Xem mẫu
- LUẬN VĂN:
Một số vấn đề lý luận và thực
tiễn về dân chủ ở xã
- Mở đầu
1. Lý do lựa chọn đề tài
Tại Việt Nam, nghiên cứu về dân chủ ở các làng xã có vị trí đặc biệt quan trọng.
ông Vũ Đình Hòe, trong Hồi Ký Thanh Nghị đã nhận định: "Muốn tìm hiểu lịch sử hình
thành dân tộc Việt Nam thì phải tìm hiểu cộng đồng làng xã, và muốn xây dựng lại đất
nước Việt Nam thì cũng phải bắt đầu bằng việc xây dựng lại cộng đồng làng xã. Vì
không có làng xã Việt Nam thì không có quốc gia Việt Nam" [43, tr. 318].
Dân chủ là đề tài cũ nhưng luôn mới. Cũ vì sự thật dân chủ có những tiền đề từ
thời cổ đại được phát triển với rất nhiều tư tưởng, luận thuyết khác nhau, nhưng đến
hôm nay nó vẫn mới mẻ, vẫn là vấn đề mang tính thời sự, vẫn mở ra rất nhiều cơ hội
tiếp tục tìm tòi, khám phá tìm ra hướng phát triển cho mỗi nhà nước, mỗi cộng đồng.
Dân chủ ở xã đang là vấn đề bức xúc hiện nay. Dân chủ ở xã nếu được phát huy
nghiêm túc, đúng hướng sẽ thực sự là đòn bẩy quan trọng, là chiếc chìa khóa mở ra tạo
sự chuyển biến quan trọng trên nhiều phương diện với đất nước có hơn 80% dân cư làm
nông nghiệp như Việt Nam. Dân chủ hóa cũng chính là để phát huy các tiềm năng, tài
năng của con người; các năng lực xã hội, và cũng chính là phát huy nội lực của dân
tộc.
Sở dĩ tác giả lựa chọn vấn đề dân chủ ở xã mà không phải dân chủ ở cấp xã (bao
gồm xã - phường - thị trấn) vì phường và thị trấn có những đặc điểm riêng khác so với
cơ sở xã. Phường và thị trấn ít bị các quan hệ dòng tộc, làng xóm tác động, và có trình
độ văn hóa cao hơn ở xã. Xã là nơi tập trung chủ yếu của cư dân nông thôn, với địa bàn
rộng lớn, chiếm khoảng 80% dân số, 70% lao động xã hội, và chiếm tới 85% trong tổng
số các đơn vị hành chính cấp cơ sở: có đặc điểm chung là nơi vẫn còn chịu ảnh hưởng
nặng nề tàn tích của chế độ phong kiến, nhưng cũng lưu giữ được nhiều truyền thống tốt
đẹp có thể kế thừa trong quá trình mở rộng dân chủ hiện nay.
Tiếp xúc với cán bộ, nhân dân ở một số xã trên địa bàn các tỉnh phía Bắc, tác
giả có cơ hội được trao đổi trực tiếp và cảm nhận nhiều sự đổi thay cũng như những ý
nghĩa tích cực trên nhiều phương diện mà việc thực hành pháp luật về dân chủ ở xã
- trong thời gian qua đã đem lại, đặc biệt thú vị là tác giả đã tận mắt thấy được những
cách làm sáng tạo của một số cán bộ xã năng động; thấy được sự hăng say đóng góp
công sức, đóng góp ý kiến, thấy sự đổi mới tư duy của nhiều người dân ở các xã mà tác
giả có điều kiện tiếp cận. Dân chủ đã về làng và đang đi vào đời sống của làng, chuyện
dân chủ đã dần thành chuyện hàng ngày, gần gũi, thân thiết, bổ ích như chuyện cơm ăn,
nước uống, như không khí để thở. Qua quan sát, tác giả cũng thấy được hiện còn rất
nhiều qui định pháp luật về dân chủ ở xã chưa sát với thực tiễn cần hoàn thiện, bổ sung;
nhiều vấn đề đang cần một cách nhìn liên ngành, toàn diện để giải quyết. Chính điều này
khiến tác giả quyết định lựa chọn đề tài: " Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về dõn
chủ ở xó" để làm luận văn thạc sĩ của mình.
2. Tình hình nghiên cứu
Về dân chủ, qui chế dân chủ ở cơ sở đã có nhiều công trình nghiên cứu dưới góc
độ quản lý nhà nước như: Cơ chế thực hiện dân chủ xã hội chủ nghĩa trong hệ thống
chính trị ở nước ta (đề tài cấp nhà nước KX.05.05 do PGS.TS Hoàng Chí Bảo làm chủ trì
đề tài). Sách chuyên khảo của các tác giả TS. Nguyễn Văn Sáu - GS. Hồ Văn Thông: Thực
hiện qui chế dân chủ và xây dựng chính quyền cấp xã ở nước ta hiện nay, Nhà xuất bản
Chính trị quốc gia Hà Nội, 2003; Cuốn: Các đoàn thể nhân dân với việc bảo đảm dân chủ
ở cơ sở hiện nay do TSKH. Phan Xuân Sơn (chủ biên), Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà
Nội, 2003.
Khai thác dưới góc độ lịch sử, tâm lý học, văn hóa học có nhiều công trình liên
quan mật thiết đến vấn đề dân chủ ở xã như: Phan Đại Doãn: Mấy vấn đề văn hóa làng
xã Việt Nam trong lịch sử, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004; Phan Ngọc:
Bản sắc văn hóa Việt Nam, Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, Hà Nội, 1998; Vũ Minh
Giang: Xây dựng lối sống theo pháp luật nhìn từ góc độ lịch sử truyền thống, Tạp chí
Nhà nước và pháp luật, số 3/1993; Đỗ Long - Phan Thị Mai Hương (chủ biên): Tính
cộng đồng, tính cá nhân và "cái tôi" của người Việt Nam hiện nay, Nhà xuất bản Chính
trị quốc gia, Hà Nội, 2002; Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh: Tâm lý xã hội
trong quá trình thực hiện qui chế dân chủ ở cơ sở, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà
Nội, 2004....
- Khai thác dưới góc độ luật học liên quan đến đề tài có một số bài viết như: Bàn
về cải cách chính quyền nhà nước ở địa phương của tác giả Nguyễn Đăng Dung, đăng
trên Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 9/2003; Bài viết: Dân chủ và pháp luật của PGS.TS
Hoàng Thị Kim Quế đăng trên Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 7(136), 2003; Bài viết:
Dân chủ làng xã: truyền thống và hiện tại của tác giả Nguyễn Việt Hương, Tạp chí Nhà
nước và pháp luật, số 8 (196)/2004...
