ých dông g× n÷a [...] Gièng nh− mét miÕng giÊy b¹c, kh«ng cßn thÓ nµo vuèt th¼ng ra ®−îc n÷a mét khi ®· bÞ vß nhµu. Ludwig Wittgenstein Nh÷ng nhËn xÐt lÉn lén, 1931 Minh triÕt th× x¸m xÞt. Cuéc sèng, tr¸i l¹i, vµ t«n gi¸o th× ®Çy mµu s¾c. nt. 1947
  7. 7 I Kh«ng ®−a ra tr−íc ®iÒu g× 1. Xin nãi ngay, mét bËc minh triÕt th× v« ý. “V« ý” cã nghÜa lµ «ng gi÷ kh«ng ®−a ra mét t− t−ëng nµo −u tiªn h¬n c¸c t− t−ëng kh¸c, g©y thiÖt cho c¸c t− t−ëng kh¸c: «ng kh«ng cã t− t−ëng ®Þnh s½n trong ®Çu, ®Æt lµm nguyªn lý, dïng lµm nÒn t¶ng, hay chØ ®¬n gi¶n lµm khëi ®iÓm, ®Ó tõ ®ã suy ra hay, chÝ Ýt, triÓn khai t− duy cña m×nh. Nguyªn lý, archÐ1: võa lµ c¸i b¾t ®Çu võa lµ c¸i chØ ®¹o, c¸i tõ ®ã t− duy cã thÓ khëi ®Çu. Khi nã ®· ®−îc ®Æt ra råi, mäi c¸i kh¸c cø theo ®ã mµ ®i. Nh−ng, ®Êy chÝnh lµ c¸i bÉy, bËc minh triÕt sî c¸i ph−¬ng h−íng ®−îc véi chän Êy vµ c¸i b¸ quyÒn mµ nã thiÕt lËp nªn. Bëi t− t−ëng võa ®−îc ®−a ra ®· ®Èy lïi c¸c t− t−ëng kh¸c, dï sau ®ã cã kÕt hîp chóng l¹i, hay ®óng h¬n nã ®· lÐn lót chÆn ®øng chóng l¹i. BËc minh triÕt sî c¸i quyÒn lùc s¾p ®Æt ®ã cña c¸i thø nhÊt... Cho nªn, c¸c “t− t−ëng” Êy, «ng sÏ gi÷ cho chóng cïng ë trªn mét b×nh diÖn - vµ ®Êy chÝnh lµ minh triÕt cña «ng: gi÷ cho chóng ®Òu cã kh¶ n¨ng ngang nhau, ®Òu cã thÓ ®−îc tiÕp cËn nh− nhau, kh«ng c¸i nµo do lÊn lªn tr−íc mµ che khuÊt mÊt c¸i kh¸c, phñ bãng xuèng c¸i kh¸c, tãm l¹i kh«ng c¸i nµo ®−îc −u tiªn. “V« ý” cã nghÜa lµ bËc minh triÕt kh«ng së h÷u mét t− t−ëng nµo hÕt, kh«ng bÞ bÊt cø t− t−ëng nµo cÇm tï. Nãi cho chÆt chÞa h¬n, râ rÖt h¬n: «ng kh«ng ®−a ra t− t−ëng nµo hÕt. Nh−ng, chÝnh ®iÒu ®ã, cã thÓ tr¸nh ®−îc kh«ng? Lµm sao cã thÓ t− duy mµ kh«ng ®−a ra tr−íc bÊt cø ®iÒu g×? Tuy nhiªn, minh triÕt d¹y ta r»ng, khi ta võa ®−a ra mét t− t−ëng, th× toµn bé hiÖn thùc (hay toµn bé nh÷ng g× cã thÓ t− duy) lËp tøc lïi l¹i phÝa sau; hay ®óng h¬n, nã biÕn mÊt vµo phÝa sau, vµ tõ nay ph¶i tèn bao nhiªu c«ng søc vµ chiªm nghiÖm ®Ó l¹i tiÕp cËn ®−îc nã. T− t−ëng ®Çu tiªn ®−îc ®−a ra ®ã ®· ph¸ vì c¸i nÒn hiÓn nhiªn bao bäc quanh ta; nh»m vÒ mét phÝa, phÝa nµy chø kh«ng ph¶i phÝa kia, nã ®· ®Éy ta vµo ®éc ®o¸n, nã ®· nÐm ta vµo phÝa bªn nµy, vµ phÝa bªn kia ®· bÞ ®¸nh mÊt, cuéc r¬i nµy thÕ lµ kh«ng cßn cøu v·n ®−îc n÷a: sau ®ã dÉu cã cè thiÕt lËp bao nhiªu chuçi luËn lý cã thÓ cã, ta còng sÏ ch¼ng bao giê tho¸t ra ®−îc n÷a - ta cø ®µo s©u vµo m·i, lón s©u m·i, m¾c m·i trong nh÷ng hang hèc ngo»n ngoÌo vµ nh÷ng cuén rèi cña t− duy vµ kh«ng cßn bao giê tråi lªn trªn mÆt ®−îc n÷a, c¸i mÆt ph¼ng l× cña hiÓn nhiªn. VËy nªn, minh triÕt d¹y r»ng nÕu muèn thÕ giíi tiÕp tôc më ra víi ta, vµ ®Ó ®−îc nh− vËy, nã cÇn v« tËn ®ång ®Òu, tuyÖt ®èi lÆng b»ng, th× ph¶i tõ bá tÝnh ®éc ®o¸n cña mét t− t−ëng ®Çu tiªn (mét ý t−ëng ®−îc ®−a lªn hµng ®Çu; vµ ngay c¶ c¸i t− t−ëng mµ t«i võa b¾t ®Çu ®©y). Bëi mäi t− t−ëng hµng ®Çu ®· lµ bÌ ph¸i råi: nã ®· b¾t ®Çu chiÕm ®o¹t, vµ nh− vËy còng tøc ®· b¾t ®Çu bá qua. BËc minh triÕt kh«ng bá qua bÊt cø c¸i g× hÕt, kh«ng bá r¬i g× hÕt. Mµ «ng hiÓu r»ng, khi ®−a ra mét t− t−ëng, th× dï lµ t¹m thêi, ta còng ®· thiªn vÒ mét phÇn nµo ®ã cña hiÖn thùc: khi chän rót sîi chØ nµy, chø kh«ng ph¶i sîi kh¸c trong cuén chØ c¸c liªn kÕt, lµ ta ®· b¾t ®Çu gÊp t− duy cña m×nh l¹i theo mét chiÒu nµo ®ã. Cho nªn, ®−a ra mét t− t−ëng, tøc lµ mÊt ®i tøc th× c¸i ta muèn lµm s¸ng tá, dÉu ta cã cÈn träng vµ thËm chÝ cã ph−¬ng ph¸p ®Õn ®©u: ta ®· bÞ ®ãng cøng vµo mét gãc nh×n riªng biÖt, TiÕng La-tinh = c¸i b¾t ®Çu, khëi nguyªn, nguyªn lý. (TÊt c¶ c¸c chó thÝch ë cuèi trang trong s¸ch 1 nµy, trõ khi cã ghi chó riªng, ®Òu lµ cña ng−êi dÞch)
  8. 8 dÉu sau ®ã ta cã cè g¾ng chiÕm lÜnh l¹i c¸i toµn bé ®Õn bao nhiªu; vµ tõ nay ta kh«ng cßn cã thÓ kh«ng phô thuéc vµo c¸i nÕp gÊp ®ã, do t− t−ëng ®−a ra ®Çu tiªn t¹o nªn, kh«ng thÓ kh«ng trë l¹i tõ nã; ta còng kh«ng thÓ kh«ng ngõng trë l¹i ®ã, mong muèn xãa bá nã ®i, vµ ®Ó lµm nh− vËy l¹i lµm nhµu tr−êng t− duy cã thÓ cã theo mét c¸ch kh¸c - ta ®· m·i m·i ®¸nh mÊt ®i tÝnh chÊt kh«ng cã nÕp gÊp cña t− duy. VËy mµ, ®−a ra mét t− t−ëng, chÝnh lÞch sö triÕt häc ®· b¾t ®Çu - vµ kh«ng ngõng - lµ nh− vËy: tõ t− t−ëng ®−a ra ®ã, ng−êi ta biÕn nã thµnh mét nguyªn lý vµ mäi sù cø theo ®ã mµ tiÕp tôc - t− t−ëng tù tæ chøc l¹i thµnh hÖ thèng; tõ c¸i t− t−ëng ®−îc ®−a ra tr−íc ®ã, ng−êi ta lµm nªn mét ®iÓm låi cña t− duy, b¶o vÖ nã, vµ kÎ kh¸c cã ®−îc mét chç n¾m ®Ó mµ ph¶n b¸c l¹i. Tõ c¸i lËp tr−êng ®−îc ®−a ra ®ã, cã thÓ h×nh thµnh mét luËn ®Ò, mét tr−êng ph¸i, mét cuéc tranh luËn - sÏ kh«ng bao giê kÕt thóc. 2. Mét nhµ t− t−ëng Trung Hoa thÕ kû XVII (V−¬ng Phu Chi) ®· chó gi¶i vÒ mét quÎ trong Kinh DÞch theo h−íng ®ã: “H·y nh×n bÇy rång kh«ng cã ®Çu: Êy lµ ®iÒm lµnh.” ThËt vËy, quÎ ®Çu tiªn trong c¸c quÎ lµ XXXX trong ®ã c¸c hµo1 liÒn t−îng tr−ng cho c¸c tr¹ng th¸i kh¸c nhau cña t×nh huèng, còng nh− c¸c thêi ph¸t triÓn kh¸c nhau cña nã, kh«ng cã hµo nµo kh¸c hµo nµo, hay lÊn hµo nµo, kh«ng hµo nµo v−ît lªn; dï vÞ trÝ cña chóng kh«ng t−¬ng ®−¬ng nhau, nh−ng kh«ng hµo nµo ®−îc ®Æt lªn tr−íc, kh«ng hµo nµo ®−îc −u tiªn. Tãm l¹i, kh«ng hµo nµo næi bËt lªn - chóng ë cïng trªn mét b×nh diÖn. Nh− vËy “kh«ng cã ®Çu” cã nghÜa lµ tÊt c¶ nh÷ng con rång Êy “häp l¹i thµnh nhãm”, kh«ng con nµo cã ®Çu v−ît lªn, ®−îc ®−a lªn tr−íc, vµ chóng cã “n¨ng lùc b»ng nhau”; vµ bëi v×, trong c¸c thêi kh¸c nhau, hay c¸c tr¹ng th¸i kh¸c nhau ®ã, kh«ng c¸i nµo ®−îc ®−a lªn tr−íc, kh«ng c¸i nµo “träng” hay “khinh” h¬n so víi nh÷ng c¸i kh¸c, mµ tÊt c¶ ®Òu ®−îc “nh×n lµ kh«ng cã ®Çu”, trªn cïng mét b×nh diÖn, b»ng nhau, mçi phÇn cña hiÖn thùc, còng gièng nh− mçi hµo trªn quÎ ®Òu cã thÓ béc lé nh− nhau, mçi nh©n tè cña nã, nh− mét “con rång”, ®Òu cã thÓ béc lé toµn bé t¸c dông cña nã. Nh− vËy còng cã nghÜa lµ chØ cÇn kh«ng ®Þnh s½n ®iÒu g× trong ®Çu c¶ lµ cã thÓ gi÷ cho hiÖn thùc cßn nguyªn tÊt c¶ c¸c kh¶ n¨ng tiÒm tµng cña nã - ®Ó “kh«ng cã n¬i nµo mµ nã kh«ng thÓ ph¸t huy t¸c dông ®Õn cïng (v« thñ gi¶, v« së bÊt dông kú cùc)”2 (Chu Hy tËp chó, tr.50), nh− nhµ b×nh chó nãi; bëi, nh×n nhËn nh− vËy, ch¼ng cã g× øc chÕ nã hay k×m gi÷ nã, nã ph« bµy toµn vÑn. V× kh«ng mét hµo nµo, trong hiÖn thùc còng nh− trong quÎ, giµnh lÊy −u tiªn mµ che phñ hµo kh¸c, nªn chóng ®Ó cho tÊt c¶ c¸c tr¹ng th¸i, dÇu cã kh¸c nhau ®Õn ®©u, ®Òu cïng tån t¹i hµi hßa; tÊt c¶ c¸c thêi cña sù ph¸t triÓn ®Òu diÔn ra thuËn lîi, dÇu c¸c kú cña chóng tr¸i ng−îc nhau: trong tÊt c¶ nh÷ng thêi c¬ tr×nh ra víi m×nh ®ã, bËc minh triÕt kh«ng vøt bá c¸i nµo hÕt, kh«ng tù t−íc ®i c¸i nµo hÕt, «ng gi÷ cho tÊt c¶ chóng ®Òu réng c¸nh, dµn ra, nh− nh÷ng “con rång”, nh− mét ®µn chim bay. NÕu, tõ ®©y, ta quay trë l¹i víi triÕt häc, ta sÏ thÊy râ h¬n mèi liªn quan mËt thiÕt lµm nÒn t¶ng cho lêi chó gi¶i võa nãi, Èn ngÇm trong chó gi¶i ®ã (vµ, b»ng lèi chuyÓn ngo¹i (extraversion), t«i cã thÓ dÞch ®Çy ®ñ h¬n tõ khu«n khæ t− duy ®ã sang khu«n khæ t− duy cña chóng ta): bËc minh triÕt lu«n gi÷ cho tÊt c¶ ®Òu më bëi v× «ng lu«n gi÷ cho tÊt c¶ ®Òu tËp häp, nh− s¸u hµo trong h×nh quÎ kia ®−îc nh×n thµnh chØ mét bã, b»ng nhau, trªn cïng mét b×nh diÖn. Trong khi, quay l¹i víi c«ng viÖc cña triÕt Kinh Mçi hµo trong c¸c quÎ cña Kinh DÞch ®−îc vÎ b»ng b»ng mét ®−êng v¹ch liÒn hay ®øt ®«i. 1 2 Nh÷ng c©u ch÷ H¸n nµy lµ do t¸c gi¶ chua vµo thªm, vµ ®−îc ®Æt ë cuèi s¸ch. ë ®©y, chóng t«i ®Æt liÒn t¹i chç ®Ó b¹n ®äc cã thÓ dÔ theo dâi.
