Xem mẫu
- LUẬN VĂN:
Một số quan điểm cơ bản về phát triển con
người và thực trạng của việc phát triển con
người ở Việt Nam hiện nay
- Mở đầu
1. Tính cấp thiết của đề tài
Con người, từ khá sớm trong lịch sử nhận thức cho đến tận hôm nay, vẫn được
nhiều học thuyết khoa học xã hội coi là chiếm vị trí trung tâm của sự phát triển. Tất
nhiên, trong mỗi thời đại, con người được chú ý nghiên cứu trên các bình diện khác
nhau. Đến nay, quan điểm hiện đại về phát triển con người đã được thừa kế, bổ sung
bằng nhiều nội dung mới và được nhiều quốc gia đề cao và chú trọng thực hiện trong
chương trình phát triển kinh tế - xã hội của mình, nhằm đạt tới mục tiêu phát triển nhanh
và bền vững.
Thực ra vấn đề phát triển con người theo xu hướng hiện đại đã được C.Mác đề
cập cô đọng trong tác phẩm "Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản" (1848). Nhưng đến cuối
thế kỷ XX, việc thừa nhận con người là nguồn lực vô tận, là nhân tố quyết định, là mục
tiêu tối thượng của sự tiến bộ xã hội mới được các chuyên gia của Chương trình Phát
triển Liên hợp quốc (UNDP) quán triệt, lượng hóa và thiết kế một thước đo chung, nhằm
đánh giá trình độ phát triển con người ở các quốc gia thuộc Liên hợp quốc.
Trong điều kiện hiện nay, việc nghiên cứu về phát triển con người đòi hỏi phải
luận giải một cách toàn diện, làm cơ sở khoa học cho việc hoạch định đường lối, chủ
trương của Đảng và chính sách, pháp luật của nhà nước. Đây là một yêu cầu cấp bách, cơ
bản và lâu dài cho chiến lược phát triển con người ở nước ta trong giai đoạn hiện nay.
Vấn đề là ở chỗ, mặc dù coi con người là trung tâm của sự phát triển kinh tế - xã
hội, và do đó, phát triển con người thường được nhiều quốc gia ưu tiên hàng đầu cho
việc hoạch định chính sách kinh tế - xã hội, nhưng trên thực tế, không phải quốc gia nào
cũng làm được điều này, kể cả các quốc gia phát triển có nhiều tiềm lực về kinh tế. Việc
phát triển con người có thực hiện được hay không, đạt tới mức độ nào, ngoài việc dựa
trên sự phát triển về kinh tế, còn tùy thuộc vào quan điểm, chính sách và chương trình
- hành động của từng quốc gia, đặc biệt trong việc giải quyết các vấn đề xã hội. Trong
điều kiện quá trình toàn cầu hóa đang diễn ra một cách mạnh mẽ như hiện nay, hội nhập
là xu thế tất yếu của thế giới đương đại, các quốc gia đang đứng trước những cơ hội và
thách thức lớn đối với sự phát triển của mình. Theo đó, việc phát triển con người của các
quốc gia cũng được đặt trước những cơ hội và thách thức to lớn, đặc biệt là đối với các
nước đang phát triển. Toàn cầu hóa mở ra những cơ hội to lớn cho các nước đẩy nhanh
quá trình phát triển kinh tế, nhưng cũng đặt ra những thách thức không nhỏ đối với các
quá trình xã hội, chẳng hạn, làm mất công bằng xã hội, tăng nhanh khoảng cách phân
hóa giàu nghèo, mở rộng rủi ro an sinh xã hội, gây ô nhiễm môi trường sống, đánh mất
bản sắc văn hóa truyền thống, v.v...
ở Việt Nam, Ngay sau khi đất nước giành được độc lập, trong bản "Tuyên ngôn
độc lập", Chủ tịch Hồ Chí Minh đã long trọng tuyên bố với thế giới về quyền được sống,
quyền được tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc là những quyền cơ bản và bất khả xâm
phạm của mọi người và mọi dân tộc. Người nhấn mạnh, việc phấn đấu không ngừng để
thực hiện các quyền của con người, đó cũng là mục tiêu phấn đấu, là mục đích tối cao
của mọi hành động của Đảng, Nhà nước và nhân dân Việt Nam.
Sự khẳng định của Chủ tịch Hồ Chí Minh về các quyền của con người là sự kết
tinh từ những tinh hoa tiến bộ nhân loại và của truyền thống Việt Nam qua mấy ngàn
năm đấu tranh dựng nước và giữ nước. Phát triển là của con người, do con người và vì
con người - đó là giá trị trường tồn của nhân loại và cũng là của văn hóa Việt Nam.
Trong tất cả các thời kỳ cách mạng, Đảng ta luôn chú trọng đến sự nghiệp giải
phóng, xây dựng và phát triển con người Việt Nam. Đặc biệt, trong 20 năm qua, bằng
việc thay đổi cơ chế quản lý kinh tế, thực hiện chính sách mở cửa hội nhập với khu vực
và thế giới, đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước vì mục tiêu dân
giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh; công cuộc đổi mới toàn diện đã
mở rộng không gian phát triển đầy triển vọng cho nhân dân Việt Nam, trong đó, các cơ
hội và điều kiện cho việc phát triển toàn diện con người ngày càng được xác lập, bảo
- đảm và mở rộng. Có thể nói, thành tựu nổi bật nhất của công cuộc đổi mới ở nước ta
trong gần 20 năm qua là thành tựu về phát triển con người.
Chúng ta đạt được những thành tựu đó là nhờ có sự nhận thức một cách toàn
diện về vấn đề phát triển con người, coi nguồn lực con người là "giá trị quý báu nhất" và
đóng vai trò quyết định nhất; con người vừa là động lực, vừa là mục tiêu của sự phát
triển. Trong các văn kiện của mình, Đảng ta luôn chú trọng đến việc đề ra những chính
sách nhằm phát huy có hiệu quả cao nhất nguồn lực con người. Trong "Cương lĩnh xây
dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội", Đảng ta khẳng định: "Vì hạnh
phúc của con người là động lực to lớn phát huy mọi tiềm năng sáng tạo của nhân dân" [10,
tr. 13](1). Tại Đại hội VIII, Hội nghị Trung ương lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương
khóa VIII, Đảng ta một lần nữa nhấn mạnh con người là động lực và mục tiêu của sự
phát triển kinh tế - xã hội.