Các tài liệu tham khảo nước ngoài nghiên cứu về dân chủ khá nhiều nổi bật như
cuốn A preface to Democratic Theory, của tác giả Robert A.Dahl. The University of
Chicago Press, Chicago 60637, 1956; cuốn Democracy: the unfinished journey, 508B.C
to 1993 A.D, của Đại học Oxford, Hoa Kỳ 1992... Những tác phẩm đã được dịch sang
tiếng Việt như: Phát triển là quyền tự do của tác giả Amartya Sen (người đạt giải
thưởng Nobel về kinh tế học), CIEM (Viện nghiên cứu quản lý kinh tế trung ương) và
Nhà xuất bản Thống kê, Hà Nội, 2002; Alvin Toffler, Làn sóng thứ ba (The third wave),
Nhà xuất bản Thanh niên, Hà Nội, 2002. …
Tuy nhiên, chưa có bất kỳ công trình nào nghiên cứu đề tài "Một số vấn đề lý
luận và thực tiễn về dân chủ ở xã" nói trên.
3. Mục đích đề tài và phạm vi nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu của luận văn là nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực
tiễn về việc thực hiện dân chủ ở xã dưới cách tiếp cận liên ngành, nhưng chủ yếu dưới
góc độ pháp lý. Phạm vi nghiên cứu của đề tài giới hạn đối với đơn vị hành chính xã
(không mở rộng đến các đơn vị tương đương như phường, thị trấn).
Để đạt được mục đích trên, luận văn có những nhiệm vụ nghiên cứu sau:
- Làm rõ cơ sở lý luận của vấn đề dân chủ và dân chủ ở xã;
- Nghiên cứu, xác định đặc trưng căn bản của dân chủ ở xã;
- Đánh giá thực trạng dân chủ ở xã;
- Một số kiến nghị nhằm tăng cường công tác thực hiện dân chủ ở xã.
4. Phương pháp nghiên cứu của đề tài
- Đề tài luận văn được tác giả nghiên cứu chủ yếu ở cách tiếp cận liên ngành, dựa
trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan
điểm, đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước ta về vấn đề dân chủ ở
cơ sở. Ngoài ra, để đạt được mục đích nghiên cứu, tác giả đề tài còn sử dụng các
phương pháp nghiên cứu khác như: Phương pháp phân tích, tổng hợp; phương pháp
thống kê; phương pháp điều tra, khảo sát và phỏng vấn trực tiếp.
5. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận
văn gồm 3 chương:
Chương 1: Những vấn đề cơ bản về dân chủ và dân chủ ở xã.
Chương 2: Thực trạng dân chủ ở xã.
Chương 3: Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện dân chủ ở xã.
- Chương 1
Những vấn đề cơ bản
về dân chủ và dân chủ ở xã
1.1. Những vấn đề lý luận chung về Dân chủ
1.1.1. Khái niệm dân chủ
Có rất nhiều định nghĩa khác nhau về dân chủ, do cách thức tiếp cận, mục đích
tiếp cận khác nhau. Dân chủ có thể hiểu dưới nhiều phương diện, nhiều góc độ: 1- Dân
chủ có thể là một dòng triết học - chính trị (dân chủ phản ánh các giá trị phổ quát như tự
do cá nhân, bình đẳng về điều kiện, thống nhất trong tính đa dạng); 2- dân chủ là một
chỉnh thể hiện thực thâu tóm mọi khía cạnh vật chất và tinh thần của dân chủ (nền dân
chủ); 3- dân chủ là một khái niệm chính trị - pháp lý (hình thức nhà nước); 4- dân chủ là
một hiện thực kinh tế (thị trường tự do); 5- dân chủ là một hiện thực xã hội (các tổ chức
phi chính phủ, các tổ chức xã hội, phong trào lao động và xã hội quốc tế); 6- dân chủ là
trạng thái của hệ thống quan hệ quốc tế (quyền tự quyết dân tộc, chủ quyền quốc gia…).
Căn cứ vào phạm vi có thể hiểu dân chủ ở nghĩa phổ quát: ở tầm quốc tế, ở mỗi khu
vực; mỗi quốc gia; từng cộng đồng dân cư; và ở sự cảm nhận về dân chủ của từng người
dân.
Lý thuyết về dân chủ đã trải qua một quá trình phát triển lâu dài trong lịch sử
nhân loại. Thực tiễn của dân chủ là kết quả của sự đấu tranh bền bỉ của các lực lượng
tiến bộ chống lại các thể lực phản động. Cội nguồn của khái niệm dân chủ bắt nguồn từ
xã hội Athen cổ đại, dân chủ theo gốc tiếng Hy Lạp là ''demokratia" nghĩa là quyền lực
thuộc về nhân dân [85, tr. 86], nhân dân có quyền quyết định mọi vấn đề liên quan đến
cuộc sống, bản thân và xã hội. Dân chủ cũng được hiểu là một trong những hình thức
chính quyền tuyên bố chính thức nguyên tắc thiểu số phục tùng đa số và thừa nhận
quyền tự do và bình đẳng của công dân [85, tr. 87].
Dân chủ sơ khai nhất xuất hiện ở Hy Lạp cổ đại, dân chủ được quan niệm là sự
tham dự trực tiếp của các công dân vào hoạt động của nhà nước. Chính vì lý do đó mà
người ta nghĩ rằng dân chủ không thể áp dụng trên diện rộng. Tại đây, chỉ có những
- công dân có tài sản và công dân tự do mới có quyền dự Đại hội, dân chủ không bao
gồm những người nô lệ, hay dân ngụ cư thời đó không có quyền chính trị cũng như
quyền dân sự. Tất cả người bình dân đều được thảo luận và quyết nghị những vấn đề lớn
của nhà nước như: chiến tranh và hòa bình, giám sát các cơ quan nhà nước, cung cấp các
lương thực cho thành phố, bầu những chức vụ cao cấp của bộ máy nhà nước bằng
phương thức bỏ phiếu kín hoặc biểu quyết duyệt những việc quan trọng nhất của tòa án.
Còn ở La Mã cổ đại, việc tham gia Đại hội nhân dân ở La Mã dựa trên sự phân
biệt tầng lớp. Tất cả những người đàn ông cầm vũ khí đều được chia thành sáu tầng lớp,
tùy thuộc vào tài sản của họ. Trong Đại hội nhân dân, tức đại hội các centuries (comitia
centuriata), những công dân đều đứng theo biên chế nhà binh, thành từng đội, trong các
centuries của họ, mỗi centuries gồm một trăm người và là một đơn vị biểu quyết. Ăng-
ghen chỉ ra rằng: những tầng lớp thứ nhất cung cấp 80 centuries; tầng lớp thứ hai: 22;
tầng lớp thứ ba: 20; tầng lớp thứ tư: 22; tầng lớp thứ năm: 30; tầng lớp thứ sáu cung cấp
1 centuries, để giữ thể diện [53, tr. 200].