  9. 9 häc, ta ph¶i c«ng nhËn r»ng mäi ý t−ëng ®−a ra võa më ra th× cïng lóc l¹i ®ãng l¹i; chÝnh x¸c h¬n, lµ nã b¾t ®Çu b»ng c¸ch ®ãng l¹i c¸c quan ®iÓm kh¶ dÜ kh¸c ®Ó xoi ®−êng cho quan ®iÓm cña nã: cho nªn khëi thñy cña triÕt luËn tÊt yÕu ®· mï qu¸ng ®ång thêi ®éc ®o¸n; ®èi víi ph−¬ng diÖn nµy hay ph−¬ng diÖn kh¸c cña tr¶i nghiÖm hay ®èi víi t− duy cña ng−êi kh¸c, mét nhµ triÕt häc bao giê còng b¾t ®Çu b»ng c¸ch t− chäc m¾t m×nh, Ýt ra lµ theo mét c¸ch nh×n nµo ®ã (thËm chÝ cã thÓ nãi: c¸c nhµ triÕt häc cµng thiªn tµi - tù chäc m¾t m×nh cµng s©u - th× sù mï qu¸ng khëi nguyªn cña hä cµng lín: tÇm vÜ ®¹i cña Platon, Kant lµ ë nh÷ng g× c¸c «ng b¾t ®Çu “bá qua”). Vµ vÒ phÝa triÕt häc, c¸i toµn thÓ mµ sau ®ã hÖ thèng cè thiÕt lËp l¹i chØ cã thÓ kh«i phôc l¹i tõng b−íc, thay v× ®−îc n¾m b¾t toµn vÑn nh− ë ®©y, vµ chØ cã thÓ gië ra tõ tõ. Tøc lµ, kh«ng bao giê cã thÓ toµn vÑn: mét t− t−ëng ®· cã mét khëi ®Çu th× kh«ng thÓ cã kÕt thóc. Nhµ kinh ®iÓn x−a nãi tiÕp: kh«ng ®−a ra bÊt cø ®iÒu g× tr−íc, kh«ng cã chç b¾t ®Çu, bËc minh triÕt gièng nh− “Trêi” vËy. Bëi ®Æc tÝnh cña Trêi, vèn “bao gép tÊt c¶", “lµ khëi nguyªn cña tÊt c¶”, lµ Trêi “kh«ng cã ®Þnh s½n g× hÕt”- kh«ng thêi ®iÓm nµo, kh«ng tån t¹i nµo hÕt (Chu Hy TËp chó, tr.58). ChÝnh x¸c h¬n, c¸i “®øc” cña Trêi, vèn ch¼ng cã g× kh¸c h¬n lµ tæng thÓ cña c¸c qu¸ tr×nh ®ang diÔn tiÕn (la totalitÐ des processus en cours) vµ, nh− vËy, lµm nªn c¸i vèn (le fonds) kh«ng cïng cña tù nhiªn, lµ Trêi cã thÓ “kh«ng ®Þnh g× c¶” (sao cho “tÊt c¶ nh÷ng c¸i kh¸c cø thÕ nèi theo”) - vµ chÝnh v× vËy Trêi míi lu«n b¶o ®¶m ®−îc cho mäi sù vËn hµnh, mäi c¸i hiÖn tån: “lÊy ®«ng chÝ lµm ®iÓm khëi ®Çu, nhµ b×nh chó nãi, ch¼ng qua lµ mét c¸ch tÝnh cho tiÖn cña con ng−êi”; hay “lÊy mïa xu©n lµm khëi ®Çu lµ chØ tÝnh ®Õn sù n¶y në cña cá c©y” (nh− lµ hiÖn t−îng ®Æc biÖt cña tiÕn hãa). Nãi c¸ch kh¸c, tÊt c¶ nh÷ng sù khëi ®Çu cña chóng ta ®Òu lµ tïy tiÖn hay ®Æc biÖt: còng nh− “Trêi”, nh− b¶n chÊt cña hiÖn thùc, vèn kh«ng cã khëi ®Çu còng ch¼ng cã −u tiªn, con ng−êi còng kh«ng thÓ, “dùa vµo bÊt cø c¸i ®Çu nµo”, mµ hä thÊy næi cém lªn, ®Ó lÊy ®ã lµm c¸i thø nhÊt. 3. §ã lµ chän lùa cña minh triÕt (®èi diÖn víi triÕt häc): gi÷ kh«ng ®Þnh ®iÒu g× hÕt, kh«ng ®−a ra bÊt cø ®iÒu g×. §èi diÖn, nghÜa lµ nh×n tõ minh triÕt, triÕt häc sinh ra tõ chÝnh sù thiªn vÞ khëi nguyªn Êy, nã ®−a ra tr−íc mét t− t−ëng, sau ®ã t− t−ëng Êy kh«ng ngõng ®−îc lÊy l¹i, lµm cho biÕn d¹ng ®i, biÕn ®æi ®i, tõ ®ã triÕt häc kh«ng cßn cã thÓ lµm g× kh¸c h¬n lµ söa chöa mét quan ®iÓm riªng biÖt b»ng mét quan ®iÓm riªng biÖt kh¸c - mçi nÒn triÕt häc, nh− ta biÕt, l¹i phñ nhËn nÒn triÕt häc tr−íc ®ã. Tãm l¹i, nã kh«ng thÓ lµm g× kh¸c h¬n lµ gÊp t− duy cña con ng−êi theo mét c¸ch kh¸c. Nh−ng kh«ng bao giê hoµn toµn tho¸t ra ®−îc khái sù thiªn vÞ mµ nã ®· r¬i vµo lóc khëi ®Çu - khái c¸i nÕp gÊp Êy, hay ®óng h¬n, khái c¸i r·nh Êy, c¸i t− t−ëng ®Çu tiªn ®−îc ®−a ra. Cho nªn, do c¸i lçi nguyªn lai ®ã, vµ ®Ó v−ît qua c¸i lçi Êy, v× nã kh«ng thÓ xãa c¸i lçi ®ã ®i ®−îc, nã cø buéc ph¶i ®i tíi m·i, ph¶i nghÜ kh¸c m·i: tõ ®ã mµ sinh ra lÞch sö triÕt häc (nÕu triÕt häc cã mét lÞch sö, hay ®óng h¬n, chÝnh nã lµ lÞch sö Êy). Cßn minh triÕt th× kh«ng cã lÞch sö (b»ng chøng: ta cã thÓ viÕt mét lÞch sö triÕt häc, nh−ng kh«ng thÓ viÕt lÞch sö cña minh triÕt). Nã kh«ng cã lÞch sö tr−íc hÕt lµ theo nghÜa nã kh«ng ®−îc thiÕt lËp mét c¸ch lÞch sö : kh«ng ®−a ra bÊt cø ®iÒu g×, nªn nã còng ch¼ng thÓ bÞ b¸c bá, trong nã ch¼ng cã vÊn ®Ò g× ®Ó mµ tranh luËn c¶ vµ, do ®ã, ch¼ng thÓ chê ®îi cã tranh chÊp nµo ë ®©y hÕt, còng ch¼ng cã t−¬ng lai nµo ®Ó mµ hi väng. Nh− vËy minh triÕt chÝnh lµ phÇn ph¶n lÞch sö cña t− duy: nã thuéc vÒ tÊt c¶ c¸c thêi, nã ®Õn tõ ®¸y s©u cña thêi gian, cã thÓ t×m thÊy nã trong tÊt c¶ c¸c truyÒn
  10. 10 thèng- nh− ng−êi ta vÉn nãi, nã lµ minh triÕt cña c¸c “d©n téc”. Do ®ã, nã nh¹t nhÏo kh«ng cøu ch÷a ®−îc: minh triÕt cßn kh«ng cã lÞch sö theo ý nghÜa nµy n÷a, lµ ®èi víi nã, sÏ ch¼ng x¶y ra chuyÖn g× ®¸ng chó ý, næi cém, mµ lêi nãi cã thÓ b¸m mãc vµo ®Êy - ch¼ng cã g× thó vÞ diÔn ra c¶. Qu¶ vËy: nã b»ng ph¼ng mét c¸ch kh«ng v·n håi ®−îc bëi, chÝnh tù nã nãi ra ®Êy, nã cèt ph¶i gi÷ sao cho mäi thø cïng ë trªn mét mÆt b»ng; vµ chÝnh ®iÒu ®ã lµm cho ta thÊy thËt qu¸ khã nãi vÒ nã. V× triÕt häc ®· chän con ®−êng tiÕn tíi, vµ do ®ã, m¹o hiÓm, v× nã kh«ng ngõng ®µo bíi, theo ®uæi, v−ît lªn, vµ ®Ó lµm vËy th× ph¶i s¸ng t¹o, nªn nã thuéc mét thø l«-gÝch cña ham muèn, nã thùc sù lµ khoa häc - “cña ham muèn”1: nã tháa m·n ham muèn cña chóng ta bëi v× nã kh«ng ngõng cÊt cao lêi khiªu khÝch muèn tr¶ lêi sù th¸ch thøc cña mét thÕ giíi ®−îc quan niÖm nh− mét c©u ®è. Ham muèn phiªu l−u (®i t×m ch©n lý) vµ thÝch hiÓm nguy (nh− lµ c¸i gi¸ cña gi¶ thuyÕt ®−a ra). Cßn bËc minh triÕt th× kh«ng th¸m hiÓm còng ch¼ng kh¸m ph¸ g× hÕt, lêi nãi cña «ng ch¼ng v−íng bËn chót ham muèn nµo (vµ ë ®©y cã sù t−íc ®o¹t nµo cña nhµ H¸n häc ch¨ng?). T«i thËm chÝ thËt bÊt ngê khi thÊy trong minh triÕt Trung Hoa, nhµ t− t−ëng cã thÓ kh«ng hÒ biÕt ®Õn sù ng¹c nhiªn - lµ c¸i, nh− ta biÕt, lµ khëi ®Çu cña hµnh vi triÕt luËn (thaumazein) - «ng thËm chÝ ch¼ng hÒ cã ý coi träng sù hoµi nghi, viÖc tra vÊn. ¤ng kh«ng hÒ nghi ngê c¸i hçn mang, «ng ch¼ng bao giê gÆp con Nh©n s− : cho nªn, thay v× kh¸m ph¸ bÝ Èn, «ng mêi ta lµm s¸ng tá c¸i hiÓn nhiªn - “nhËn ra” nã, nh− ng−êi ta nãi, nhËn ch©n nã. Mét c¸i hiÓn nhiªn kh«ng ngõng ®Õn víi ta trªn mét b×nh diÖn ngang b»ng, biÓu hiÖn trong c¸i quÎ Kinh DÞch ta ®· thÊy, vµ nh÷ng ng−êi Trung Quèc x−a quan niÖm ch¼ng hÒ lµ mét ®iÒu bÝ Èn cña thÇn th¸nh, mµ lµ “Trêi”. Nh−ng kh«ng g× khã h¬n viÖc n¾m b¾t c¸i b×nh diÖn ®ång ®Òu cña t− duy Êy, nhÊt lµ ph¶i tõ tÊt c¶ c¸c phÝa cïng mét lóc (vµ l¹i cßn kh«ng hÒ cã tiÕng gäi cña −u t− vµ ham muèn). VËy nªn, ®Ó tr¸nh bít khã kh¨n, c¸i khã kh¨n do sù ph¼ng l× cña minh triÕt (ng−îc víi c¸i gå ghÒ cña triÕt häc) còng