Tuy nhiên, việc phát triển con người ở nước trong thời kỳ vừa qua, bên cạnh
những thành tựu đã đạt được, cũng còn nhiều hạn chế về cả mặt nhận thức và hành động.
Bối cảnh phát triển con người ở nước ta trong giai đoạn hiện nay vừa có những cơ hội
mới, vừa đứng trước nhiều thách thức. Điều đó đòi hỏi phải xem xét một cách toàn diện,
để từ đó tìm ra những giải pháp hiệu quả nhằm phát triển con người, đảm bảo cho sự
phát triển nhanh và bền vững của đất nước, phù hợp với yêu cầu của thời kỳ công nghiệp
hóa, hiện đại hóa trong điều kiện hội nhập với nền kinh tế khu vực và trên thế giới hiện
nay.
Vì những lý do trên đây, chúng tôi chọn đề tài "Một số quan điểm cơ bản về
phát triển con người và thực trạng của việc phát triển con người ở Việt Nam hiện
nay" để làm đề tài nghiên cứu trong luận văn thạc sĩ triết học của mình.
1
Từ đây: - Số đầu là số thứ tự trong danh mục tài liệu tham
khảo.
- Số cuối là số trang của tài liệu tham khảo.
- 2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Trong lịch sử, có thể nói, các nhà triết học đã bàn nhiều đến vấn đề con người;
các nhà triết học đã chú ý đến khía cạnh xã hội cũng như mục tiêu của phát triển xã hội,
xét cho cùng là phát triển con người. Tuy nhiên, các nhà triết học trước C. Mác và kể cả
nhiều trường phái triết học hiện đại mặc dù đề cao con người, nhưng vẫn chưa đặt ra vấn
đề phải lượng hóa sự phát triển con người một cách triệt để trong thực tiễn.
Như đã biết, vấn đề phát triển con người đã được C.Mác đề cập năm 1848 trong
tác phẩm "Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản". ở đây, phát triển con người đã được C.Mác
xác định như là mục tiêu của phát triển xã hội. Khi phê phán những hạn chế của chủ
nghĩa tư bản, những mâu thuẫn trong lòng xã hội tư bản, C. Mác khẳng định rằng chỉ có
giai cấp công nhân mới có đủ khả năng lãnh đạo nhân dân tiến hành thành công cuộc
cách mạng vô sản, lập nên chế độ xã hội chủ nghĩa. Chế độ xã hội chủ nghĩa là chế độ
xóa bỏ mọi sự áp bức, bóc lột, bất công, đảm bảo sự công bằng, bình đẳng, văn minh, tạo
đầy đủ những điều kiện cho sự phát triển toàn diện con người, trong đó, "sự phát triển tự
do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người" [24, tr. 628]
Phấn đấu vì sự phát triển của con người là mục tiêu chung của các Đảng Cộng
sản trong quá trình lãnh đạo cuộc đấu tranh giành chính quyền, cũng như trong sự nghiệp
xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Vấn đề lượng hóa sự phát triển con người cùng với sự xác định nội hàm hiện đại
của khái niệm "phát triển con người" (Human development) được UNDP (United
Nations Development Programme) đưa ra vào năm 1990 trong báo cáo đầu tiên về phát
triển con người. Người đề xuất và sử dụng khái niệm này là Mahbub ul Haq, cũng trong
năm này chỉ số HDI (Human Development Index) được coi là công cụ hữu hiệu để đo
chỉ số phát triển con người và cũng từ đây hàng năm "Báo cáo phát triển con người"
(Human Development Report - HDR) của UNDP được xuất bản để đánh giá những
thành tựu và hạn chế của các quốc gia về phát triển con người, nghiên cứu những cơ hội
- và thách thức cũng như trao đổi những kinh nghiệm về phát triển con người trên phạm vi
thế giới vì sự tiến bộ và văn minh của nhân loại.
Đây là vấn đề khá mới mẻ và đã được nhiều nhà khoa học Việt Nam nghiên cứu
ở các góc độ khác nhau:
- Một số nhà khoa học đã tiến hành nghiên cứu về phát triển con người nhưng
chủ yếu với tính cách là nguồn nhân lực, xem xét vai trò của con người, coi con người là
động lực cơ bản của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay. Có thể nêu một
số công trình như: "nguồn lực con người - yếu tố quyết định sự nghiệp công nghiệp hóa,
hiện đại hóa đất nước" (Đoàn Văn Khái, Tạp chí Triết học, số 4 (1995); "Nghiên cứu
con người, phát triển nguồn nhân lực phục vụ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước
khi nền kinh tế tri thức xuất hiện" của Phạm Thành Nghị, "Thực trạng nguồn nhân lực ở
Việt Nam hiện nay" của Phạm Thanh Đức trong cuốn "Nghiên cứu con người, đối tượng
và những phương hướng chủ yếu" (2002) do Phạm Minh Hạc và Hồ Sĩ Quý chủ biên,
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
- Nhiều nhà khoa học đã nghiên cứu quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin về giải
phóng con người, lấy đó làm cơ sở lý luận, phương pháp luận cho nghiên cứu về sự
nghiệp giải phóng và xây dựng và phát triển toàn diện con người Việt Nam. Đó là các
công trình: "Tư tưởng về sự giải phóng con người trong Tuyên ngôn của Đảng Cộng
sản" của Trần Hữu Tiến. Trích trong "Sống mãi với Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản",
Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội (1998), "Quan niệm của C.Mác và Ph.Ăngghen về con
người và sự nghiệp giải phóng con người", của Bùi Bá Linh, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà
Nội (2003)…
- Cũng có một số người đi vào nghiên cứu các khía cạnh xã hội khác nhau về
phát triển con người như về chính sách y tế, giáo dục, chính sách xóa đói, giảm nghèo…
từ đó đề ra những giải pháp cụ thể nhằm phục vụ các yêu cầu về phát triển con người
mới. Có thể kể ra các công trình như: "Về phát triển toàn diện con người thời kỳ công
nghiệp hóa, hiện đại hóa" của Phạm Minh Hạc, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội (2001);
- "Tính tương thích giữa phát triển giáo dục và phát triển kinh tế trong phát triển con
người ở Việt Nam" của Đặng Quốc Bảo, trong tạp chí Nghiên cứu con người, số 2
(2002); "Nhà nước và sự phát triển con người trong quá trình đổi mới ở Việt Nam" của
Bùi Tất Thắng trong tạp chí Nghiên cứu con người, số 2, (2002)…
Nhìn chung, các công trình trên đều khẳng định yêu cầu phát triển con người và
ý nghĩa của việc nhận thức đúng đắn và xây dựng chính sách phát triển con người. Song,
do yêu cầu của thời đại và của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nước ta hiện
nay vì mục tiêu phát triển nhanh và bền vững, việc tiếp tục nghiên cứu một cách có hệ
thống các quan điểm cơ bản về phát triển con người, phân tích thực trạng và luận chứng
một số giải pháp phát triển con người ở nước ta hiện nay vẫn là một việc làm cần thiết cả
về mặt lý luận, lẫn thực tiễn. Theo hướng nghiên cứu này, tác giả luận văn chọn đề tài
"Một số quan điểm cơ bản về phát triển con người và thực trạng của việc phát triển con
người ở Việt Nam hiện nay" làm đề tài nghiên cứu trên cơ sở kế thừa giá trị của các công
trình đi trước.