Khái niệm nhân dân và dân chủ được hiểu là một thể chế do dân làm chủ chỉ
xuất hiện từ cách mạng tư sản. Abraham Lincoln tuyên bố dân chủ là một chính quyền
của dân, do dân và vì dân đối lập với chế độ độc tài. Dân chủ hiểu theo nghĩa là một chế
độ nhà nước là một phạm trù mang tính lịch sử. Lênin coi dân chủ là một hình thức
nhà nước. Dân chủ gắn liền với nhà nước, ra đời cùng với nhà nước và mất đi khi nhà
nước tự tiêu vong. Đặc trưng cơ bản của nhà nước là ở chỗ nó là một quyền lực công
cộng tách rời khỏi nhân dân. Cho nên khi còn tồn tại nhà nước thì không thể tồn tại một
nền dân chủ trưc tiếp thuần túy. Dân chủ trực tiếp ở Hy Lạp và La Mã chỉ mang tính
hình thức. Nếu đó là một nền dân chủ trực tiếp thực sự thì Aten và La Mã không phải là
những nhà nước. Nếu toàn thể dân chúng đều có thể trực tiếp tham gia quyết định các công
việc của xã hội thì không còn khái niệm dân chủ nữa, và cũng không có nhà nước nữa, mà
chỉ có sự tự quản của nhân dân. Đó chỉ có thể là xã hội cộng sản chủ nghĩa trong tương
lai theo sự phát triển tất yếu của xã hội loài người.
Như vậy, có thể thấy rằng dân chủ chỉ xuất hiện khi trước đó đã tồn tại ba yếu
tố: nhân dân, quyền lực công cộng và mối quan hệ giữa chúng. Trong lịch sử của Hy
Lạp cổ đại, hình thức quyền lực công cộng đầu tiên của các quốc gia - đô thị được sử
- sách ghi lại chính là nhà nước. Xét về phương thức tổ chức quyền lực, thì rõ ràng để có
dân chủ thì nhân dân phải là chủ thể của quyền lực, do đó người ta có thể đề cập đến
nhà nước mà không có dân chủ, nhưng không thể đề cập đến dân chủ mà không có
nhà nước.
Dân chủ cũng không thể không đặt trong mối liên hệ với pháp luật. Chính pháp
luật là điều kiện, là đảm bảo để có dân chủ. Những biểu hiện xa lạ với dân chủ có nguy
cơ phá vỡ, làm biến dạng tập trung không phải là dân chủ mà là tự do vô chính phủ, tính
phân tán, tản mạn, cục bộ, vô kỷ luật, tính tự phát, coi thường pháp luật, kỷ cương... Và
cũng vậy những biểu hiện xa lạ với dân chủ, dẫn tới vi phạm và triệt tiêu dân chủ không
phải là tập trung mà là tình trạng quan liêu, chuyên chế, độc tài, tính áp đặt mệnh lệnh,
bao hàm cả thói tùy tiện, hỗn loạn, vô chính phủ [67, tr. 55].
Tại sao cho tới tận thế kỷ XVII - XVIII, nhiều tên tuổi nổi tiếng như
Montesquieu hay Rousseau vẫn coi chính thể dân chủ là một thể chế chính trị hạn chế,
không thích dụng với các quốc gia lớn, bởi tính trực tiếp của nó. Montesquieu cho rằng:
"ưu thế lớn của các đại biểu là họ có thể bàn cãi về mọi công việc. Dân chúng thì không
thể làm như thế được. Đây làm một trong những điều bất tiện lớn nhất của dân chủ"
[98, tr. 103-104]. Rousseau cũng nhận thấy rằng, dân chủ bị hạn chế bởi tính trực tiếp.
Trong cuốn Bàn về khế ước xã hội, Rousseau cũng cho rằng không phải ý kiến của số
đông là sáng suốt: "Cơ quan quyền lực tối cao có thể phó thác việc quản lý chính phủ
cho toàn dân hoặc cho đại bộ phận dân chúng; như vậy sẽ có nhiều công dân - pháp
quan hơn là số công dân thường" [70, tr. 101].
Về mặt phạm vi, dân chủ rất toàn diện bao quát các lĩnh vực đời sống xã hội, từ
kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa tư tưởng; từ các mối quan hệ giữa con người với con
người; đến quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng; giữa công dân với nhà nước, các tổ chức
và thể chế hiện hành. Tác động trực tiếp nhất đến dân chủ là dân chủ kinh tế và dân chủ
chính trị. Cốt lõi của dân chủ kinh tế là lợi ích; cốt lõi nhất của dân chủ chính trị là
quyền lực thuộc về nhân dân, được thực hiện thông qua chế độ bầu cử dân chủ, chế độ
kiểm soát quyền lực nhà nước sau khi được thiết lập một cách dân chủ, và chế độ bãi
miễn nghiêm khắc đối với những nhân viên nhà nước thoái hóa, biến chất. Dân chủ
trong lĩnh vực ý thức - tư tưởng đòi hỏi sự giải phóng tiềm năng sáng tạo của tư duy con
- người và tự do tư tưởng. Dân chủ còn biểu hiện ở mối quan hệ giữa cá nhân với cộng
đồng và xã hội trong sự thống nhất hữu cơ giữa quyền lợi và nghĩa vụ, lợi ích với trách
nhiệm.
Dân chủ, tự do, công bằng, bình đẳng… là những khái niệm có sự tương đồng
mà nếu phân biệt rạch ròi thì sự phân biệt đó chỉ có ý nghĩa tương đối. Dân chủ, tự do
luôn thể hiện khuynh hướng muốn vượt ra mọi ràng buộc, luôn là khát vọng, mong ước
của con người bất luận con người đó là ai, làm gì, ở đâu. Biểu hiện của dân chủ ngày
nay rất đa dạng, dân chủ có thể được hiểu là hình thức nhà nước (dạng tổ chức quyền
lực nhà nước) thể hiện mối quan hệ giữa cộng đồng dân cư và nhà nước; hình thức hoạt
động của mặt trận tổ quốc và các tổ chức xã hội; là hình thức cụ thể trong các lĩnh vực
của xã hội công dân; là tự do cá nhân - một giá trị mang tính phổ biến trong cuộc sống
đời thường.