nh− sù nh¹t nhÎo kh«ng thÓ cøu v·n cña nã (khiÕn mäi lêi nãi vÒ nã ®Òu r¬i tâm vµo v« nghÜa), t«i ®· chän ®Ò cËp ®Õn minh triÕt ngay tõ ®Çu b»ng c¸ch kÐo nã ®Õn ranh giíi cña nã: nh− vËy sÏ soi chiÕu nã d−íi mét nguån s¸ng cùc ®oan, ®ét kÝch vµo ®iÓm c¨n b¶n cña nã - ®iÓm v« ý cña nã. Nh−ng, liÒn ®ã, t«i ®· tù chÆn ®−êng m×nh, võa b¾t ®Çu t«i ®· kh«ng thÓ tiÕn lªn ®−îc n÷a: t− duy cña minh triÕt bÞ buéc ®øng im mét chç. Vµ, trªn thùc tÕ, ng−îc víi triÕt häc, minh triÕt kh«ng g©y ra sù tiÕn triÕn, mµ lµ biÕn dÞ (variation). Do vËy ta sÏ kh«ng ngõng c¾t ngang l¹i c¸c ®−êng ®i cña m×nh vµ quay l¹i chç cò: ®Ó nhËn râ tÝnh hiÓn nhiªn (cña néi giíi), t«i chØ cã thÓ lÆp ®i lÆp l¹i m·i ®Õn khiÕn b¹n ch¸n chª. Ng−êi Trung Quèc cã mét c¸ch nãi kh¸c: kh«ng thÓ c¾t nghÜa ®−îc minh triÕt (nã kh«ng ph¶i lµ c¸i ®Ó mµ hiÓu) - nã lµ c¸i ®Ó mµ chiªm nghiÖm hay, cßn h¬n thÕ n÷a, cø ®Ó cho nã cuén më ra, nh− mét sù thÈm thÊu, “th−ëng thøc” nã. Tõ Philosophie (triÕt häc) gåm hai thµnh tè ghÐp l¹i: Philo (gèc tõ tõ Hy L¹p philos= b¹n, hay 1 philein= yªu mÕn, ham muèn; vµ sophia= minh triÕt, khoa häc
  11. 11 II V« ý, V« ng· 1. §Ó xuyªn thÊu ®−îc vµo c¸c biÕn dÞ Êy cña minh triÕt, t«i sÏ b¾t ®Çu b»ng ®¹i diÖn tiªu biÓu nhÊt cña minh triÕt ë Trung Quèc, lµ Khæng Tö. Lêi nãi ng¾n gän sau LuËn ®©y trong LuËn Ng÷ nãi râ v× sao bËc minh triÕt th× “v« ý”: “§øc Khæng Tö kh«ng cã bèn ®iÒu lçi: kh«ng cã ý (−u tiªn), kh«ng cã ®iÒu tÊt yÕu (®−îc suy tÝnh tr−íc), kh«ng cã lËp tr−êng (®−îc kh¼ng ®Þnh), kh«ng cã c¸i t«i (riªng). 1 C©u nµy ph¶i ®−îc hiÓu thËt s¸t (v« ý): ®iÒu §øc Khæng kh«ng m¾c lçi kh«ng ph¶i lµ nh÷ng t− t−ëng ®· cã s½n, hay t− t−ëng vu v¬, hay t− t−ëng kh«ng cã c¬ së, nh− ng−êi ta th−êng dÞch - ch¼ng cÇn ph¶i lµ Khæng Tö ®Ó ®−îc nh− vËy - mµ chØ ®¬n gi¶n lµ kh«ng cã ý riªng. Theo c¸i nghÜa nh− khi ta nãi “mçi ng−êi ®Òu cã ý riªng cña m×nh”, hay, ng−îc l¹i “®iÒu ®ã kh«ng ®óng nh− ý riªng cña t«i”, hoÆc n÷a, ta ph¶i suy xÐt vµ hµnh ®éng “theo ý riªng cña m×nh”: bËc minh triÕt lµ v« ý bëi «ng kh«ng giµnh −u tiªn cho ý nµo hÕt (vµ do ®ã còng ch¼ng lo¹i bá ý nµo hÕt) vµ «ng tiÕp cËn thÕ giíi mµ kh«ng phãng chiÕu lªn ®ã mét ý niÖm ®−îc suy tÝnh tr−íc nµo c¶; do vËy «ng kh«ng thu nhá bít thÕ giíi chót nµo b»ng c¸ch ®−a vµo ®ã quan ®iÓm riªng cña m×nh, mµ lu«n më réng nã cho tÊt c¶ c¸c kh¶ n¨ng. V× «ng kh«ng ®¸nh gi¸ cao bÊt cø ®iÒu g×, nªn ch¼ng cã c¸i “cÇn ph¶i” nµo ¸p ®Æt ®−îc lªn «ng vµ quy ®Þnh tr−íc ®−îc hµnh xö cña «ng; ch¼ng cã “tÊt yÕu” nµo quy t¾c hãa tr−íc ®−îc hµnh xö Êy, dï lµ nh÷ng ch©m ng«n tù m×nh ®Þnh cho m×nh hay nh÷ng quy t¾c do x· héi ¸p ®Æt. Ta ®Æc biÖt thÊy «ng kh¸c víi mét ®å ®Ö cña «ng, ng−êi chñ tr−¬ng cã nh÷ng nguyªn t¾c, vµ Khæng Tö kh«ng ®ång t×nh víi tÝnh kh«ng khoan nh−îng cña ng−êi ®å ®Ö nµy (Tö Lé, x. XVII, 5 vµ 7): gi÷ mét mèi quan hÖ hoµn toµn më ®èi víi thÕ giíi, «ng cã thÓ theo khÝt mäi sù kh¸c nhau cña nã vµ thÝch øng víi tõng hoµn c¶nh cña nã mµ ch¼ng gÆp trë ng¹i nµo. H¬n n÷a, kh«ng cè ®Þnh ë mét quan ®iÓm riªng nµo, nªn «ng cã thÓ cïng tiÕn triÓn hßa nhÞp víi dßng vËn ®éng cña sù vËt; vµ chÝnh v× vËy nªn sau ®ã bËc minh triÕt míi cã thÓ nãi lµ “v« cè” (kh«ng cã lËp tr−êng cè ®Þnh, cè chÊp). HiÖn thùc biÕn ®æi liªn tôc, hµnh xö cña bËc minh triÕt còng vËy, nã còng kh«ng “dõng l¹i”. Kh«ng dù tÝnh tr−íc mét tÊt yÕu nµo hÕt, «ng còng gi÷ cho m×nh kh«ng rµng buéc sau ®ã vµo lËp tr−êng ®· chÊp nhËn - kh«ng cè ®Þnh vµo ®ã, kh«ng sa lÇy vµo ®ã. Khi Khæng Tö nãi r»ng “ta ghÐt ®øa cè chÊp” (XIV - 34), chí nªn nghÜ ®ã chØ lµ mét nÐt c¸ tÝnh cña «ng - ®©y kh«ng ph¶i chç ®Ó nãi ®¹o ®øc hay t©m lý (lµ ®iÒu ng−êi ta hay qu¸ l¹m dông ®èi víi LuËn Ng÷) -, ®©y lµ mét vÊn ®Ò chung h¬n nãi râ r»ng «ng kh«ng chÞu ®Ó cho Nguyªn v¨n cña LuËn Ng÷: “Tö tuyÖt tø: v« ý, v« tÊt, v« cè, v« ng·”. Trong Tø Th¬ (Nxb. ThuËn LuËn Tø 1 Hãa - 1996), §oµn Trung Cßn dÞch c©u nµy nh− sau: “§øc Khæng Tö kh«ng cã bèn ®iÒu lçi nµy: a- V« ý: ngµi kh«ng cã ý riªng, kh«ng cã lßng t− dôc. b- V« tÊt: ngµi kh«ng cã kú tÊt, tøc ngµi tïy c¶nh mµ söa ®æi. c- V« cè: ngµi kh«ng cè chÊp, tøc ngµi cã l−îng dung thø. d- V« ng·: ngµi ch¼ng cã lßng Ých kû, v× m×nh mµ bá ng−êi”
  12. 12 ph¸n xÐt, råi hµnh xö cña m×nh bÞ x¬ cøng. Nãi mét c¸ch chÆt chÏ, thËm chÝ ë ®©y còng kh«ng cã chuyÖn thiÖn ¸c cña con ng−êi (t− duy Trung Hoa, nh− ta biÕt, kh«ng hÒ lÖ thuéc vµo chuyÖn ma quû): c¸i tiªu cùc ë ®©y chñ yÕu lµ ë chç chóng ta tù kÌm chÆt m×nh trong mét t− thÕ riªng biÖt kh«ng cßn ph¸t triÓn ®−îc n÷a; hay, ®óng h¬n, trªn ph−¬ng diÖn t− t−ëng, ë chç chóng ta tù ®Ó m×nh bÞ nhèt chÆt vµo trong mét ý niÖm nhÊt ®Þnh vÒ sù vËt kh«ng thÓ tho¸t ra vµ c¶i ®æi ®−îc n÷a. C¸i tiªu cùc lµ sù t¾c nghÏn (dßng vËn hµnh - vËn hµnh cña mäi hiÖn thùc) vµ c¸i dë cña sù cè ®Þnh. Bëi c¸i thÝch ®¸ng trong mét tr−êng hîp nµy l¹i kh«ng cßn thÝch ®¸ng trong tr−êng hîp kh¸c, vµ l«-gÝch cña hiÖn thùc (®Ó cho nã lµ hiÖn thùc) lu«n ®Æt vÊn ®Ò: c¸i dë, c¸i lçi lµ ë c¸i ng−ng ®äng kia, biÕn sù tæng gi¸c cña ta thµnh r·nh mßn vµ ng¨n ta tù ®æi míi, khiÕn ta chÖch khái ®ßi hái ®ã. Cuèi cïng, Khæng Tö nãi cho thËt ®óng lµ “v« ng·”, chø kh«ng chØ lµ “kh«ng quy ng·”, hay “kh«ng cã c¸i T«i” nh− ng−êi ta dÞch (ë ®©y n÷a, cÇn tr¸nh lèi hiÓu ®¹o ®øc häc hay t©m lý häc, nã lµm tæn th−¬ng tÝnh triÖt ®Ó cña lêi nãi). BËc minh triÕt thùc sù lµ v« ng· bëi v×, do kh«ng ®Ò cao bÊt cø ®iÒu g× víi t− c¸ch lµ ý t−ëng ®−îc ®−a ra(1), còng kh«ng dù tÝnh bÊt cø ®iÒu g× víi danh nghÜa lµ ®ßi hái ph¶i tu©n thñ(2), còng kh«ng tØnh t¹i trong bÊt cø mét lËp tr−êng cho tr−íc nµo (3), nªn ch¼ng cã g× cã thÓ c¸ thÓ hãa nh©n c¸ch cña «ng(4). SÏ ch¼ng cßn cã c¸i t«i - v× sÏ lµ qu¸ chËt chéi - khi tÇm nh×n cña ta hoµn toµn më réng vµ trïng hîp víi toµn bé tiÕn tr×nh (nã “réng lín” nh− Trêi; x. VIII, 19). Cho nªn ch¼ng cã g× ®Ó mµ nãi vÒ bËc minh triÕt c¶ (VII, 18), ch¼ng cã g× ®Ó khen (IX, 12), «ng kh«ng cã tÝnh c¸ch vµ kh«ng cã ®øc. T«i ®· nãi