3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu đề tài
Mục đích: Bước đầu nghiên cứu một số quan điểm cơ bản về hệ vấn đề phát
triển con người, từ quan điểm của các nhà triết học trước Mác, quan điểm của C.Mác và
của quan điểm UNDP. Trên cơ sở đó, luận văn tìm hiểu quan điểm của Đảng ta về phát
triển con người, đánh giá thực trạng phát triển con người ở nước ta trong thời gian qua
và chỉ ra một số nguyên nhân cơ bản của những hạn chế, đồng thời, luận chứng một số
giải pháp cho phát triển con người ở Việt Nam hiện nay.
Nhiệm vụ: Để đạt được mục tiêu trên, luận văn có nhiệm vụ giải quyết những vấn
đề sau:
- Thứ nhất, luận văn làm rõ quan niệm của một số nhà triết học trước C.Mác,
quan niệm của C.Mác và quan điểm của các nhà triết học hiện đại về phát triển con
người, đặc biệt là về phát triển con người của UNDP; phân tích, làm rõ nội hàm và
phương thức nghiên cứu định lượng về khái niệm phát triển con người của UNDP, theo
- đó làm rõ các nội dung có liên quan đến sự phát triển con người ở Việt Nam trong điều
kiện hiện nay.
- Thứ hai, luận văn trình bày sự nhận thức của Đảng Cộng sản Việt Nam về phát
triển con người; phân tích thực trạng phát triển con người ở Việt Nam trong những năm
gần đây, chỉ ra những thành tựu và hạn chế của thực trạng này.
- Thứ ba, luận văn cố gắng nêu ra một số nguyên nhân cơ bản dẫn đến những
hạn chế trong lĩnh vực phát triển con người, từ đó luận giải một số phương hướng và giải
pháp để phát triển con người Việt Nam bền vững.
4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
Phương pháp luận: Luận văn dựa trên các quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin,
tư tưởng Hồ Chí Minh, các văn kiện của Đảng về phát triển và tiến bộ xã hội, trong đó
có phát triển con người; đồng thời, dựa vào các nguyên tắc và hệ tiêu chí đánh giá phát
triển con người của UNDP để phân tích thực trạng con người Việt Nam và các vấn đề có
liên quan.
Phương pháp nghiên cứu: Luận văn sử dụng các phương pháp của chủ nghĩa
duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, các phương pháp phân tích, tổng hợp,
so sánh, đối chiếu, thống kê... để trình bày các luận điểm của mình.
5. Đóng góp của luận văn
- Luận văn trình bày một cách tương đối có hệ thống những quan điểm về phát
triển con người trong lịch sử triết học, làm rõ quan điểm của C.Mác về phát triển con
người, ý nghĩa của quan niệm đó đối với sự nhận thức về con người và phát triển con
người trong thời đại ngày nay.
- Luận văn trình bày và làm sáng tỏ hơn quan niệm của UNDP về phát triển con
người; nội hàm của khái niệm phát triển con người, các chỉ số, các yêu cầu, điều kiện và
mục tiêu phát triển con người.
- - Luận văn trình bày quan điểm của Đảng về phát triển con người ở nước ta.
Trên cơ sở quan điểm của Đảng và của UNDP, luận văn đánh giá thực trạng phát triển
con người ở nước ta hiện nay, phân tích nguyên nhân của những mặt chưa làm được
trong phát triển con người; đồng thời, bước đầu luận giải một số phương hướng và giải
pháp nhằm để phát triển toàn diện, bền vững con người Việt Nam hiện nay.
6. ý nghĩa thực tiễn của luận văn
Luận văn góp phần làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về phát triển con người,
đặc biệt là quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin, của UNDP và của Đảng, giúp nhận thức
sâu sắc hơn về mục tiêu phát triển con người của nhân loại và của Việt Nam hiện nay,
thông qua đó thấy được chương trình và mục tiêu phấn đấu của Đảng, Nhà nước và của
cả dân tộc vì độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. Sự nghiệp đó là của con người, do con
người, vì sự giải phóng và phát triển của chính bản thân con người.
Luận văn có thể được dùng làm tài liệu phục vụ việc nghiên cứu, giảng dạy và
học tập về vấn đề con người. Đồng thời, luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho
các nhà quản lý trong việc đề ra các chính sách phát triển con người.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận
văn gồm 2 chương, 5 tiết.