1.1.2. Xu hướng vận động, phát triển của dân chủ thế kỷ XXI
Trước khi tìm hiểu về dân chủ ở Việt Nam và dân chủ ở làng xã, chúng tôi cho
rằng, việc nhìn nhận đánh giá xu hướng vận động của vấn đề dân chủ trên thế giới là vô
cùng quan trọng, chính điều này sẽ giúp cho những kiến giải của luận văn có cái nhìn
tổng quan và phù hợp với xu hướng chung của thế giới. Qua tìm hiểu, chúng tôi thấy
rằng vấn đề dân chủ hiện nay đang diễn ra rất phức tạp, nhiều quan điểm và nhiều luận
thuyết khác nhau, nhưng cơ bản đều thừa nhận những đặc điểm sau như những xu
hướng vận động cơ bản của dân chủ thế kỷ XXI:
1.2.1.1. Thừa nhận và tôn trọng lợi ích của thiểu số nhằm đạt được lợi ích đa
phương
Theo dự đoán của nhiều nhà khoa học nước ngoài thì tới đây (trong suốt thế kỷ
thứ XXI) nhân loại sẽ nếm trải những biến đổi mạnh mẽ của làn sóng thứ ba (cuộc cách
mạng công nghệ thông tin và sự xuất hiện nền kinh tế tri thức) và làn sóng ấy sẽ làm
biến đổi căn bản các thể chế chính trị quốc gia và quốc tế theo chiều h ướng dân chủ phổ
biến và trực tiếp. Khi nói về dân chủ thế kỷ XXI, Alvin Toffler - nhà tương lai học được
đánh giá cao nhất trong những năm gần đây đã khẳng định rằng:
- Làn sóng chính trị sẽ không dừng lại ở cấp quốc gia. Trong những
thập kỷ sắp đến, toàn bộ "bộ máy luật pháp toàn cầu" từ Liên hợp quốc đến
Hội đồng thành phố, sẽ đối mặt với sự đòi hỏi không chống lại được về việc
phải cấu trúc lại; mà nguyên tắc đầu tiên của chính phủ làn sóng thứ ba là
quyền lực thiểu số. Không phải đa số mà là thiểu số được quan tâm đến…
[2, tr.314].
Dân chủ ở cơ sở cũng không thể đi ngược lại với nguyên lý chung là tôn trọng sự
cạnh tranh lành mạnh, và tính đa dạng của các nhóm thiểu số. Tác giả Robert A. Dahl
trong cuốn sách nổi tiếng về dân chủ "A preface to democratic theory" (khái quát về lý
thuyết dân chủ) đã khẳng định một nguyên lý:
Nền dân chủ thực chất nhất chính là nền dân chủ xuất phát từ sự bình
đẳng, sự bình đẳng mà pháp luật ở quốc gia nào cũng hướng tới. Đó là sự tôn
trọng tính đa dạng của các nhóm lợi ích, nhiệm vụ của dân chủ không phải là
đè bẹp ý chí của những thiểu số đó mà là tìm ra trong số những nhóm lợi ích
đó tiếng nói chung [100, tr. 34].
Alvin Toffler lập luận rằng, các nhà cai trị làn sóng thứ hai (làn sóng văn minh
công nghiệp) luôn luôn tự cho là phát ngôn nhân danh đa số, vì tính hợp pháp của họ
phụ thuộc vào nó, ông cũng thừa nhận rằng trong suốt kỷ nguyên nền văn minh làn sóng
thứ hai, cuộc chiến đấu cho nguyên tắc đa số đã có ý nghĩa nhân đạo và giải phóng.
Ngày nay, khi xuất hiện làn sóng thứ ba, người nghèo không còn chiếm đa số và họ trở
thành thiểu số, do đó nguyên tắc đa số không còn là một nguyên tắc hợp lý nữa, nó
cũng không còn nhân đạo hoặc dân chủ nữa; vấn đề cần hoàn thiện là phải hiện đại
hóa toàn bộ hệ thống để tăng cường vai trò của các nhóm thiểu số khác nhau nhằm cho
phép họ tạo thành đa số [2, tr. 339]. Tác giả luận văn cho rằng, Alvin Toffler lập luận
như vậy là có căn cứ vì thế kỷ XX trở về trước dường như nguyên tắc đa số luôn ngự trị
và nó luôn có nghĩa là sự thay đổi tốt hơn cho người nghèo, nhưng suy nghĩ lại sẽ thấy
dân chủ đa số thực chất là dân chủ ở cấp độ thấp, là mức độ phát triển thuần túy và sơ
khai về dân chủ. Nguyên tắc 51% rõ ràng là một công cụ đơn thuần về lượng, cái gì
để đảm bảo cho chất lượng quan điểm của một người.
- Chúng tôi cho rằng, dân chủ trong thế kỷ XXI phải là dân chủ thực chất. Dân
chủ chẳng những chấp nhận sự khác biệt, mà còn lấy sự khác biệt, tính đa dạng trong
nhân cách để làm nền tảng cho phát triển. Mọi sự khác biệt đều có quyền tồn tại và bởi
vậy mà thế giới mới đa dạng, phong phú và nhiều màu sắc. Thế nên những khác biệt là
bình đẳng với nhau và dân chủ như môi trường nuôi dưỡng và bảo tồn các bộ phận thiểu
số trong xã hội, là sự khoan dung và chấp nhận lẫn nhau giữa chủ quyền của thiểu số và
đa số. Các đặc trưng sắc tộc, các luật tục địa phương, các cộng đồng thiểu số, các nền
văn hóa độc đáo không lặp lại, các thổ ngữ, văn tự v.v… đều là những giá trị cần được
dân chủ tôn trọng và bảo tồn bằng những đặc lệ.
Hơn nữa, cần phải thấy được rằng, bản chất của dân chủ là chấp nhận sự đa
dạng hợp lý, dân chủ không xua đuổi, không áp đặt các ý kiến, dân chủ thu nhận tất cả
những khác biệt ấy, để làm gì? Để dung hợp hoặc tìm ra tiếng nói chung, hoặc đi tới
giải pháp tối ưu nhất nhằm đem lại lợi ích đa phương. Tính linh hoạt của dân chủ
trong việc tìm lợi ích đa phương đó sẽ là giải pháp tối ưu, và là thách thức lớn đối với
việc thực hành dân chủ.
Khả năng tự hoàn thiện và tiến bộ không ngừng của nền dân chủ chính là nhờ sự
chấp nhận tính đa dạng của các ý kiến, nó sử dụng tính đa dạng ấy như cơ chế phản
biện. Chính vì vậy, năng lực tự phê phán, tự so sánh đối chiếu và luôn thay mới sẽ tự
làm mới vấn đề dân chủ, và có lẽ đó cũng là xu hướng của dân chủ trong thế kỷ XXI.
1.2.1.2. Phân công, phân cấp hợp lý
Yếu tố có tác động không nhỏ đến tính chất và mức độ dân chủ trong tương lai là sự
phân cấp, phân công hợp lý. Phân cấp hay phân công là việc giao quyền quyết định vào
đúng chỗ của nó. Một số vấn đề không thể giải quyết ở cấp địa phương, và ngược lại
cũng có những vấn đề không thể giải quyết ở cấp quốc gia và có cả những vấn đề đòi hỏi sự
hành động ở nhiều cấp đồng thời cùng một lúc.