tr−íc vÒ c¸i vÎ trßn trÞa, nÕu kh«ng nãi lµ quÈn quanh, cña lêi nãi minh triÕt vµ chiÕn l−îc biÕn dÞ cña nã. Ta ®· thÊy ®iÒu ®ã trong khi dâi theo nh÷ng chØ dÉn cña nhµ b×nh chó: “t− t−ëng” ®−a ra(1), v× nã lµ chuyªn nhÊt, nªn sinh ra nh÷ng “®ßi hái”(2) ; råi nh÷ng ®ßi hái nµy, do c¸i ®Þnh h−íng mµ nã gãp phÇn cè ®Þnh, khiÕn ta nhËn lÊy mét “lËp tr−êng”(3) nµo ®ã; vµ cuèi cïng lËp tr−êng nµy, do t¸c dông thu hÑp cña nã, ®−a ®Õn chç h×nh thµnh “c¸i t«i”(4) riªng cña ta. Song, c¸i t«i ®ã chÝnh nã l¹i trë thµnh khëi ®iÓm cña nh÷ng ý t−ëng ®−a ra (theo c¸i nghÜa, th«ng th−êng, mçi ng−êi ®Òu cã ý kiÕn riªng cña m×nh) mµ ta ®· thÊy ë ®Çu cña lêi b×nh nµy. Qu¶ vËy, tõ ®Æc ®iÓm vèn lµ ®Æc thï cña c¸i t«i dÉn ®Õn tÝnh thiªn vÞ lµ ®Æc thï cña t− t−ëng; c¸i t«i ®−îc thu l¹i thµnh quan ®iÓm, dÉn ®Õn “tÝnh phiÕn diÖn” cña tÇm nh×n vµ sù chËt hÑp cña c¸i nh×n: kÕt thóc b»ng sù ®ãng l¹i cña c¸i “t«i”, lêi b×nh quay l¹i khëi ®iÓm cña nã (tøc sù xuÊt hiÖn cña “t− t−ëng”), vµ nh− vËy t¹o thµnh mét c¸i vßng lÈn quÈn cña c¸ nh©n. 2- Nh÷ng lêi kh¸c chØ lµm biÕn dÞ chñ ®Ò ®ã: “Ng−êi qu©n tö th× ®Çy ®ñ [toµn vÑn] vµ kh«ng nghiªng vÒ phÝa nµo c¶; kÎ tiÓu nh©n th× ng−îc l¹i”1 (LuËn Ng÷, II, 14); nãi c¸ch kh¸c, bËc qu©n tö kh«ng theo mét bÒ c¸i g× hÕt, kh«ng cã tiªn nghiÖm, vµ c¸i ®øc ®Çu tiªn, khiÕn «ng kh¸c ng−êi, lµ «ng kh«ng t− vÞ. Chø kh«ng ph¶i kh«ng thiªn vÞ: bëi v× kh¸i niÖm cña chóng ta bã hÑp trong ý t−ëng vÒ mét sù c«ng b»ng trong ph¸n xÐt, gi÷a bªn nµy ®èi diÖn víi bªn kia, gi÷a hai phÝa, (mµ c¸i ®−îc thua lµ c«ng lý hay ch©n lý), cßn ®èi víi ng−êi Trung Quèc th× c¸i ng−îc l¹i víi t− vÞ lµ th¸i ®é më Nguyªn v¨n LuËn Ng÷: “Qu©n tö ch©u nhi bÊt tû; tiÓu nh©n tû nhi bÊt ch©u”. §oµn Trung Cßn dÞch: “Bùc LuËn 1 qu©n tö xö ®−îc víi tÊt c¶ mäi ng−êi, v× ch¼ng cã lßng t− vÞ. KÎ tiÓu nh©n v× t− vÞ, cho nªn ch¼ng xö ®−îc víi mäi ng−êi” (S®d.)
  13. 13 tung tÊt c¶ c¸c kh¶ n¨ng kh«ng ®Ó thu vÒ mét phÝa nµo hÕt; cho nªn ®Êy ®óng h¬n lµ kh«ng t− vÞ, ng−îc l¹i víi c¸i t− vÞ nµy lµ sù toµn vÑn: qu¶ vËy, bËc minh triÕt lµ ng−êi, do kh«ng coi ®iÒu g× lµ −u tiªn, nªn cã thÓ bao gép tÊt c¶; vµ, ®Ó lµm ®iÒu ®ã, lu«n biÕt ®Æt b»ng l¹i hÕt mäi thø, nh− ng−êi ta vÉn nãi. Nh− vËy kh«ng cã nghÜa lµ «ng ta kh«ng nhËp cuéc, nh−ng tù trong chÝnh «ng kh«ng cã g× buéc ph¶i lµm sù nhËp cuéc ®ã (bëi v× «ng lµ “v« ng·”; nãi c¸ch kh¸c, «ng quyÕt ®o¸n mµ kh«ng thiªn kiÕn. C©u sau ®©y bæ sung vµ kh¼ng ®Þnh ®iÒu ®ã: “Trong thÕ gian, ng−êi qu©n tö kh«ng nãi cã còng ch¼ng nãi kh«ng, mµ chØ nghiªng vÒ phÝa t×nh thÕ ®ßi hái” (IV,10)1. ¤ng gi÷ kh«ng lo¹i bá bÊt cø ®iÒu g×, theo h−íng nµy hay h−íng kh¸c, ch¼ng cã viÖc g× «ng mÆc nhiªn tham gia, còng ch¼ng cã viÖc g× «ng vøt bá v× nguyªn t¾c. “Khi nªn giµu, th× «ng giµu - nhµ b×nh chó bµn - khi nªn nghÌo, th× «ng nghÌo; khi nªn sèng, th× «ng sèng, vµ khi nªn chÕt, th× «ng chÕt”. Ta thÊy nh− vËy ë ®©y l¹i trë l¹i kh¸i niÖm khuynh h−íng cña c©u trªn, nh−ng lµ ®Þnh h−íng nã mét c¸ch tÝch cùc; bËc minh triÕt kh«ng tù m×nh thiªn vÒ bªn nµo (còng kh«ng do c¸i “t«i” cña nh÷ng ng−êi kh¸c), mµ tïy theo ®iÒu g× thÝch hîp víi t×nh thÕ (nghÜa cæ cña ch÷ nghÜa), tøc lµ, nh− t− duy Trung Hoa kh«ng ngõng quan niÖm, theo ®ßi hái cña sù ®iÒu tiÕt. Cho nªn, do lu«n nghiªng theo sù ®iÒu tiÕt, nh− nhµ b×nh chó (Hå Qu¶ng) ®· nãi rÊt hay, “dï tr«ng chõng nh− bËc qu©n tö cã nghiªng vÒ mét phÝa, kú thùc «ng kh«ng nghiªng vÒ phÝa nµo c¶”. 3- Nh÷ng bËc minh triÕt kh¸c (Ýt minh triÕt h¬n), cã thÓ xÕp thµnh hai h¹ng: nh÷ng ng−êi kh«ng chÞu nhôc th©n m×nh mµ kh«ng bao giê chÞu tõ bá chÝ cña m×nh; hay ng−îc l¹i, nh÷ng ng−êi chÞu tõ bá chÝ cña m×nh vµ chÞu nhôc th©n m×nh, nh−ng lµ ®Ó t«n träng c¸c tËp tôc vµ ®¸p l¹i nçi lo cña mäi ng−êi; hay, nh÷ng ng−êi rót lui khái thÕ gian, ®Ó cã thÓ tù do ph¸t ng«n, vµ cã thÓ kh«ng chÞu nhôc mµ vÉn tÝnh ®Õn c¸c ®iÒu kiÖn cña thêi thÕ (LuËn Ng÷, XVIII, 8). Song, Khæng Tö kh«ng tù xÕp m×nh vµo phÝa nµo trong hai phÝa Êy: “Ta kh¸c tÊt c¶ bän hä”, «ng kÕt luËn ng¾n gän, bëi v× “ch¼ng cã g× ta cã thÓ, còng ch¼ng cã g× ta kh«ng thÓ (v« kh¶ v« bÊt kh¶)”2- ch¼ng cã g× hîp víi ta hay kh«ng hîp víi ta. Tøc còng cã nghÜa lµ Khæng Tö kh«ng ®øng vÒ phÝa nh÷ng ng−êi kh¨ng kh¨ng tõ chèi chÞu nhôc th©n m×nh v× lîi Ých cña thiªn h¹, còng ch¼ng ®øng vÒ phÝa nh÷ng ng−êi, ng−îc l¹i, chÞu hy sinh nh÷ng c¸i Êy mét c¸ch qu¸ nhÑ nhµng; «ng còng kh«ng muèn hßa gi¶i hai phÝa, nh− nh÷ng ng−êi thuéc Nguyªn v¨n LuËn Ng÷: “Qu©n tö chi − thiªn h¹ gi·, v« thÝch gi·, v« mÞch gi·, nghÜa chi d÷ tû" - §oµn LuËn 1 Trung Cßn dÞch: “Bùc qu©n tö lµm viÖc cho ®êi, kh«ng cã viÖc g× mµ ng−êi cè ý lµm, kh«ng cã viÖc g× ng−êi cè ý bá, hÔ h¹p nghÜa th× lµm”. Nguyªn v¨n LuËn Ng÷: “DËt d©n B¸ Di, Thóc TÒ, Ngu Träng, Di DËt. Ch©u, LiÔu H¹ HuÖ, ThiÕu Liªn. Tö LuËn 2 viÕt: “BÊt gi¸ng kú chÝ, bÊt nhôc kú th©n, B¸ Di, Thóc TÒ d−?" VÞ LiÔu H¹ HuÖ, ThiÕu Liªn: gi¸ng chÝ, nhôc th©n hü? Ng«n tróng lu©n, h¹nh tróng lù; kú t− nhi dÜ hü. VÞ Ngu Träng, Di DËt: Èn c−, phãng ng«n; th©n tróng thanh, phÕ tróng quyÒn. “Ng· t¾c dÞ − thÞ. V« kh¶, v« bÊt kh¶.” - §oµn Trung Cßn dÞch: “§êi x−a, nh÷ng ng−êi bá c«ng danh phó quý mµ ®i Èn dËt, vµo triÒu ®¹i nhµ ¢n, cã bèn ng−êi: B¸ Di, Thóc TÒ, Ngu Träng, Di DËt; vµo triÒu ®¹i nhµ Ch©u, cã ba ng−êi: Ch©u Tr−¬ng, LiÔu H¹ HuÖ vµ ThiÕu Liªn. VÒ nh÷ng nhµ dËt sÜ Êy, ®øc Khæng Tö luËn r»ng: “Ch¼ng khuÊt chÝ m×nh, ch¼ng nhôc th©n m×nh, chØ cã hai «ng B¸ Di, Thóc TÒ chí ai? ¤ng LiÔu H¹ HuÖ vµ «ng ThiÕu Liªn kÐm h¬n, ph¶i khuÊt chÝ m×nh, ph¶i nhôc th©n m×nh. Tuy vËy, lêi nãi cña hai «ng h¹p lu©n lý, viÖc lµm cña hai «ng h¹p lßng mong nghÜ cña d©n; chØ cã hai ®iÒu ®ã lµ ®¸ng khen th«i. ¤ng Ngu Träng vµ «ng Di DËt tuy ë Èn n¬i xa v¾ng vµ ¨n nãi rÊt tù do phãng tóng, nh−ng gi÷ m×nh ®óng lÏ thanh khiÕt vµ biÕt bá phÕ ®óng lÏ quyÒn biÕn. VÒ phÇn ta, ta kh¸c mÊy «ng Êy. Ch¼ng cã viÖc g× mµ ta quyÕt ®Þnh ph¶i lµm, ch¼ng cã viÖc g× mµ ta quyÕt ®Þnh ph¶i bá.” (S®d).