- Chương 1
Một số quan điểm cơ bản về phát triển con người
Con người là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học và nó đã được
quan tâm ngay từ thời kỳ sơ khai của loài người. Đặc biệt, khoa học triết học đã nghiên
cứu con người ở mức độ khái quát nhất và sớm nhất trong lịch sử. Tuy nhiên, không phải
ngay từ thời cổ đại người ta đã có quan điểm đúng đắn về con người và càng chưa bàn
đến vấn đề phát triển con người. Chỉ đến khi nền triết học đã phát triển rất cao, vấn đề
phát triển con người mới được đánh giá một cách tương đối hệ thống, đầy đủ. Điều này
thể hiện rõ nét qua lịch sử phát triển của triết học.
1.1. Quan điểm phát triển con người trong lịch sử triết học trước Mác
Khi nghiên cứu vấn đề con người, triết học phương Đông, điển hình là triết học
ấn Độ và Trung Quốc cổ - trung đại, cũng mới chỉ đạt đến trình độ thừa nhận con người
có phần xác và phần hồn. Phần lớn các quan điểm đều cho rằng, đối với con người,
"phần xác" có thể chết, mất đi, nhưng "phần hồn" vẫn tồn tại. Điển hình như quan điểm
của các trường phái chính thống của triết học ấn Độ. Sự hình thành và phát triển các tư
tưởng về con người của triết học ấn Độ cổ - trung đại gắn với quan niệm tôn giáo. Con
người chỉ phát triển trong khuôn khổ của sự chi phối của các lực lượng thần thánh, siêu
nhiên. Tư tưởng "giải thoát" con người khỏi những đau khổ trầm luân của Phật giáo, tuy
nhuốm màu sắc tôn giáo, song ít nhiều cũng thể hiện sự quan tâm đối với vấn đề phát
triển con người. Thành ra, ở giai đoạn này, việc phát triển con người được luận giải theo
hướng duy tâm, chỉ là sự giải thoát về mặt "linh hồn" và phát triển là sự giải thoát của
linh hồn cá thể khỏi thể xác, trở về với linh hồn tối cao (Kinh Vêda), về thế giới bên kia,
hay với cõi Niết bàn của đức Phật.
Lấy con người làm trung tâm cho học thuyết của mình, triết học Trung Quốc cổ -
trung đại, với các đại biểu như Khổng Tử, Mạnh Tử, Lão Tử… đã chú ý nghiên cứu số
phận của con người và con đường giải phóng, phát triển cho con người. Tuy nhiên, hầu
hết các trường phái triết học đều dừng lại ở chỗ coi đời sống con người, sự phân chia
- đẳng cấp, giàu nghèo, sang hèn... là do "thiên mệnh", con người không nên và không thể
thoát khỏi, cưỡng lại được "mệnh trời". Mọi cố gắng của con người nhằm thoát khỏi sự
an bài trong hiện thực là vô ích.
Bên cạnh các quan điểm duy tâm, tôn giáo về vấn đề con người và phát triển con
người, ở ấn Độ và Trung Quốc cổ - trung đại còn có một số quan điểm tiến bộ khi nhìn
nhận con người một cách duy vật (Phái Lokayata, phái Âm dương - Ngũ hành...), coi tính
người là do rèn luyện, do giáo dục mà nên...
Trong lịch sử triết học phương Tây trước Mác, vấn đề con người, bản chất con
người và việc giải phóng, phát triển con người cũng được đặt ra khá phong phú.
Phần lớn các nhà triết học Hy Lạp - La Mã cổ đại đều đề cao vai trò của con
người. Prôtagora đã coi con người là thước đo của mọi vật đang tồn tại và lần đầu tiên,
ông đưa ra quan niệm về quyền bình đẳng giữa người với người, khẳng định thượng đế
tạo ra mọi người đều là người tự do, tự nhiên không ai biến thành nô lệ cả, con người
được tự do phát triển về mọi mặt. Arixtốt coi con người là một động vật chính trị, một
sinh vật xã hội được cố kết trong một cộng đồng người, trong một xã hội nhất định, "ông
cho rằng, để con người phát triển được thì xã hội có nhiệm vụ bảo đảm công lý cho
người dân, đảm bảo đời sống vật chất cho mỗi gia đình và người dân phải có nghĩa vụ
đối với xã hội. Tuy có sự hạn chế về mặt lịch sử và giai cấp, song các nhà triết học Hy
Lạp - La Mã đã đưa ra một số quan điểm tiến bộ về vấn đề con người và phát triển con
người. Đó là những cơ sở để các nhà triết học sau này tiếp tục phát triển.
Dưới sự thống trị khắc nghiệt của nhà thờ Ki tô giáo, các trường phái triết học
Tây Âu đều bị thần học chi phối, hầu hết các quan điểm chứng minh sự tồn tại của
Thượng đế, sự tồn tại của chế độ đẳng cấp là sự tồn tại hợp lý do sự quy định của
Thượng đế. Các trào lưu triết học thời kỳ này đều cho rằng, con người là sản phẩm của
thượng đế và Thượng đế có vai trò tối cao đối với đời sống của con người. Giăngxicốt
Ơrrgiennơ cho rằng, con người không có tự do mà sự tự do của con người chỉ có được
- khi trở về "thế giới bên kia" và chỉ có thượng đế là tự do tuyệt đối, còn con người không
có quyền tự do định đoạt cuộc sống của mình.