Nếu mức độ phân cấp quá mức sẽ dẫn đến hiện tượng tản quyền, cát cứ. Alain
Touraine, một nhà xã hội học người Pháp trong cuốn "Phê phán tính hiện đại", đã nhận
xét: "Nếu đất nước bị chia nhỏ thành những tộc người xa lạ và đối địch với nhau, hay
đơn giản hơn, nếu những bất công lớn đến mức người dân không có ý thức về một lợi
- ích chung, thì dân chủ sẽ không có nền tảng" [1, tr. 216]. Nhưng nếu quá ít quyền
quyết định dành cho cấp dưới là một sự nguy hại; nhu cầu cần thiết là phải có sự phân
cấp lại cho hợp lý quyền quyết định nếu một hệ thống quá nặng nề về tập quyền.
1.2.1.3. Dân chủ bán trực tiếp
Nhược điểm cố hữu của dân chủ trực tiếp là ở phản ứng tình cảm, nhất thời và
phụ thuộc nhiều vào vấn đề thông tin. Thiếu thông tin, nóng vội, thiếu suy nghĩ khi
quyết định trực tiếp, đó cũng là sự nguy hiểm. Nhưng dân chủ trực tiếp cũng có ưu điểm
của nó. Aritxtốt thừa nhận rằng: "Số đông ít hủ bại hơn số ít, chẳng khác nào nhiều
nước thì độ bẩn sẽ ít hơn so với ít nước. Cá nhân dễ bị hãm trong sự nóng giận hay sự
cuồng nhiệt, do đó mà phán đoán của cá nhân dễ bị thiên lệch. Đối với số đông, khó mà
nghĩ rằng, trong một lúc họ đều có thể cuồng nhiệt và sai lầm hết"[3, tr. 216]. Nhược
điểm của dân chủ gián tiếp ở chỗ khi không có sự thống nhất ý chí trong các cử tri ở khu
vực bầu cử, thì đại biểu được bầu lên sẽ đại diện cho ý chí của ai? Do vậy, sự nhất trí bị
phá vỡ thì cũng làm phá sản luôn khái niệm đại diện.
Tính đại diện trong tương lai cũng cần được xem lại. Đại biểu do dân bầu càng
ngày càng phải giải quyết nhiều công việc, và nhìn chung các đại biểu ngày càng hiểu
biết ít hơn về các việc mà họ phải quyết định. Khi năng lực của đại biểu dân cử kém, mà
lại bảo thủ, đóng kín, khi đó người dân đương nhiên sẽ ít cảm thấy được đại diện đầy
đủ. Người đại biểu muốn giải quyết được công việc buộc phải dựa vào sức mạnh, nguồn
lực từ bên ngoài. Hay nói cách khác, nếu muốn thực sự là đại diện cho dân, cho tiếng
nói của dân thì không còn cách nào khác họ buộc phải dựa vào bộ máy giúp việc và
chuyên gia cố vấn (hình thức này mới là chủ đạo trong tương lai). Như vậy, dân chủ
về mặt hình thức là gián tiếp nhưng hóa ra lại có cả những yếu tố trực tiếp, từ chỗ chỉ
cần người đại biểu đại diện cho nhân dân thuần túy tới việc người đại biểu phải chủ
động huy động sức mạnh, trí tuệ của nhân dân, tranh thủ sự tự vấn của các nhóm chuyên
gia để đại diện cho dân. Dân chủ bán trực tiếp là dân chủ không khép kín, nó sẽ bao
gồm những thiết chế để đảm bảo sự giám sát có hiệu quả, lâu dài từ phía thiểu số.
1.2.1.4. Pháp luật - công cụ, phạm vi, đảm bảo của dân chủ
- Muốn có dân chủ thực sự thì dân chủ phải đặt trong mối liên hệ với pháp luật.
Pháp luật là đại lượng và phương tiện của dân chủ. Nhưng pháp luật cũng có tính độc
lập tương đối đối với dân chủ: pháp luật không sinh ra dân chủ bởi dân chủ không tự
trên trời rơi xuống mà là kết quả đấu tranh lâu dài của nhân dân lao động, là kết quả của
quá trình nhận thức, là tất yếu của tiến bộ xã hội.
Ngoài sự quyết định và chi phối của các nhân tố kinh tế và phi kinh tế, sự phát
triển của pháp luật nhìn chung phụ thuộc vào trình độ nền dân chủ hiện thời hoặc ảnh
hưởng từ bên ngoài của các nền dân chủ khác. Đến lượt mình, dân chủ lại phụ thuộc vào
các điều kiện khách quan về kinh tế - chính trị - xã hội. Pháp luật với ưu thế và nhược
thế riêng của mình lại tác động trở lại đối với dân chủ. Pháp luật có thể thúc đẩy, hỗ trợ
cho dân chủ phát triển và ngược lại, có thể kìm hãm dân chủ dưới nhiều hình thức.
Muốn cho pháp luật thực sự là động lực cho dân chủ thì pháp luật phải gần dân,
pháp luật phải được minh bạch hóa, phải được góp ý, tranh luận thẳng thắn công khai để
pháp luật tự hoàn thiện. Một qui định pháp luật không rõ ràng, không minh bạch, không
đúng đắn sẽ là cơ hội cho người ta vi phạm, lợi dụng dân chủ. Nếu pháp luật xây dựng
trên nền tảng khép kín, chủ quan, khi thực hiện thì bưng bít, không minh bạch vô hình
chung nó sẽ trở thành công cụ của thiểu số áp đặt lên đa số. Về luận điểm này chúng tôi
rất tán đồng với ý kiến của PGS.TS Phạm Duy Nghĩa trong bài Tính minh bạch của
pháp luật, một thuộc tính của nhà nước pháp quyền: "Minh bạch hóa sẽ góp phần ngăn
chặn được nguy cơ pháp luật trở thành công cụ phục vụ lợi ích của một nhóm người
thiểu số" [58].
1.2. Dân chủ trong lịch sử Việt Nam và vấn đề dân chủ ở xã hiện nay
1.2.1. Khái quát những đặc trưng cơ bản của dân chủ trong lịch sử Việt
Nam
1.2.1.1. Từ xưa nước ta đã là một quốc gia dân chủ
Có nhiều quan điểm hoài nghi hoặc phủ nhận hoàn toàn về sự xuất hiện và tồn
tại một truyền thống dân chủ có từ thời phong kiến trong điều kiện của một chế độ quân
chủ chuyên chế ở Việt Nam [45, tr.18-28]. Trong khi đó lại có nhiều quan điểm khẳng
- định rằng nước ta từ xưa đã có một truyền thống dân chủ, coi như một trong những
truyền thống ưu việt của nhân dân được tạo nên trong quá trình dựng nước và giữ nước,
và là một cơ sở thuận lợi để xây dựng chế độ làm chủ tập thể, xây dựng nền dân chủ xã
hội chủ nghĩa hiện nay. Vậy sự thực là gì, trong truyền thống lịch sử ở nước ta đã thực
sự có dân chủ chưa? Và nếu có thì tồn tại ở dạng thức nào, đặc tính, cũng như mức độ
thể hiện của nó ra sao để trên cơ sở đó ta có thể rút ra những bài học trong việc xây
dựng nền dân chủ hiện nay.