  14. 14 nhãm thø ba t×m mét con ®−êng trung dung võa gi÷ ®−îc thanh khiÕt võa träng ®−îc ng−êi cã quyÒn. Khæng Tö cã thÓ thÕ nµy còng nh− thÕ kia, tïy theo t×nh thÕ, «ng cã thÓ ë c¶ hai cùc. Nªn ng−êi ta ch¼ng cã thÓ nãi g× vÒ «ng c¶ vµ, kh¸c víi nh÷ng ng−êi kh¸c, kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ «ng thÕ nµo c¶: «ng kh«ng kh«ng khoan nh−îng còng kh«ng khoan nh−îng; v× «ng cã thÓ kh«ng khoan nh−îng nh− nh÷ng ng−êi kh«ng khoan nh−îng nhÊt, vµ tõ chèi mäi tháa hiÖp, còng nh− cã thÓ lµm nhôc th©n m×nh v× mäi ng−êi, nÕu cã triÓn väng cã thÓ c¶i biÕn ®−îc hä. VÒ sù xung ®ét gi¸ trÞ, gi÷a kh«ng khoan nh−îng vµ tháa hiÖp, Khæng Tö v« ý. §−¬ng nhiªn kh«ng ph¶i v× «ng kh«ng quan t©m ®Õn nh÷ng c¸i Êy, mµ v× mäi quan ®iÓm riªng vÒ vÊn ®Ò nµy sÏ ®æ g¸nh nÆng lªn c¸c kh¶ n¨ng, khiÕn cho diÖn thao t¸c bÞ thu hÑp l¹i mét c¸ch tïy tiÖn vµ cÇm cè sù øng xö cña «ng: nÕu «ng tõ chèi cã ý vÒ vÊn ®Ò ®ã, lµ ®Ó ®−îc hoµn toµn tù do tr−íc mäi ®ßi hái cña t×nh thÕ. GÇn mét thÕ kû sau, khi b¾t ®Çu cuéc tranh luËn gi÷a c¸c tr−êng ph¸i, vµo thÕ kû thø IV tr−íc c«ng nguyªn, M¹nh Tö ®· thiÕt lËp hÖ thèng lo¹i h×nh nµy d−íi d¹ng song ®Ò: hoÆc cã nh÷ng ng−êi “kh«ng khoan nh−îng” chØ chÊp nhËn thê chóa cña m×nh, vµ chØ khi thiªn h¹ yªn b×nh; hoÆc cã nh÷ng ng−êi “thuËn thêi”, v× lîi Ých cña thiªn h¹, s½n sµng thê bÊt cø chóa nµo vµ trong bÊt kú t×nh h×nh nµo. Nh−ng Khæng Tö tho¸t ra khái thÕ l−ìng nan ®ã. ChØ cã thÓ nãi vÒ «ng nh− sau: “Lóc nªn lµm quan th× lµm quan; lóc nªn bá chøc th× bá chøc; cÇn lµm quan l©u th× lµm quan l©u, cÇn ra ®i gÊp th× ra ®i gÊp. §ã lµ h¹nh cña ®øc Khæng Tö vËy”1(M¹nh Tö, II, A, 2). VËy nªn chØ cã thÓ nãi chÝnh x¸c vÒ Khæng Tö lµ «ng “cã thÓ”. Nh−ng cã thÓ ë ®©y lµ n−íc ®«i - nã còng cã nghÜa lµ “thÝch ®¸ng”, vµ ®iÒu ®ã bao hµm c¶ ®¹o ®øc lÉn thÕ gian. Hay, nãi chÝnh x¸c h¬n, cã thÓ ë ®©y nghÜa lµ c¸i cã thÓ thùc hiÖn ®−îc (cã thÓ ®i ®Õn ®©u, khi ta khai th¸c tèi ®a c¬ héi: nhËn mét tr¸ch nhiÖm2, ë l¹i3) ®ång thêi víi c¸i chÝnh ®¸ng (dõng l¹i khi kh«ng thÓ chÊp nhËn ®−îc n÷a, rót lui nhanh); c¸i cã thÓ Êy nh− vËy võa lµ cïng kiÖt võa lµ h¹n chÕ: ta cã hiÖn thùc hoµn toµn më ®ång thêi ®ßi hái ®¹o ®øc th−êng xuyªn hiÖn diÖn. Song, v× ®ßi hái ®¹o ®øc g¾n liÒn víi t×nh thÕ, phô thuéc mét c¸ch néi t¹i vµo t×nh thÕ, nªn kh«ng thÓ n©ng nã lªn thµnh nguyªn lý: tõ ®ã mµ kh«ng cßn cã c¸c “quy t¾c”, bao giê còng lµ ®éc ®o¸n v× bao giê còng g¾n chÆt vµo t×nh thÕ, mµ chØ cã c¸i tèi −u liªn tôc cña sù ®iÒu tiÕt, sinh ra tõ chÝnh t×nh thÕ; kh«ng thÓ lÊy c¸i ®ßi hái duy nhÊt ®ã lµm mét c¸i ®øc ®Æc thï. Trong khi c¸c vÞ kh¸c lµ hiÖn th©n nh÷ng ph−¬ng diÖn kh¸c nhau cña minh triÕt, vÞ nµy lµ “«ng th¸nh cã ®øc thanh khiÕt”, vÞ kh¸c lµ “«ng th¸nh cã ®øc träng nhiÖm”, mét vÞ kh¸c n÷a lµ “«ng th¸nh cã ®øc «n hßa”, th× Khæng Tö ®¬n gi¶n lµ “bËc th¸nh cña ®øc thêi trung”4. Nh− vËy ta trë l¹i víi ph−¬ng tr×nh nµy: C¸i “cã thÓ” lµ c¸i “thêi”; Khæng Tö kh«ng ph¶i lµ biÓu hiÖn cña ph−¬ng diÖn nµy hay ph−¬ng diÖn nä cña minh triÕt, mµ «ng lµ minh triÕt nh− nã cã thÓ biÓu hiÖn trong tõng lóc, vµ d−íi nh÷ng d¸ng vÎ rÊt kh¸c nhau, chuyÓn ®æi tõ cùc nµy sang cùc kia - tõ tháa hiÖp ®Õn kh«ng khoan nh−îng - tøc bao gép toµn bé c¸c s¾c th¸i. ChÝnh v× thÕ, ta cµng hiÓu v× sao Kh«ng Tö lµ “v« ý”: kh«ng chØ v× mét t− t−ëng lµ qu¸ − c¸ nh©n (do tõ mét quan ®iÓm riªng), mµ v× mét t− t−ëng th× qu¸ chung: nã v−ît lªn mét c¸ch qu¸ ®¸ng sù kh¸c biÖt cña c¸c “thêi”. Mét t− t−¬ng th× bÞ háng mét c¸ch ng−îc ®êi ë c¶ hai phÝa: võa lµ bé phËn qu¸, nªn thiªn vÞ qu¸ (“mét” t− t−ëng, t− M¹nh 1 M¹nh Tö - §oµn Trung Cßn dÞch (S®d) 2 §oµn Trung Cßn dÞch lµ “lµm quan” - S®d. ë l¹i lµm quan. 3 4 Theo b¶n dÞch cña §oµn Trung Cßn. - S®d.
  15. 15 t−ëng “cña t«i”) l¹i võa trõu t−îng qu¸; võa thu hÑp qu¸ (bëi c¸i mµ nã −u tiªn) l¹i võa më réng qu¸ (nã bao gép nh÷ng tr−êng hîp qu¸ − kh¸c nhau). Trong khi ®ã, thuËn theo kh¶ n¨ng cña thêi, ®Õn møc xãa ®i hÕt mäi c¸i t«i riªng, Khæng Tö ®· cã thÓ gi÷ ®−îc mét tÝnh chuÈn mùc, nh−ng kh«ng ph¶i lµ chuÈn mùc cè chÊp vµ nhÊt quyÕt; vµ b»ng c¸ch chuyÓn dÞch tõ ®Çu nµy sang ®Çu kia, tõ cùc nµy sang cùc kia, «ng liªn tôc gi÷ ®−îc c¸i trung dung cña chuyÓn dÞch. Còng cÇn ph¶i nãi vÒ c¸i gäi lµ “Trung dung”. Ph¶i thó nhËn r»ng ta vÉn ngì kh¸i niÖm ®ã thËt quen thuéc, th«ng th−êng, mßn vÑt - ®Õn møc ch¼ng cã thÓ chê ®îi g× ë nã n÷a. Tõ l©u triÕt häc ®· tuyÖt väng ch¼ng t×m thÊy ®−îc ë ®ã chót lîi Ých lý thuyÕt nµo, vµ ®· quay l−ng ®i, bá r¬i nã cho nh÷ng bµn luËn s¸o mßn. Cã thÓ lµ thËt d¹i dét. Bëi c¸i trung dung Êy vËy mµ thËt ng−îc ®êi h¬n lµ ta t−ëng rÊt nhiÒu vµ chøa ®ùng nh÷ng kh¶ n¨ng triÕt häc kh«ng thÓ ngê.