Sang thời kỳ Phục hưng và Cận đại, phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa được
hình thành và phát triển, giá trị văn hóa cổ đại Hy - La được khôi phục trên cơ sở của
nền kinh tế mới, các giá trị của con người mà từ lâu bị chế độ phong kiến chà đạp và bị
nhà thờ Thiên Chúa giáo Trung cổ làm lu mờ, hoặc trở nên huyền bí… đã được phục
hưng lại theo tinh thần của chủ nghĩa nhân đạo. Các nhà triết học thời kỳ này (với một số
đại biểu như: Bêcơn, Hốp xơ, Lốccơ, Đềcáctơ, Rútxô…) đã đấu tranh quyết liệt với
những quan niệm tôn giáo thần bí xoay quanh vấn đề con người. Triết học thời kỳ này đã
chứng minh sức mạnh vĩ đại của con người, đề cao vai trò thực tiễn của con người, xem
con người là thước đo của mọi vật. Các giá trị văn hóa, nghệ thuật được đặc biệt chú
trọng. Con người được coi là sản phẩm tối cao và tinh túy nhất trong sự sáng tạo của
thượng đế; là vũ khí vĩ đại nhất của tạo hóa, có khả năng sáng tạo ra các sự vật mới phục
vụ cho cuộc sống của mình. Con người có đủ khả năng tự giải phóng và phát triển bản
thân mình khỏi khuôn khổ chật hẹp của Thiên Chúa giáo, của xã hội trung cổ vốn đè
nặng lên đời sống con người. Tuy nhiên, hạn chế lớn nhất của các quan niệm này là đã
không đề ra được mục tiêu giải phóng, phát triển cá nhân người lao động khỏi sự áp bức
và bóc lột.
Triết học cổ điển Đức đặc biệt đề cao vai trò của con người. Sự ra đời của dòng
triết học này đã làm cho tư tưởng về con người và phát triển con người có những thay
đổi mới về chất. Điều đó được thể hiện trong cả hai trường phái triết học duy vật và duy
tâm.
Trong triết học Cantơ, con người được coi là một thực thể, hơn nữa, là một thực
thể hoạt động, một nhân tố có vị trí đặc biệt trong thế giới. Thực thể đó đứng giữa, ở vị
trí trung tâm của thế giới "vật tự nó" và thế giới "hiện tượng". Sự phát triển con người,
theo Cantơ là sự phát triển để đạt tới "vật tự nó", con người được tự do trong thế giới
này, còn trong thế giới của những "hiện tượng" thì tự do của con người chỉ là tương đối,
chỉ là cái thứ yếu không đáng được quan tâm. Con người trong triết học của Cantơ là con
- người suy nghĩ và hành động. Tư tưởng của ông đều xuất phát từ bản thân con người và
vì sự giải phóng của bản thân con người. Đây là tư tưởng mang tính nhân văn, nhân đạo
sâu sắc và đặt nền móng cho những quan điểm về con người sau này của C.Mác.
Khẳng định con người là chủ thể, đồng thời là kết quả của quá trình lao động,
Hêghen coi sự phát triển con người là sự phát triển của tự do, của t ư duy nhân loại. Ông
cho rằng, sự phát triển của tự do của con người là thước đo đánh giá trình độ phát triển
của xã hội. Tuy nhiên, do đứng trên lập trường của chủ nghĩa duy tâm, nên ông đã đi tới
quan niệm sai lầm khi cho rằng sự phát triển đó là quá trình trở về cái "tinh thần tuyệt
đối".
Nhà triết học duy vật nhân bản L.Phoi ơ bắc đặc biệt quan tâm đến vấn đề con
người, coi con người là trung tâm, cốt lõi, xuyên suốt toàn bộ hệ thống triết học của
mình. Con người trong triết học của L.Phoi-ơ-bắc là sản phẩm của tự nhiên, là kết quả
của sự phát triển của tự nhiên. Giữa con người và tự nhiên nằm trong một thể thống nhất
hữu cơ không thể tách rời. Tuy nhiên, xét về mặt xã hội, ông chỉ thấy con người có quan
hệ duy nhất là quan hệ tình yêu; từ đó, ông kêu gọi mọi người hãy đối xử với nhau bằng
quan hệ tình yêu tôn giáo và trong điều kiện như vậy, con người được tự do phát triển
bằng tình yêu của chính họ. Vì vậy, con người phát triển là đạt đến mục tiêu của một tình
yêu phổ biến, phi giai cấp, phi lịch sử.
Triết học phi mácxít hiện đại với sự phát triển tuy phong phú nhưng đầy tính
phức tạp với nhiều trường phái khác nhau như: chủ nghĩa thực chứng, chủ nghĩa hiện
sinh, chủ nghĩa thực dụng, hiện tượng học, chú giải học… đã xem xét vấn đề con người
và phát triển con người ở từng khía cạnh khác nhau. Triết học hiện sinh đi vào cái tôi cá
nhân và con người phát triển để trở về với cái tôi đích thực trừu tượng của mình; hay
triết học nhân bản lại nhấn mạnh yếu tố bẩm sinh, di truyền, mang tính bản năng và coi
đó là sự tồn tại đích thực, để trở về với cái vô thức… Nói chung, trong triết học phi mác
xít hiện đại, mỗi trường phái đi vào xem xét theo những khía cạnh riêng lẻ, theo từng
"thuộc tính cố hữu" của con người. Sự phát triển con người là quá trình đi tìm đến cái tôi
của cá nhân chung chung trừu tượng.
- Như vậy, trước khi chủ nghĩa Mác - Lênin ra đời, vấn đề con người và phát triển
con người đã được các nhà triết học bàn đến. Tùy theo lập trường triết học của mình, các
nhà triết học khác nhau đã xem xét sự phát triển con người ở các khía cạnh khác nhau, các
nhà triết học duy tâm xem xét sự phát triển con người ở khía cạnh tinh thần, đó là sự phát
triển của trí tuệ, sự trở về của "tinh thần tuyệt đối". Ngược lại, các nhà triết học duy vật, mặc
dù đề cao con người hiện thực, tìm mục tiêu phát triển con người ở chính thế giới hiện
thực, song cũng chưa có nhà triết học nào đề ra được mục tiêu xóa bỏ sự áp bức, bóc lột
trong đời sống của hiện thực của con người. Ngay cả L.Phoi ơ bắc, nhà triết học duy vật
nhân bản tiến bộ nhất của thời kỳ này cũng không vượt qua quan điểm duy tâm khi xem
xét vấn đề xã hội nói chung và con người nói riêng.