Sau khi Lý Công Uẩn lên ngôi, năm 1010 Lý Công Uẩn rời đô về Thăng Long,
nhà Lý đã chủ trương xây dựng một mô hình chính quyền thân dân, phát huy sức mạnh
của nhân dân, sử dụng kế sách: "Ngự binh ư nông", nhà nước không xây dựng lực lượng
quân đội thường trực mà xây dựng một lực lượng dân đinh. Bản chất của kế sách "ngự
binh ư nông" chính là sự vận dụng khéo léo quan điểm "tĩnh vi nông, động vi binh", khi
mà chiến tranh xảy ra có thể huy động được mọi người cùng tham gia quân đội. Điểm
tích cực ở kế sách này đó là xây dựng được lực lượng quốc phòng đủ mạnh, nhưng
ngược lại nhà nước lại không tốn kém nhiều tiền, đồng thời vẫn phát huy được sức
mạnh của nhân dân. ý thức tôn dân được khẳng định rõ trong Chiếu dời đô của Lý Công
Uẩn: "Muốn mưu việc lớn, tính kế muôn đời cho con cháu thì trên phải vâng mệnh trời,
dưới theo ý dân"; ngay cả việc nhà Lý đặt Lầu Chuông trong thành Thăng Long để "dân
chúng ai có việc kiện tụng oan uổng thì đánh chuông lên" cũng là một biểu hiện rất rõ ý
thức dân chủ.
Thời kỳ từ 1225 - 1400 là giai đoạn cai trị của nhà Trần: Nhà Trần vẫn tiếp tục
dựa vào mô hình nhà nước thân dân, thậm chí đạt đến độ hoàn thiện. Thời kỳ này nổi
lên mô hình coi già làng là người có vai trò lớn trong những quyết sách quan trọng của
quốc gia. Dưới thời Trần có hai sự tích khiến không chỉ những người nghiên cứu lịch sử
trong và ngoài nước phải ngạc nhiên đó là tích tha tội cho tiểu hiệu Hoàng Cự Đà và tích
Hội nghị Diên Hồng.
Theo Đại Việt sử ký toàn thư, Bản in nội các quan Bản Mộc bản khắc năm
Chính Hòa thứ 18 (1697):
- Vào năm 1257 (Đinh Tỵ), năm thứ 7 trị vì của Vua Trần Thái Tông
có câu truyện: "Trước kia có lần vua Trần Thái Tông ban xoài cho những
người hầu cận, đến lượt Cự Đà thì hết, Cự Đà không được ăn. Đến khi quân
Nguyên tới Đông Bộ Đầu, Cự Đà ngồi thuyền nhẹ chạy trốn. Đến Hoàng
Giang (khúc sông Hồng ở phía trên Nam Định, khoảng ngã ba Tuần Vương)
gặp Hoàng Thái Tử đi thuyền ngược lên, Cự Đà lánh sang bờ sông bên kia,
thuyền chạy rất gấp. Quan quân gọi lớn: "Quân Nguyên ở đâu?". Cự Đà đã
trả lời: "Không biết, đi mà hỏi những người ăn xoài ấy". Thái tử lúc đó đã xin
vua cha khép Cự Đà vào cực hình để răn những kẻ làm tôi bất trung". Vua
Trần đã nói: "Cự Đà tội đáng chết cả họ, song xét thấy việc Cự Đà là lỗi ở ta,
tha cho hắn tội chết, cho phép hắn đánh giặc chuộc tội" [26, tr.174].
Theo Đại Việt sử ký toàn thư, Bản in nội các quan Bản Mộc bản khắc năm
Chính Hòa thứ 18 (1697):
Vào năm 1282 (Nhâm Ngọ), năm thứ 6 trị vì của vua Trần Nhân
Tông: "Tháng 12, Trần Phủ từ Nguyên trở về, tâu rằng vua Nguyên sai bọn
thái tử Trấn Nam Vương, Thoát Hoan, Bình Chương A Lạt và A Lý Hải Nha
đem quân lấy cớ mượn đường đi đánh Chiêm Thành, chia đường vào cướp
nước ta. Vua Trần Nhân Tông đã triệu phụ lão trong nước họp ở thềm điện
Diên Hồng, ban yến tiệc và hỏi kế đánh giặc. Các phụ lão đều nói "đánh",
muôn người cùng hô một tiếng, như bật ra từ một cửa miệng [26, tr.189].
Sở dĩ Nhà Trần thế kỷ XIII đã ba lần đánh thắng quân xâm lược Nguyên Mông
hung hãn, tất cả là ở việc nhà Trần biết dựa vào sức mạnh của nhân dân, Trần Quốc
Tuấn đã coi "chúng chỉ thành thành" (ý chí của dân chúng là bức thành giữ nước) và
tổng kết nguyên nhân thắng lợi như một triết lý dân chủ "vua tôi đồng lòng, anh em hòa
thuận, nước nhà chung sức", đặc biệt khi Trần Hưng Đạo sắp qua đời được vua Trần hỏi
về kế giữ nước ông đã nói rằng: "Thần nghĩ ta thắng giặc giữ là do trên dưới đồng
lòng...vì vậy, khoan thứ sức dân làm kế gốc rễ bền, ấy là thượng sách giữ nước" [75, tr.
80]. Có thể nói, tư tưởng dựa vào dân của Trần Quốc Tuấn là một minh chứng - một tư
tưởng đặc sắc về dân chủ trong lịch sử.
- Đầu thế kỷ XI, Hồ Quý Ly chuẩn bị kháng chiến chống quân Minh xâm lược,
xây dựng lực lượng quân thường trực khá đông, có súng thần cơ, có nhiều chiến thuyền,
nhưng không đoàn kết được toàn dân, lòng dân ly tán nên đã thất bại, cha con Hồ Quý
Ly đều bị giặc Minh bắt, lúc đó Hồ Nguyên Trừng đã chỉ rõ nguyên nhân của sự thất bại
chỉ thông qua một câu nói: "Tôi không sợ đánh, chỉ sợ lòng dân không theo mà thôi"[75,
tr. 235].