  16. 16 III Trung dung lµ ë chç c¸c th¸i cùc cã kh¶ tÝnh ngang nhau 1- DÉu cè t×nh che giÊu ®Õn ®©u, triÕt häc vÉn cã mét vÊn ®Ò víi minh triÕt. Tuy nhiªn, vµo lóc khëi ®Çu, sù ph©n chia d−êng nh− ®· ®−îc tháa thuËn, t«n ti ®· ®−îc thiÕt lËp rµnh m¹ch: minh triÕt lµ c¸i lý t−ëng, vµ triÕt häc xin ®øng xa ra víi mét sù thÑn thïng ®¸ng kÝnh. Minh triÕt lµ phÇn cña c¸c thÇn, Platon ®· thõa nhËn c«ng khai nh− vËy, cßn chóng ta, con ng−êi, chóng ta chØ cã thÓ khao kh¸t nã, chØ cã thÓ “yªu mÕn” nã - cho nªn chóng ta lµ nh÷ng ng−êi “yªu mÕn - minh triÕt”1. TriÕt häc khiªm nh−êng... Hay, ®óng h¬n, ©m m−u cña triÕt häc: Nietzsche b¶o chóng ta: bao nhiªu ý tø nh− thÕ chØ lµ ®Ó che giÊu nh÷ng tham väng cña triÕt häc võa míi ra ®êi trong khi nã ®· s½n sµng, vµ s½n sµng tõ ngay Platon, xÕp xã minh triÕt vµo c¸i mí bïng nhïng nh÷ng g× kh«ng ph¶i lµ tri thøc ®−îc chøng minh (hay biÓu lé); vµ sù khinh miÖt nµy chØ ngµy cµng t¨ng lªn cïng víi sù ph¸t triÓn cña triÕt häc. Bëi triÕt häc lín lªn, cã thÓ tù v¹ch cho m×nh mét lÞch sö, cßn minh triÕt th× kh«ng. HÖ qu¶ lµ minh triÕt bÞ ®èi xö tr¸i ng−îc l¹i, kh«ng cßn nh− th−îng-triÕt häc mµ lµ h¹-triÕt häc: nã lµ mét thø t− duy kh«ng d¸m m¹o hiÓm (®Ó ®¹t tíi c¸i tuyÖt ®èi, ch©n lý), hay ®óng h¬n ®· tõ bá - lµ t− duy mÒm, kh«ng cã c¹nh, ®· bÞ mµi cïn, «n hßa. Tãm l¹i, lµ t− duy b»ng ph¼ng, vµ thuÇn tóy ®ãng cÆn (s¸o mßn), ng−ng ®äng xa l¾c sù bõng në mª hån cña c¸c t− t−ëng: nã lµ t− duy cña ham muèn ®ang giµ cçi ®i - mµ nã cã cßn t− duy kh«ng? - may l¾m th× lµ mét t− duy cam chÞu. Mäi viÖc t−ëng thÕ lµ ®· nhÊt trÝ, vµ minh triÕt bÞ tr¶ vÒ kh«ng th−¬ng tiÕc cho thêi th¬ Êu cña t− duy. Sù vô ®· døt ®iÓm, ®· ®−îc kÕt luËn, triÕt häc cho lµ vËy. Minh triÕt vÆn l¹i: “ChØ lµ gi¶ dèi, chÝnh c¸c anh còng kh«ng tin nh− vËy. Vµ thËm chÝ, c¸c anh còng kh«ng muèn”: ch¼ng qua lµ triÕt häc qu¸ cÇn minh triÕt ®Ó tù v−¬n cao lªn - ®Ó tù lµm ra mÆt chÕ nh¹o; còng nh− ®Ó chuåi lÐn cho minh triÕt c¸i vai trß (“tÇm th−êng”) mµ nã kh«ng muèn ®¶m tr¸ch. Bëi v× trong khi triÕt häc c«ng khai ra mÆt khinh miÖt minh triÕt, th× ng−êi ta vÉn kh«ng ngõng gäi mäi t− duy “®em l¹i lÏ sèng cho con ng−êi” lµ minh triÕt, nh− ng−êi Hy L¹p ngµy tr−íc ®· gäi vµ ngµy nay chóng ta vÉn kh«ng nãi kh¸c ®−îc, bÊt chÊp mäi sù ®Ò phßng tõ thuë Êy cña triÕt häc. VÉn cßn tr»n träc ®©u ®ã trong ta h×nh ¶nh x−a cò cña mét bËc minh triÕt kh¾c kû chñ nghÜa (hay kho¸i l¹c chñ nghÜa, hay hoµi nghi chñ nghÜa) thùc hµnh t− t−ëng cña m×nh - ®Æt c−îc víi nã v× “h¹nh phóc” cña con ng−êi; nçi kh¾c kho¶i ®ã cµng nãng báng tõ khi triÕt häc kh«ng cßn dùa ®−îc vµo t«n gi¸o n÷a, hay vµo nh÷ng thÕ phÈm tuyÖt ®èi cña t«n gi¸o, lµ c¸c ¶o t−ëng cña khoa häc hay cña chÝnh trÞ, mµ dÉu muèn dÉu kh«ng, nã lµ kÎ ®ång lâa: vÞ trÝ cña nh÷ng thø Êy tõ nay ®· bÞ bá trèng, vµ ®iÒu ®ã khiÕn cho t×nh tr¹ng qu¸ − nghÌo nµn trong kh¸i niÖm vÒ minh triÕt cña ch©u ¢u chóng ta cµng trë nªn hiÓn nhiªn. Qu¶ cã mét vµi nh©n c¸ch ngo¹i lÖ trong chuyÖn nµy (Montaigne, t«i sÏ xin trë l¹i), song l¹i ngo¹i lÖ mét c¸ch qu¸ ®Æc biÖt ®Ó kh«ng khiÕn cho ngay c¶ kh¶ n¨ng ngo¹i lÖ Êy bÞ l©m nguy; bëi v×, tõ lêi thó nhËn quanh co cña mét “®èi t−îng”, võa kÝn mËt võa x¶o quyÖt ®Õn thÕ, triÕt häc cã bÞ kÝch thÝch, 1 Xem chó thÝch ë trang 11.
  17. 17 còng cã thÓ bÞ quÊy rÇy, nh−ng råi còng ch¼ng ®−îc lîi Ých g× (thËm chÝ h¼n nã cßn ph¶i c¶m thÊy c¹n kiÖt h¬n); vµ vÊn ®Ò h«m nay ®ang ngÊm s©u vµo nã, còng cã thÓ ®ang gÆm mßn nã: lµm thÕ nµo n¹p l¹i kh¸i niÖm cña chóng ta vÒ minh triÕt? - Cã thÓ lµm viÖc ®ã ®−îc kh«ng? - §−¬ng nhiªn, lµm viÖc ®ã mµ vÉn kh«ng tõ bá thao t¸c cña lý trÝ, thµnh tùu cña triÕt häc, vµ còng kh«ng ph¶i vËn ®Õn c¸c ph¸p s−... B»ng chøng lµ c¸i lý t−ëng “trung dung” mµ triÕt häc ®· quan niÖm, song ®· trë nªn nh¹t nhÏo ®i, vµ råi t− duy ®· bÞ hãa th¹ch trong ®ã. Socrate ®· vËn ®Õn chÝnh nã, khi nã võa tho¸t ra khái líp vá to¸n häc (tû lÖ) vµ cßn cøng ®ê, ®Ó d¹y vÒ vÊn ®Ò møc ®é: Hìi CalliclÌs, nÕu ng−¬i t−ëng r»ng ng−¬i ph¶i lµm viÖc lµ ®Ó h¬n ng−êi, th× Êy lµ v× ng−¬i ®· coi th−êng h×nh häc... §Êy lµ con ng−êi cña nh÷ng tham väng ®Çy dÉy s½n sµng r¬i vµo nh÷ng c¹m bÉy cña phÐp biÖn chøng, do c¶ khoa häc vµ thãi mØa mai gi¨ng ra; ta ngì thËm chÝ cã mét thêi gian anh ta ®· ph¶i chÞu im. Nh−ng ®Ó thiÕt lËp nªn ®øc h¹nh th× nh− thÕ ch−a ®ñ, cßn ph¶i ®Þnh nghÜa n÷a. Aristote ®· ra c«ng lµm viÖc ®ã khi ph©n biÖt gi÷a c¸i “trung b×nh” trong sù vËt vµ c¸i trung b×nh liªn quan ®Õn chóng ta: ®øc h¹nh lµ c¸i kho¶ng c¸ch “b»ng nhau” ®−îc coi lµ trung dung gi÷a c¸i th¸i qu¸ vµ c¸i thiÕu sãt (nh−, ®óng gi÷a sî sÖt vµ t¸o b¹o lµ “dòng c¶m”, gi÷a hoang phÝ vµ dÌ sÎn lµ “hµo phãng”, v.v.). ë Aristote, ph−¬ng ph¸p nµy cßn cã mét quy chÕ lý thuyÕt, g¾n liÒn víi b¶n chÊt cña “tÝnh liªn tôc”, vµ do ®ã cã thÓ chia ra, vµ cã th«ng liªn vÒ cÊu tróc víi toµn bé t− t−ëng cña «ng, lµ c¸i mÊu chèt trong luËn lý l«-gÝch häc lÉn c¸i hçn hîp trong vËt lý häc. Nh−ng, vÒ sau, víi qu¸ tr×nh phæ cËp hãa häc thuyÕt Aristote, kh¸i niÖm nµy mÊt ®i tÝnh chÆt chÏ cña nã vµ suy sót ®i, dÑt xuèng thµnh lêi khuyªn nhñ thËn träng kiÓu “mét võa hai ph¶i” th«ng dông. Trung dung trë thµnh mét nöa. B»ng chøng: Horace trong Ch©m biÕm, “est modus in rebus”1, v.v. §Êy lµ Horace tÕ nhÞ cßn ch−a thu m×nh l¹i trong c¸i trung dung rôt rÌ, trong «ng cßn qu¸ nhiÒu chÊt kho¸i l¹c chñ nghÜa. Nh−ng truyÒn thèng dùa vµo «ng ®· kh«ng ngõng khen ngîi c¸i minh triÕt trung dung Êy - c¸i aurea mediocrita 2(ng−êi La Tinh cã ®Çu ãc “cô thÓ”) - ch¹y trèn c¸i cùc ®oan, sî sa vµo “th¸i qu¸”. C¸i “Trung dung” sî sÖt ®Õn lén möa - c¸i thø “minh triÕt” vøt ®i. 2- Song, tõ nh÷ng g× ta võa b¾t ®Çu thÊy ë Khæng Tö, t«i muèn chØ ra r»ng minh triÕt vÒ trung dung cã thÓ ®Ých x¸c lµ ®iÒu ng−îc l¹i: kh«ng ph¶i lµ mét t− duy, rôt rÌ hay nhÉn nhôc, sî c¸c cùc vµ, tháa m·n víi c¸i nöa chõng, dÉn ®Õn chØ cßn sèng nöa vêi; mµ lµ mét t− duy chñ tr−¬ng c¸c cùc, b»ng c¸ch chuyÓn dÞch tõ cùc nµy sang cùc kia, v× nã kh«ng chÊp nhËn bÊt cø mét sù thiªn vÞ nµo, nªn kh«ng tù ®ãng m×nh trong bÊt cø mét t− t−ëng nµo, cho phÐp cã thÓ triÓn khai hiÖn thùc trong tÊt c¶ c¸c kh¶ n¨ng cña nã. Ta sÏ chøng minh ®iÒu ®ã trong c¸ch ®äc h×nh quÎ ®· nãi trªn XXXX , hay mäi h×nh quÎ kh¸c cña Kinh DÞch. Nh−ng tr−íc hÕt cÇn nhí lµ h×nh quÎ cã s¸u hµo ®−îc coi nh− lµ ph¸t triÓn cña mét h×nh s¬ ®¼ng h¬n gåm cã ba hµo ≡ biÕn thµnh h×nh s¸u hµo b»ng sù “chia” vµ triÓn khai cña tõng hµo. Tõ ®ã, ta nhËn thÊy g× trªn h×nh nµy? Gi÷a hµo thø 3 vµ hµo thø 4, kh«ng cã chç cho mét hµo trung gian, nh− vËy h×nh nµy “kh«ng cã ®iÓm gi÷a” hay kh«ng cã trung t©m; ®ång thêi, mçi nhãm ba hµo hîp thµnh quÎ s¸u hµo, bªn trªn còng nh− bªn d−íi, mçi nhãm ®Òu cã mét hµo trung gian, nh− vËy h×nh quÎ nµy cã hai trung t©m (hµo thø 2 vµ hµo thø 5, h×nh quÎ ®−îc ®äc tõ TiÕng La-tinh: Cã mét con s©u trong c¸i qu¶ 1 TiÕng La-tinh: C¸i ®óng gi÷a, c¸ch xa c¸c cùc 2