1.2. Quan điểm phát triển con người trong triết học Mác-Lênin
Lịch sử triết học đã bước sang một trang mới bằng sự ra đời của triết học Mác-
Lênin. Thành quả to lớn của các nhà sáng lập triết học Mác-Lênin để lại không dừng lại
ở chỗ đưa ra một hệ thống lý luận đúng đắn về bản chất của thế giới và bản chất con
người, mà còn chỉ ra con đường để phát triển con người một cách duy vật và khoa học.
Về bản chất con người, xuất phát từ việc phê phán những hạn chế của các quan
điểm duy tâm, siêu hình, khi xem xét vấn đề con người, các nhà sáng lập triết học Mác -
Lênin đã giải quyết vấn đề con người một cách khoa học, đúng đắn trên lập trường của
chủ nghĩa duy vật biện chứng, khẳng định con người là một thực thể sinh học - xã hội -
"Con người là một thực thể tự nhiên có tính người" [27, tr. 234].
Theo quan điểm duy tâm khách quan của Hê-ghen, hoạt động thực tiễn của con
người chỉ là hình thức tha hóa trong việc thực hiện tính tích cực nội tại của tinh thần, do vậy,
nó không thể là đối tượng nghiên cứu trực tiếp và cơ bản khi xem xét vấn đề con người.
Mặc dù xuất phát từ quan niệm coi con người là một thực thể tự nhiên, mang tính vật
chất - cảm tính, song L.Phoi-ơ-bắc đã không thể đi tới bản chất đích thực của con người,
không hiểu được những hoạt động xã hội của con người. Khi tiến hành phê phán quan
điểm duy tâm tư biện của Hê-ghen và quan điểm duy vật nhân bản của L.Phoi-ơ-bắc về
- con người, C.Mác đã phát hiện ra và chứng minh rằng, hoạt động thực tiễn cải tạo thế
giới vật chất là hoạt động vốn có của con người. Và ông đã lấy hoạt động có tính đặc
trưng này làm đối tượng nghiên cứu, làm xuất phát điểm khi nghiên cứu vấn đề con
người và giải phóng, phát triển con người.
Khác với tất cả các nhà triết học trước đó, khi xây dựng quan niệm duy vật về
lịch sử, vạch ra vai trò quyết định của sản xuất vật chất, xem xét các quan hệ xã hội từ
quan hệ sản xuất, C.Mác và Ph.Ăng ghen đã tạo ra bước ngoặt căn bản trong quan niệm
về bản chất con người. Các ông cho rằng, bản thân cái trừu tượng tư biện chẳng qua chỉ
là sản phẩm, là sự thể hiện của những điều kiện sản xuất và giao tiếp nhất định nào đó.
Từ đó, các ông đi đến quan niệm: để nghiên cứu bản chất đích thực của con người, nhận
thức đúng đời sống con người thì phải nghiên cứu một cách cụ thể đời sống sinh hoạt
hiện thực của con người, từ hoạt động lao động sản xuất, hoạt động thực tiễn của con
người và chỉ bằng cách đó mới có được những tri thức đúng đắn về con người hiện thực,
về những hoạt động của con người ấy.
C.Mác và Ph.Ăngghen đã đối lập quan điểm của mình với quan điểm của các
nhà triết học duy tâm, duy vật siêu hình và nhấn mạnh sự mới mẻ trong cách tiếp cận của
mình. Tuy C.Mác và Ph.Ăng ghen vẫn sử dụng các khái niệm của các nhà triết học tiền
bối nhưng nội dung thì hoàn toàn mới để luận chứng cho quan điểm duy vật lịch sử. Các
ông không đặt vấn đề cấp bách trong việc xem xét những lập luận trừu tượng, tư biện về
đời sống sinh hoạt của con người có nội dung khách quan hay không, mà cho rằng, bản
thân đời sống sinh hoạt của con người vốn mang tính hiện thực. Hoạt động cơ bản của
con người là hoạt động sản xuất ra của cải vật chất của những cá nhân nắm quyền làm
chủ tư liệu sản xuất nhất định, hoạt động trong khuôn khổ của những quan hệ sản xuất và
giao tiếp nhất định. Vì vậy, các khái niệm đó dù có trừu tượng, tư biện, nhưng đó là
những khái niệm phản ánh hoạt động, sinh hoạt của hiện thực, phản ánh hoạt động sản
xuất của con người, nên tất yếu nó cũng mang tính khách quan.
Với C.Mác và Ph.Ăngghen thì hiện thực bao giờ cũng mang tính đặc thù, nhiệm
vụ của nhận thức là đạt tới và phản ánh đúng tính cụ thể, đặc thù đó. Những lập luận trừu
- trượng về con người, về hoạt động con người thực chất chỉ là phương tiện, công cụ để
nhằm giải quyết nhiệm vụ đó. Nhưng để có được các lập luận đó một cách đúng đắn thì
phải xem xét trong những trường hợp cụ thể với những quan hệ cấu thành cơ sở hiện
thực của chúng. Vì vậy, khi xem xét con người phải xuất phát từ chính những con người
với tư cách là những "cá nhân kinh nghiệm", những cá nhân trong đời sống sinh hoạt
trong quan hệ hiện thực của xã hội nhất định.
Trong "Luận cương về L.Phoi-ơ-bắc", C.Mác khẳng định: "Bản chất con người
không phải là một cái trừu tượng cố hữu của cá nhân riêng biệt. Trong tính hiện thực của
nó, bản chất con người là tổng hòa những mối quan hệ xã hội" [23, tr. 11].
Con người mà C.Mác và Ph.Ăngghen nói tới trong định nghĩa này là những con
người mang tính lịch sử - cụ thể trong những điều kiện sinh hoạt hiện thực của nó. Với
định nghĩa này, C.Mác khẳng định khi xem xét con người phải gắn với hiện thực lịch sử
mà con người tồn tại, xem xét gốc rễ của con người từ chính bản thân con người, từ
những quan hệ của họ với xã hội. Đặc biệt, cần phải xem xét con người "hiện thực lịch
sử" mang tính sinh học được xã hội hóa. Xem xét ý thức con người từ tồn tại xã hội, từ
thực tiễn, trong mối quan hệ với tự nhiên và xã hội.