Dưới triều Lê, Nguyễn Trãi cũng ví dân như nước, nước có thể chở thuyền và
lật thuyền nên "phúc chu thủy tín dân do thủy" (thuyền bị lật mới biết sức dân như
nước). Đặc biệt ông đã nêu lên những tư tưởng sâu sắc về vai trò cũng như sức mạnh
của dân trong Bình Ngô đại cáo với tư tưởng an dân và trừ bạo ngược: "Việc nhân nghĩa
cốt ở yên dân. Quân điếu phạt trước lo trừ bạo" [83, tr. 201]. Nguyên nhân thắng lợi của
cuộc kháng chiến chống quân Minh đã được Nguyễn Trãi đúc kết: "Nêu hiệu gậy làm
cờ, tập hợp khắp bốn phương dân chúng. Thết quân rượu hòa nước, dưới trên đều một
bụng cha con". ông ví dân như nước, các triều đại phong kiến như con thuyền; thuyền
nổi được là nhờ nước; khẳng định tư tưởng thái bình thịnh trị: "Cái gốc của nhạc là ở
nơi thôn cùng xóm vắng không có một tiếng hờn giận oán sầu" [83, tr.202]; khẳng định
trách nhiệm của người cầm quyền: "Phàm người có chức vụ coi quan trị dân đều phải
theo phép công bằng... đổi bỏ thói tham ô, sửa trừ tệ lười biếng, coi công việc của quốc
gia là công việc của mình; lấy điều lo của sinh dân làm điều lo thiết kỷ" [83, tr. 199].
Thực tế là đất nước ta luôn luôn gặp thiên tai và ngoại xâm, làm cho người cầm
quyền trước đây đã ý thức được rõ ràng vai trò của người dân. Không chỉ Trần Quốc
Tuấn, Nguyễn Trãi nói về dân mà cả Gia Long, Minh Mệnh và Tự Đức nữa cũng không
ngớt nói về dân [92, tr. 26].
Cuối thế kỷ XIX, khi thực dân Pháp xâm lược nước ta, trong khi vua quan nhà
Nguyễn dâng đất và ký hiệp ước đầu hàng, thì những người dân ấp, dân lân đã anh dũng
đứng lên chống giặc, bảo vệ quê hương, đất nước. Tinh thần ấy được ca ngợi trong bài
"Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc" của Nguyễn Đình Chiểu. Sự nghiệp văn học của Nguyễn
Đình Chiểu vượt xa những người đương thời không phải nhờ học vấn khoa cử mà nhờ lòng
tin vô hạn vào nhân dân lao động.
- Trong cuốn Hợp tuyển văn thơ yêu nước và cách mạng đầu thế kỷ XX (1900 -
1930), của Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội, năm 1972, Phan Châu Trinh đã khẳng định:
"Ai coi nước nhà như một món của riêng mình thì ví như bọn trộm cướp, còn ai cậy
quyền mà áp chế nhân dân thì ví như quân phản nghịch"; còn Phan Bội Châu trong tác
phẩm "Hải ngoại huyết thư" nổi tiếng ông đã thấy được vai trò to lớn của dân: "Sông xứ
Bắc, bể phương Đông. Nếu không dân cũng là không có gì.". Nói dân là chủ nhưng dân
là ai? Được hình dung trong tập hợp thế nào? Làm chủ cái gì và làm chủ như thế nào?
Vào thời điểm đó, cái được chú ý là chủ quyền quốc gia chứ chưa phải là dân quyền,
nhân quyền trong đời sống. Tư tưởng về dân chủ của Phan Bội Châu và Phan Châu
Trinh là rất tiến bộ, song vào thời điểm lịch sử đó, cái được chú ý là chủ quyền quốc gia
chứ chưa phải là dân quyền, nhân quyền trong đời sống. Khi nói "Muôn dân nô lệ dưới
cường quyền" thì người dân trước hết cũng được đặt trong thực tế mất nước, với vua
quan chuyên chế và bọn cường quyền là quân xâm lược [20, tr. 104]. Để khẳng định
chân lý mới đó, các nhà Nho Duy Tân đã làm quen với những tư tưởng tự do, bình đẳng,
luật pháp, những vấn đề dân quyền của xã hội phương Tây.
Là người sáng lập và lãnh đạo của Đảng ta, Chủ tịch Hồ Chí Minh - vị lãnh tụ
thiên tài của cách mạng và nhân dân Việt Nam đã tiếp thu những tư tưởng dân chủ tiên tiến
khắp năm châu và đã phát triển lên những bước mới và thực hiện thành công ở Việt
Nam, ''có phát huy dân chủ đến cao độ thì mới động viên được tất cả lực lượng của
nhân dân đưa cách mạng tiến lên'' [57, tr. 556]. Hồ Chí Minh không những thấy rõ vai
trò và sức mạnh quyết định của quần chúng nhân dân, mà tư tưởng của người đã vượt
lên trên tư tưởng của những nhà cách mạng đương thời, trở thành tư tưởng tiên tiến, giải
đáp được những vấn đề cấp bách của dân tộc, của xã hội Việt Nam, của dân tộc Việt
Nam trong hoàn cảnh mới và thời đại mới.
Khi nghiên cứu các cuộc cách mạng tiêu biểu của thế giới, Hồ Chí Minh quan
tâm đầu tiên tới việc chính quyền nhà nước về tay ai, có thuộc về nhân dân lao động
không và điều quan tâm, trăn trở lớn nhất của Người là phải giành chính quyền về tay
nhân dân, xây dựng Nhà nước do nhân dân lao động làm chủ và đây là điểm cơ bản khác
biệt nhất của Nhà nước ta so với Nhà nước thực dân, Nhà nước phong kiến. Hồ Chí Minh
đã khẳng định rất rõ ràng: "Nước ta là nước dân chủ. Bao nhiêu quyền hạn đều của dân.
- Công việc đổi mới, xây dựng là trách nhiệm của dân. Sự nghiệp kháng chiến, kiến quốc
là công việc của dân. Nói tóm lại quyền hành và lực lượng đều ở nơi dân" [67, tr. 476];
đồng thời, Người đã thấy tất cả sức mạnh của chính quyền nhà nước là ở nhân dân: '' Dễ
trăm lần không dân cũng chịu, khó vạn lần dân liệu cũng qua''. Đối với Chủ tịch Hồ Chí
Minh, dân chủ bao gồm cả ba vấn đề: dân quyền, dân sinh và dân trí. Quan điểm dân
chủ của Người là quan điểm dân chủ thiết thực và cụ thể. Theo Người, dân chủ, thứ
nhất, là dân là chủ ''nước ta là nước dân chủ, địa vị cao nhất là dân, vì dân là chủ''; ''chế
độ ta là chế độ dân chủ tức là nhân dân làm chủ''; thứ hai, dân chủ là toàn bộ quyền lực,
lợi ích đều thuộc về dân ''nước ta là một nước dân chủ". Mọi công việc đều vì lợi ích của
dân mà làm. Khắp nơi có đoàn thể nhân dân, như Hội đồng nhân dân, Mặt trận, Công
đoàn, Hội Nông dân cứu quốc, Phụ nữ cứu quốc...Những đoàn thể ấy là tổ chức của dân,
phấn đấu cho dân, bênh vực quyền của dân, liên lạc mật thiết nhân dân với Chính phủ''.