  18. 18 d−íi lªn XXXX . Nhµ b×nh chó nhËn xÐt: th«ng th−êng, ®Ó cho mét cÊu tróc ®−îc v÷ng ch·i, ta cho r»ng nã ph¶i cã mét trung t©m vµ chØ mét mµ th«i (mét trung t©m ®Ó khái bÞ ph©n t¸n, chØ mét ®Ó tr¸nh sù bÊt ®ång); song, ë ®©y ®Ých x¸c lµ tr¸i ng−îc l¹i, võa kh«ng cã trung t©m vµ võa cã hai trung t©m: do ®©u mµ cã thÓ cã sù liªn kÕt nµy? Ýt nhÊt vÒ mÆt cÊu tróc th× ®· râ: cã trung t©m lµ v× sè lÎ (sè v¹ch trong mçi nhãm), kh«ng cã trung t©m lµ v× sè ch½n (sè s¸u hµo cña h×nh quÎ). Mµ h×nh quÎ võa cã thÓ ®äc ë cÊp s¬ ®¼ng, nh− mét h×nh gåm ba hµo, võa cã thÓ ®äc theo lèi më réng, nh− mét h×nh gåm s¸u hµo. Tõ ®©y cÇn theo râi tØ mØ hÖ thuËt ng÷ Trung Hoa trong ®ã ph¶i chó ý r»ng ®èi víi hÖ thuËt ng÷ nµy hiÖn thùc lu«n ë trong tiÕn tr×nh (tØ mØ: rÊt cÇn tØ mØ ®Ó n¾m b¾t ®−îc sù kh¸c biÖt b¾t ®Çu ®Õn tõ ®©u). ë cÊp h×nh ba hµo, cÊu tróc (nµy) n¾m b¾t sù ph¸t triÓn ®ang diÔn ra (vµ ®Æc biÖt sù ph¸t triÓn bªn trong chóng ta) ë giai ®o¹n nã cßn ch−a triÓn khai: nhµ b×nh chó l−u ý, ë giai ®o¹n nµy ch¼ng cã g× kh«ng ph¶i lµ t©m ®iÓm, hay trung t©m, bëi v× ë giai ®o¹n c¨n cèt nµy cña sù vËt, kh«ng khuynh h−íng nµo lo¹i trõ khuynh h−íng kh¸c, mäi sù cßn thèng nhÊt vµ ®Òu cã thÓ lµ mét trung t©m; trong khi ë tr×nh ®é ph¸t triÓn cña h×nh s¸u hµo, cÊu tróc cña cïng h×nh ®ã n¾m b¾t sù tiÕn hãa khi nã ®· triÓn khai toµn vÑn vµ nh÷ng g× thùc t¹i hãa mét c¸ch c¸ thÓ ®· ph¸t huy sù cè kÕt cña nã: ë giai ®o¹n nµy, chØ cßn nh÷ng “con ®−êng” kh¸c nhau vµ ta “kh«ng thÊy cã trung t©m n÷a”; hay, chÝnh x¸c h¬n, v× kh«ng thÓ ®−a vµo ®©y mét sù ph©n biÖt t«n ti, vµ tÊt c¶ nh÷ng g× ë vÞ trÝ cña nã ®Òu cã hiÖu lùc, nªn “kh«ng thÓ thiÕt lËp trung t©m ®−îc”. Nãi c¸ch kh¸c, vÒ nguyªn t¾c, mäi thø ®Òu cã thÓ lµ trung t©m; v¶ ch¨ng, khi “c¸i Êy” ®· hiÖn thùc hãa, th× kh«ng cßn cã thÓ ®o c¸i trung t©m, kh¸i niÖm trung t©m tan vµo trong ®ã vµ ta chØ cßn thÊy sù sèng ®éng cña c¸c hiÖn t−îng, tøc lµ c¸i mµ nã ®· tr¶ gi¸ ®Ó hiÖn thùc hãa. Nh− vËy, nhµ b×nh chó kÕt luËn, nhê sù “tinh tÕ” kh«ng cã trung t©m (duy nhÊt), Kinh Kinh DÞch cã kh¶ n¨ng soi s¸ng c¸i l«-gÝch thèng nhÊt lu«n ho¹t ®éng trong lßng hiÖn thùc (xem h×nh ba hµo) ®ång thêi tÊt c¶ c¸c vÞ thÕ cã thÓ ®Òu ®−îc “nÐn Ðp” ®Õn cïng - tøc lµ triÓn khai toµn vÑn - tÊt c¶ c¸c vÞ trÝ ®Òu lµ cã thÓ (xem ë tr×nh ®é h×nh s¸u hµo). Cßn ph¶i xem mét cÊu tróc cã hai t©m ®iÓm hay hai trung t©m cã thÓ soi s¸ng cho chóng ta nh÷ng g×. Khi chØ cã mét trung t©m, nhµ b×nh chó nãi, hiÖn thùc ng−ng ®äng l¹i trong chÝnh nã, ®øng im, vµ kh«ng thÓ thay ®æi n÷a; chØ khi cã hai t©m ®iÓm hay hai trung t©m, th×, b»ng c¸ch chuyÓn dÞch gi÷a chóng víi nhau, sù “biÕn ®æi”, lµ sù thËt cña hiÖn thùc, míi cã thÓ thùc hiÖn. Nh− vËy, tr¸i víi t×nh tr¹ng cè ®Þnh b¾t nguån tõ mäi sù ®éc quyÒn v× chØ cã mét trung t©m duy nhÊt, l«gÝch cña mäi hiÖn thùc lµ sù chuyÓn dÞch, tõ cùc nµy sang cùc kia, nh− gi÷a hai t©m ®iÓm trong h×nh s¸u hµo ë ®©y, cho phÐp hiÖn thùc mçi lÇn l¹i ®i ®Õn tËn cïng con ®−êng cña m×nh. Trong hµnh xö cña con ng−êi còng vËy. Khi Khæng Tö tõ chèi mäi lËp tr−êng kh¼ng ®Þnh, chÝnh lµ «ng chèng l¹i t×nh tr¹ng kh«ng cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn ®ã, t×nh tr¹ng cè ®Þnh vèn ®· bao hµm trong sù ®éc quyÒn do mét t− t−ëng lËp nªn; ng−îc l¹i ®iÒu «ng khuyªn lµ cã thÓ thÕ nµy còng cã thÓ thÕ kia, nghÜa lµ, nh− ®· nãi, cã thÓ “ra lµm quan” mµ còng cã thÓ “rót lui”, cã thÓ “nhanh ngay” mµ còng cã thÓ “chËm l©u”, vµ do ®ã mçi lÇn l¹i ®i ®Õn cïng “c¸i cã thÓ”, mçi lÇn l¹i khai th¸c mçi “thêi” riªng. ë ®©y ta gÆp l¹i kh¸i niÖm “trung dung”, nh−ng cÇn ph¶i suy nghÜ l¹i vÒ kh¸i niÖm Êy. C¸i “trung dung” nµy qu¶ lµ “®óng gi÷a” v× nã ®−îc ®iÒu tiÕt: ta kh«ng ®øng im, hay kh«ng “ngoan cè”, trong bÊt cø vÞ thÕ nµo, vµ ta kh«ng ngõng tiÕn hãa ®Ó thÝch øng víi t×nh thÕ; còng nh−, cã “trung ®iÓm”, nh−ng trung ®iÓm nµy ®−îc nh©n ®«i lªn: nã
  19. 19 n»m c¶ ë cùc bªn nµy lÉn ë cùc bªn kia, c¶ c¸i nµy lÉn c¸i kia tù nã ®Òu hîp ph¸p, nh− hai t©m ®iÓm ®èi nghÞch nhau trªn h×nh s¸u hµo. Nh− vËy trung dung nµy thËt sù lµ tr¸i ng−îc víi c¸i nöa chõng cña mét thø minh triÕt rôt rÌ; Kh«ng Tö cÈn thËn nãi r»ng: khi ng−êi ta khãc ba n¨m v× mét c¸i tang, ®iÒu ®ã lµ ph¶i lÏ, ®Êy lµ mét “trung dung” kh¶ dÜ; vµ khi ng−êi ta uèng bÝ tØ trong mét b÷a tiÖc, th× c¸i vui trµn trÒ ®ã còng lµ ph¶i lÏ, ®Êy còng lµ mét trung dung. Trong chÝnh trÞ còng vËy: khi ph¶i tháa m·n nhu cÇu cña d©n chóng, lßng tõ thiÖn cña vÞ chóa lµ mét trung dung; khi ph¶i hy sinh hay trõng ph¹t, sù nghiªm kh¾c cña «ng ta còng lµ mét trung dung. Cho nªn ng−êi ta cã thÓ hµnh xö theo hai c¸ch tuyÖt ®èi tr¸i ng−îc nhau, mµ c¶ hai ®Òu lµ nh÷ng trung dung, ®Òu thÝch ®¸ng; nãi c¸ch kh¸c, tÊt c¶ c¸c tr¶i nghiÖm ®ã ®Òu cã thÓ “ph¸t triÓn ®Õn tËn cïng cña chóng” vµ ®Òu lµ bÊy nhiªu trung dung. Cã thÓ dÞch ra nh− sau: t«i cã thÓ lµ ng−êi ®am mª nhÊt, mµ còng cã thÓ lµ ng−êi th¶n nhiªn nhÊt; cã thÓ lao hÕt m×nh vµo cuéc ch¬i, mµ còng cã thÓ lui vÒ chèn ®¬n ®éc, cã thÓ h«m nay chuyªn t©m vµo c«ng viÖc mµ ngµy mai m·i mª l¹c thó - t«i sÏ lÇn l−ît sèng c¶ hai kiÓu cho ®Õn tËn cïng, kiÓu nµy cµng hay th× kiÓu kia cµng tèt, vµ kh«ng qu¸ l¹m vÒ bÊt cø mét phÝa nµo (song, vÒ “t«i”, ®−¬ng nhiªn, ch¼ng ai cã thÓ nãi ®−îc ®iÒu g×, t«i sÏ kh«ng cã tÝnh c¸ch...). Bëi v×, cÇn ph¶i hiÓu tõ ®©u mµ cã c¸i trung dung: kh«ng ph¶i lµ dõng l¹i ë gi÷a chõng; mµ lµ cã thÓ chuyÓn mét c¸ch b»ng