Theo quan điểm của C.Mác và Ph.Ăngghen, bản chất con người (tri thức, đạo
đức, văn hóa…) được dần dần hình thành trong quan hệ xã hội nhất định với tính cách là
sản phẩm của những quan hệ hiện thực trong xã hội. Tuy nhiên, bản chất đó không phải
hình thành một cách thụ động với tính cách là sản phẩm thuần túy của hoàn cảnh, mà cần
phải thấy mặt thứ hai - con người là chủ thể của hoàn cảnh, giữ vai trò quyết định của sự
vận động của lịch sử. Theo quan điểm của C.Mác "chính con người làm thay đổi hoàn
cảnh" của mình, "sự phù hợp giữa sự thay đổi của hoàn cảnh với hoạt động của con
người, chỉ có thể được quan niệm và được hiểu một cách hợp lý khi coi đó là thực tiễn
cách mạng" [23, tr. 10].
Theo C.Mác, con người không phải là "cái trừu tượng", mà là sản phẩm của tự
nhiên, của xã hội, mang tính lịch sử - cụ thể. Con người là con người hiện thực, con
- người cụ thể, cảm tính; bản chất của con người được thể hiện ra, được tồn tại và phát
triển trong lao động sản xuất, cải tạo tự nhiên, đấu tranh giai cấp, cải tạo xã hội… Bản
chất con người là do những mối quan hệ xã hội của chính con người quy định. Mọi quá
trình xã hội đều là quá trình hoạt động của chính con người, không có con người thì
không có xã hội và ngược lại không có xã hội chung chung trừu tượng mà thiếu vắng
những con người hiện thực. Tuy nhiên, xã hội không phải là tập hợp giản đơn những
cộng đồng con người, bởi trong xã hội, ngoài sự hiện diện của tập hợp người còn có
những mối liên hệ gắn kết với con người, cộng đồng người liên kết với nhau thành một
hệ thống. Trong quan niệm của C.Mác, xã hội không phải là những cá thể người, mà
biểu hiện tổng số những mối liên hệ và quan hệ của con người trong đó những cá thể này
tồn tại đối với nhau. Xã hội là sản phẩm của sự tác động lẫn nhau giữa người với người.
Do vậy, quan hệ xã hội là tổng thể những quan hệ mà con người đã có, đang có và trong
chừng mực nào đó, nó còn bao hàm cả những quan hệ với tương lai. Bản chất con người
không phải là bất biến, mà nó luôn vận động, biến đổi cùng với sự biến đổi của hoàn
cảnh sống, của thời đại, gắn liền với phương thức sản xuất của một chế độ xã hội nhất
định.
- Về phát triển con người, các nhà triết học trước Mác cũng đã bàn đến, trong đó
họ đưa ra một số luận điểm với mong muốn phát triển con người, muốn tìm lại xã hội tốt
đẹp kiểu Nghiêu - Thuấn như trong triết học Trung Quốc cổ đại hoặc mong muốn có một
xã hội tự do và bình đẳng của công dân như quan điểm của các nhà triết học ánh sáng.
Nhưng, phải đến khi chủ nghĩa Mác ra đời, thì vấn đề phát triển con người mới được bàn
đến như là mục tiêu của sự phát triển xã hội. Xuất phát từ quan điểm duy vật biện chứng
về con người, coi con người là tổng hòa các mối quan hệ xã hội và xem xét mối quan hệ
giữa con người với tự nhiên và xã hội, C.Mác và Ph.Ăngghen đã xây dựng học thuyết về
phát triển con người, trong đó giải phóng con người và xã hội là mục tiêu cơ bản và đầu
tiên phải hướng tới.
Năm 1848, trong tác phẩm "Tuyên ngôn Đảng Cộng sản", C.Mác đã đưa ra quan
niệm về phát triển con người, khi bàn đến sự phát triển tự do của con người. Với mong
muốn giải phóng con người khỏi mọi áp bức, bóc lột, tiến tới xây dựng một xã hội mới.
- Xã hội mới đó chính là "một liên hợp, trong đó sự phát triển tự do của mỗi người là điều
kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người" [24, tr. 628]. Với tư tưởng khoa học và
đúng đắn, đầy tính nhân bản này, C. Mác và Ph.Ăngnghen đã chỉ ra cái đích mà toàn thể
nhân loại cần phải đạt đến trong tương lai là sự phát triển con người.
Có thể khẳng định rằng, giải phóng, phát triển con người là mục tiêu cuối cùng
của học thuyết Mác. Trên cơ sở xem xét mối quan hệ giữa con người với tự nhiên cũng
như mối quan hệ giữa con người với xã hội trong điều kiện xã hội tư bản chủ nghĩa,
C.Mác chỉ ra rằng, chính điều kiện sản xuất, điều kiện xã hội của chế độ chiếm hữu tư
nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất đã làm cho người công nhân bị tha hóa. Đó là
sự tha hóa làm mất đi mặt tự nhiên vốn có của con người cũng như bản chất xã hội của
con người, làm cho con người trở nên xa lạ với những vật phẩm do chính bản thân mình
làm ra, xa lạ với xã hội - môi trường tồn tại của người công nhân. Vì vậy, xóa bỏ quan hệ
người áp bức, bóc lột người, xóa bỏ quan hệ sản xuất dựa trên chế độ chiếm hữu tư nhân
tư bản chủ nghĩa là điều kiện tất yếu, trước tiên, là cơ sở để khắc phục mọi sự tha hóa, sự
phiến diện, què quặt trong quá trình giải phóng, phát triển con người, đưa con người trở
về với bản chất đích thực của mình, trở thành chủ thể của xã hội, quyết định toàn bộ đời
sống của mình.