nhau tõ c¸i nµy sang c¸i kia, cã thÓ nh− thÕ nµy còng hoµn toµn cã thÓ nh− thÕ kia, mµ kh«ng sa lÇy vµo bÊt cø bªn nµo, chÝnh ®iÒu ®ã t¹o nªn “kh¶ n¨ng” trung dung. Bëi v×, nÕu kh«ng, ta sÏ sèng nçi ®au cña m×nh nöa chõng vµ niÒm vui cña m×nh còng thÕ, ta sÏ kh«ng thÓ toµn t©m tõ thiÖn còng nh− kh«ng thÓ ®Çy ®ñ nghiªm kh¾c, vµ ta sÏ m·i m·i ë trong c¸i c¶nh dë chõng (“gi÷a c¸i cã thÓ sèng vµ c¸i cã thÓ chÕt”, nhµ minh triÕt nãi ®Ých x¸c nh− vËy). Song, trung dung ch©n chÝnh cÇn ph¶i ®−îc hiÓu mét c¸ch tÝch cùc, lµ cã kh¶ n¨ng ngang b»ng nhau lµm nh− thÕ nµy lÉn nh− thÕ kia, chø kh«ng ph¶i mét c¸ch tiªu cùc, lµ kh«ng d¸m c¸i nµy mµ còng ch¼ng d¸m c¸i kia. Nhµ b×nh chó nãi tiÕp: b¸m lÊy c¸i nöa vêi, ng−êi ta t−ëng cã thÓ tr¸nh ®−îc chª tr¸ch; nh−ng thay v× cã thÓ c¶ c¸i nµy lÉn c¸i kia ®Õn tËn cïng nh− Khæng Tö, hä chØ lu«n lu«n cã thÓ mét c¸ch cè chÊp vµ ti tiÖn: mét c¸ch quÌ quÆt (bëi kh«ng bao giê hä “sèng” cho tËn cïng) ®ång thêi l¹i thiªn vÞ (bëi hä quªn mÊt kh¶ n¨ng ng−îc l¹i) - thay v× “cã thÓ” mét c¸ch “trän vÑn”, b»ng sù chuyÓn dÞch tõ cùc nµy sang cùc kia, tõ trung t©m nµy sang trung t©m kia. 3- Trung dung Êy kh«ng chØ chèng l¹i lèi nöa vêi cña mét thø minh triÕt rôt rÌ, nã còng kh¸c víi c¸i mét nöa cña Aristote (x. ®¹o ®øc häc tÆng Nicomade., II, 5); thËm chÝ, c¶ ®èi víi bªn nµy lÉn bªn kia, ®Òu liªn quan ®Õn toµn bé hËu c¶nh kh¸i niÖm, cho nªn cÇn xem xÐt chç kh¸c nhau: 1. trong khi, ®èi víi ng−êi Hy L¹p, trung ®iÓm ®Æc thï cña ®øc h¹nh ®−îc xem xÐt trong bèi c¶nh cña hµnh ®éng (ergon1), ®−îc quan miÖm mét c¸ch kü thuËt vµ theo mét h×nh mÉu ®−îc ®Æt lªn nh− mét môc ®Ých (thuéc d¹ng to¸n häc: b»ng tÝnh chia ®−îc, b»ng nhau, tØ lÖ - nã lµ “mét”, cßn sai lÖch th× lµ “nhiÒu”; ë hËu c¶nh ®óng lµ c¸i cosmos2, nh− ngay trong Gorgias, 504a), th× quan niÖm Trung Hoa n»m trong l«gÝch cña mét tiÕn tr×nh, hiÖn thùc ®−îc quan niÖm tïy theo bËc h¹ng cña diÔn tiÕn; c¸i trung t©m Êy lµ trung t©m bëi v×, cã thÓ chuyÓn TiÕng La-tinh: Hµnh ®éng 1 TiÕng La-tinh: Sù hµi hßa, trËt tù cña thÕ giíi, thÕ giíi 2
  20. 20 dÞch tõ cùc nµy sang cùc kia, sù ®iÒu tiÕt lµ liªn tôc; 2. qu¶ lµ Aristote cã ý t−ëng vÒ mét trung ®iÓm cã thÓ chuyÓn dÞch, kh«ng chØ ®¬n thuÇn to¸n häc (nh− 6 ë gi÷a 2 vµ 10), mµ liªn quan ®Õn tõng ng−êi (mét l−îng thøc ¨n nµo ®ã ®èi víi ng−êi nµy lµ nhiÒu, ®èi víi ng−êi kia l¹i lµ Ýt), vµ tiÕn hµnh b»ng c¸ch vËn dông theo hoµn c¶nh (“vµo lóc thÝch hîp”, v.v.), nh−ng «ng kh«ng cã ý t−ëng vÒ mét sù chuyÓn dÞch tõ cùc nµy sang cùc kia, ®Òu lµ cã thÓ, nh− trong quan niÖm Trung Hoa vÒ hai trung t©m; 3. c¸i trung dung cña Aristote chØ bao hµm ®øc h¹nh ®¹o ®øc (vµ l¹i cßn kh«ng cã c¸i trung dung cña sù ®iÒu ®é), trong khi trung dung Trung Hoa øng víi l«gÝch cña mäi diÔn tiÕn (mµ diÔn tiÕn muèn liªn tôc th× ph¶i ®−îc ®iÒu tiÕt). ë Trung Hoa, kh«ng cã vÊn ®Ò bªn nµy lµ hiÖn thùc, bªn kia lµ c¸i thiÖn; c¸i mµ hiÖn thùc b¾t nguån, vµ lµ ®iÒu kiÖn ®¨ng quang cña nã, lµ trung dung cña sù ®iÒu tiÕt, th× còng lµ chuÈn mùc cña c¸i thiÖn. Hay, ®óng h¬n, ®Êy kh«ng ph¶i lµ mét chuÈn mùc, mµ chØ lµ mét “con ®−êng” cho hiÖn thùc cã thÓ ®øng v÷ng ®−îc (viable), lµ §¹o. 4- Ta kh«ng dõng l¹i, kh«ng “cè chÊp” trong bÊt cø mét vÞ thÕ nµo, vµ ®Ó lµm ®−îc ®iÒu ®ã, ta tiÕn tõ bê bªn nµy sang bê bªn kia cña c¸c kh¶ n¨ng: ®iÒu ®ã cã ®óng khi bao gép c¶ c¸c lËp tr−êng lý thuyÕt cña chóng ta kh«ng? Nh−ng ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ chØ cã mét “lËp tr−êng” lý thuyÕt cã thÓ ®øng ®−îc lµ kh«ng cè ®Þnh vµo lËp tr−êng nµo c¶, vµ hoµn toµn xa l¹ víi viÖc ®øng im l¹i ë nöa ®−êng gi÷a c¸c cùc, lËp tr−êng ®óng, còng nh− c¸ch hµnh xö ®óng, tïy thuéc hoµn toµn vµo hoµn c¶nh gÆp ph¶i: ë ®©y thËm chÝ tan biÕn c¶ kh¶ n¨ng cã mét ch©n lý. Nhµ b×nh chó (Chu Hy) nãi: kh«ng ph¶i lµ ta ph¶i nghi ngê ch©n lý, hay ta ph¶i t−¬ng ®èi hãa nã, mµ chØ ®¬n gi¶n lµ “d¸n chÆt m×nh” vµo mét lËp tr−êng x¸c ®Þnh “kh«ng cßn biÕt tiÕn lªn n÷a”, th×, bÞ thu chÆt l¹i trong mét chuÈn mùc chung vµ bÞ c¸i chuÈn mùc ®ã lµm cho cøng ®ê l¹i, ta sÏ bá lì mÊt kh¶ n¨ng chuyÓn dÞch ®Õn cïng cùc vèn lµm nªn tÇm réng lín cña hiÖn thùc. Tãm t¾t mét cuéc tranh luËn gi÷a c¸c tr−êng ph¸i, M¹nh Tö nãi: mét bªn cã nh÷ng kÎ ca ngîi thuyÕt “tÊt c¶ v× m×nh (D−¬ng Tö): “dÉu nhæ mét m¶y l«ng trªn m×nh mµ lîi Ých cho c¶ thiªn h¹, «ng Êy còng kh«ng chÞu lµm”; bªn kia lµ nh÷ng ng−êi “thi hµnh chñ nghÜa kiªm ¸i” (MÆc Tö): “dÉu mßn n¸t tÊm th©n tõ ®Ønh ®Çu cho chÝ gãt ch©n, mµ cã lîi Ých cho thiªn h¹, «ng Êy còng vui lßng hy sinh”... L¹i cã nh÷ng ng−êi thø ba (T− M¹c) “b¶o thñ chñ nghÜa chÊp trung”, ë gi÷a nh÷ng lËp tr−êng tr¸i ng−îc nhau trªn kia, “gÇn víi ®¹o lý”, “nh−ng... chÊp trung mµ ch¼ng biÕt quyÒn biÕn”, cø “kh− kh− c©u nÖ mét bÒ vËy th«i”. Vµ M¹nh Tö kÕt luËn: “Ta së dÜ ch¸n ghÐt kÎ chÊp nhÊt, lµ v× kÎ Êy cè gi÷ ý kiÕn thiªn lÖch lµm h¹i ®¹o lý. KÎ cö ®éng theo mét bÒ th× lµm háng c¶ tr¨m bÒ.”1 ë ®©y n÷a, c¸i trung dung ®óng kh«ng thÓ lµ ®¬n nhÊt, nã kh«ng ph¶i ë nöa chõng cña nh÷ng lËp tr−êng ®èi nghÞch nhau (ë ®©y lµ c¸ch ®ång ®Òu tÝnh hßa hiÖp vµ tÝnh Ých kû), còng kh«ng ph¶i lµ dung hßa hai thø ®ã: ch¼ng h¹n, nh− mét nhµ b×nh chó gîi ý, lµm lîi cho thiªn h¹ mµ m×nh kh«ng gÆp hiÓm nguy g×. Bëi v×, nÕu c¸c lËp tr−êng ®èi nghÞch vÞ tha vµ Ých kû mçi khi ®· trë thµnh døt kho¸t (khi chóng trë thµnh lËp tr−êng) th× ®Òu qu¸ ®¸ng, th× còng cã thÓ lµ cÇn ph¶i hy sinh tÊt c¶, nh− sù vÞ tha cïng cùc ®ßi hái (nh− «ng Vò, ®i cøu lôt, bao nhiªu n¨m kh«ng vÒ nhµ); còng nh− t¸ch m×nh ra khái mäi lo toan ®èi víi thÕ gian, nh− tÝnh Ých kû cïng cùc ca ngîi (nh− Nhan Håi c« ®¬n vµ thanh th¶n trong ngâ hÑp cña m×nh). Mäi sù kh¸c biÖt ë ®©y lµ ë tÝnh n−íc ®«i cña tõ “chÊp”, nhµ b×nh chó nãi: chÊp trung lµ ®óng, nh−ng chí cè chÊp M¹nh 1 M¹nh Tö - §oµn Trung Cßn dÞch. S®d.
nguon tai.lieu . vn
Chính trị học Báo chí - Truyền thông Xã hội học Giáo dục học Tâm lý học Lịch sử - Văn hoá Triết học Ngôn ngữ học Thư viện thông tin Văn học nước ngoài Ngư nghiệp Hành chính - Pháp luật Địa lý - Địa danh Văn học Việt nam Lịch sử Đảng CNXH - KH Tư Tưởng HCM Ngụ ngôn - Cổ tích Ca dao - Tục ngữ Hoá học Sinh học Y khoa - Dược Kinh tế học