Để thực hiện mục tiêu đó, người công nhân phải vươn lên giữ vị trí tiên phong
trong cuộc đấu tranh chống giai cấp tư sản, xóa bỏ chế độ tư bản chủ nghĩa, giành chính
quyền về tay mình. Từ đó, xóa bỏ tận gốc mọi sự áp bức xã hội. Nói cách khác, giai cấp
vô sản phải tiến hành cuộc cách mạng vô sản nhằm giải phóng mình và giải phón g toàn
nhân loại, đưa nhân loại từ vương quốc tất yếu sang vương quốc tự do. Đó là sứ mệnh
cao cả của giai
cấp công nhân trong công cuộc đấu tranh vì sự tiến bộ của bản thân và của nhân
loại.
Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu ấy, hoàn toàn không phải là việc làm đơn giản,
chốc lát, hay có thể hoàn thành trong "một sớm, một chiều", mà đó là một quá trình hết
- sức lâu dài, phức tạp và gay go quyết liệt. Bởi vì quá trình đó không chỉ là xóa bỏ trật tự
của xã hội cũ mà hơn thế, còn là một sự nghiệp xây dựng xã hội mới, xóa bỏ những tàn
tích cũ, xây dựng những nhân tố xã hội mới từ cơ sở hạ tầng đến kiến trúc thượng tầng.
Để có thể thực sự giải phóng và phát triển con người, theo C.Mác, tất yếu phải
xóa bỏ hình thái kinh tế - xã hội tư bản chủ nghĩa và thay vào đó một hình thái kinh tế -
xã hội mới cao hơn, đó là hình thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa. Sự thay thế xã
hội cũ bằng một xã hội mới, tốt đẹp hơn chính là nhằm phục vụ con người, vì sự phát
triển tự do, toàn diện của con người.
Để con người được phát triển toàn diện thì việc xây dựng xã hội mới - xã hội
cộng sản chủ nghĩa - là yêu cầu, là mục tiêu của toàn bộ sự nghiệp cách mạng của giai
cấp công nhân và nhân dân lao động. Trong xã hội đó, con người mới thực sự tự mình
làm ra lịch sử của mình một cách tự giác, con người mới trở về với bản chất đích thực
của mình. Trong xã hội đó, như C.Mác khẳng định:
Cuộc đấu tranh để sinh tồn của cá nhân sẽ chấm dứt. Do đó, mà lần đầu tiên, con
người tách hẳn - theo một ý nghĩa nào đó - khỏi thế giới thú vật, chuyển từ điều kiện sinh
tồn của thú vật sang điều kiện sinh tồn thật sự của con người… Tổ chức xã hội của con
người, từ trước tới nay vẫn đối lập với con người như những cái do tự nhiên và lịch sử áp
đặt cho con người thì giờ đây biến thành hành động tự do của bản thân con người.
Những lực lượng khách quan, xa lạ, từ trước đến nay vẫn thống trị lịch sử, thì sẽ do
chính con người kiểm soát. Chỉ từ lúc đó, con người mới bắt đầu tự mình làm ra lịch sử
của chính mình một cách hoàn toàn tự giác [25, tr. 392-393]
Giải phóng xã hội, theo C.Mác và Ph.Ăngghen, là giải phóng từng cá nhân riêng
biệt trong xã hội, đưa mỗi người trở thành người làm chủ xã hội, vì "xã hội không thể
nào giải phóng mình được, nếu không giải phóng mỗi cá nhân riêng biệt" [25, tr. 406],
giải phóng cá nhân tạo động lực cho giải phóng xã hội và đến lượt nó, giải phóng xã hội
trở thành điều kiện thiết yếu cho giải phóng cá nhân trong xã hội.
- Giải phóng con người là cơ sở cho sự phát triển tự do của con người. Trong xã
hội cộng sản chủ nghĩa, con người được giải phóng, đứng ở hàng đầu của sự phát triển
lịch sử, họ vừa là sản phẩm, vừa là chủ thể của bản thân nền công nghiệp hiện đại; họ trở
thành những người chủ đích thực của xã hội, có đầy đủ các điều kiện để phát huy năng
lực của mình mà không bị hạn chế bởi lực lượng nào cả. C.Mác viết: "Trong xã hội cộng
sản… không ai có thể bị hạn chế trong một phạm vi hoạt động độc chuyên, mà mỗi
người đều có thể tự hoàn thiện mình trong bất kỳ lĩnh vực nào thích" [23, tr. 47]
Theo C.Mác, trong xã hội cộng sản, khi con người được giải phóng, được làm
chủ, họ sẽ có điều kiện để thực hiện sự nghiệp giáo dục, đào tạo cải tạo chính bản thân
họ, xóa bỏ tình trạng nô dịch, áp bức, bóc lột lao động cho tất cả mọi người; họ được
hưởng những thành quả giáo dục toàn diện do chính họ tổ chức bao gồm: giáo dục trí
lực, giáo dục thể lực và giáo dục kỹ thuật.
Giải phóng con người là đưa con người thoát khỏi mọi sự áp bức, thống trị giai
cấp, dân tộc, tôn giáo… xây dựng mối quan hệ công bằng, bình đẳng giữa người với
người, giữa cộng đồng này với cộng đồng xã hội khác. Nói cách khác, giải phóng con
người là tạo điều kiện cho con người phát triển toàn diện cả về khía cạnh cá nhân, cả về
khía cạnh xã hội.
Như vậy, có thể nói, tư tưởng cốt lõi trong toàn bộ học thuyết về con người của
C.Mác là tư tưởng về giải phóng, phát triển con người. Theo C.Mác và Ph. Ăngghen,
khắc phục, xóa bỏ sự tha hóa của con người trong xã hội tư bản là điều kiện cho giải
phóng con người; muốn giải phóng con người thì phải xóa bỏ hình thái kinh tế - xã hội
tư bản chủ nghĩa và thay bằng hình thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa. Chỉ trong
điều kiện đó, con người mới trở về với bản chất đích thực của mình, mới có đầy đủ các
điều kiện để phát triển toàn diện. Đến lược nó, khi con người trở thành chủ thể xã hội, sự
phát triển xã hội lại do chính con người thực hiện. Do đó, phát triển xã hội là cơ sở của
phát triển con người, phát triển con người là động lực của phát triển xã hội và của chính
bản thân con người.
nguon tai.lieu . vn