1.2.1.2. Đặc tính điều tiết ngược trong lịch sử
Lâu nay khi nói về nhà nước quân chủ trung ương tập quyền trong lịch sử phong
kiến nước ta nhiều công trình đã nhấn mạnh nhiều đến tính chất chuyên chế, độc tài của
các nhà nước đó, mà chưa đánh giá xứng đáng các yếu tố hay tính chất dân chủ hiện
diện ngay trong hình thức nhà nước quân chủ ấy, khiến việc đánh giá nhiều khi chưa
thực sự toàn diện. Lịch sử đã cho thấy, trong mọi quyết sách của nhà cầm quyền dù ở
bất cứ thời kỳ nào cũng đều phải xem xét đến lợi ích của nhân dân, sức mạnh của nhân
dân, mọi qui định được ban hành ra, nhà cầm quyền Việt Nam đều tập trung xem xét hai
vấn đề: Thứ nhất, khi ban hành người dân có chấp nhận không; thứ hai, nếu có chấp
nhận thì người dân có tự nguyện mà thực hiện không. Như vậy, dân chủ trong lịch sử ở
mức độ nhất định đã mạnh đến mức có khả năng tạo ra tạo ra sự đối trọng lại với quyết
sách của nhà cầm quyền. Điều này chúng tôi tạm cho đó là "sự điều tiết ngược" - vì đó
không phải là sự điều tiết một chiều từ trên xuống, việc ra quyết định thuần túy chỉ chú
ý đến lợi ích của người ban hành quyết định, mà còn cả người thực hiện các qui định đó.
Thứ nhất, trong mối quan hệ vua và dân: Mối quan hệ giữa vua và dân được coi
là tiêu điểm rõ nhất cho thấy tính chất điều tiết ngược, trong mọi quyết sách của nhà vua
không thể không tính đến mối quan hệ làng - nước, không thể không tính đến lợi ích của
nhân dân. Các vua Việt Nam luôn đặt mình ở vị trí con trời, "thế thiên hành đạo" thay
- trời để trị dân. Thực ra nói con trời nhưng vua lúc nào cũng lo sợ có ngày bị trời lấy
ngôi lại, nếu vua xử sự trái ý trời. Nhiều triều đại khi thấy dân đói, dân khổ, nhiều ông
vua đã tự nhận trách nhiệm về mình. Quan niệm "Thiên nhân tương cảm", nhiều triều
đại phong kiến Việt Nam coi lòng dân là ý trời và rất quan tâm tới việc kết hợp lòng dân
với ý trời. Họ quan niệm lòng dân tức là ý trời được thể hiện ở các điềm lành (mưa
thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt) hay điềm dữ (bệnh tật, mưa bão, lũ lụt, mất mùa...).
Người cầm quyền cai trị có đức, làm việc tốt, hợp lòng dân thì trời xuống điềm lành;
không có đức, ăn chơi xa xỉ, hoang phí, hại dân, dân oán thì trời xuống điềm dữ để răn
bảo. Thí dụ, trạng nguyên Giáp Hải, quan đại thần thời Mạc Mậu Hợp, thấy chính sách
của nhà Mạc không xuất phát từ lợi ích của nhân dân, gặp khi có bão lớn, ông đã dâng
sớ lên vua Mạc và nói rằng:
Trời ra tai không phải vô cớ, chính ở người mà ra. Tai biến về gió
bão là trời hiện điềm để răn bảo... Vậy xin bệ hạ lấy sự biến của trời là đáng
sợ, coi nhân sự là cần phải sửa...thi hành mọi điều khoan tất cho dân; ban ra
ân dụ để tha những dân vô tội bị ức hiếp; đặc biệt sai quan sở tại thăm nom
giúp đỡ luôn. Có thế, ơn của trên ban xuống mới thấm đến kẻ dưới. Lòng
người đã vui, tai trời sẽ hết...Xin bệ hạ tôn trọng gốc nước, cố kết lòng dân,
hậu đãi mà đừng làm khốn dân; giúp đỡ mà đừng làm hại dân...nhẹ bớt cho
dân những việc phục dịch tức là chính sách của vương đạo đó [17, tr. 256-
257].
Đại thần Ngô Trí Hòa đã cùng đại thần Lê Tri Bật vào năm 1618 làm tờ khai
dâng chúa Trịnh điều trần về chính sách trị dân của triều đình gồm 6 việc có lợi cho dân: "1.
Xin sửa đức chính để cầu mệnh trời giúp; 2. Xin đè nén kẻ quyền hào để nuôi sức dân; 3.
Xin cấm phu dịch phiền hà để đời sống của dân được đầy đủ; 4. Xin bớt xa xỉ để của dân
được thừa thãi; 5. Xin dẹp trộm cướp để dân được yên; 6. Xin sửa sang quân chính để bảo
vệ tính mạng cho dân" [17, tr. 271-272]. Nguồn gốc sâu xa của tư tưởng dân chủ đó một
phần là sự ảnh hưởng sâu sắc của tư tưởng Nho giáo, thuyết "dân quý quân khinh",
thuyết "dân là nước, vua là thuyền" của Tuân Tử... đều là biểu hiện tập trung của tư
tưởng dân vi bản trong tư tưởng Nho gia thời Tiên Tần. Chủ nghĩa dân vi bản cho rằng,
an nguy quốc gia, chính trị có bình ổn hay động loạn được quyết định bởi lòng dân
- thuận hay nghịch "trời sinh ra dân, không phải sinh ra ra vì vua; trời lập ra vua cũng là
vì dân" [12, tr. 501].
Thứ hai, khi luật pháp đã ban hành nhân dân có khả năng vô hiệu hóa pháp
luật: Trong chiều sâu lịch sử, trải qua hàng ngàn năm Bắc thuộc, làng trong lịch sử Việt
Nam là một đơn vị tụ cư, có không gian văn hóa, được sử dụng như một đơn vị hành
chính cơ sở mà nhà nước phải dựa vào. Trong số những dòng phát triển khác nhau của thời
kỳ Bắc thuộc ở nước ta (179 Trcn đến 905 Scn) có hai dòng đối nghịch luôn luôn diễn ra
một cách quyết liệt trên đất nước ta, đó là Bắc thuộc và chống Bắc thuộc, trong đó có
thể kể đến hàng loạt các cuộc khởi nghĩa chống lại chính quyền đô hộ và luật pháp của
nhà Hán đó là cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng (40 - 43); Bà Triệu (248); Lý Bí (542);
Đinh Kiến (687); Mai Hắc Đế (722); Phùng Hưng (791). Với một thời gian dài, sự xung
đột đó đã tạo ra một hiệu ứng nghịch đó là thái độ phản kháng lại nhà nước và pháp luật,
vì thái độ này lại được số đông cộng đồng ủng hộ, trong một thời gian dài hình thành
nên thói quen, 1000 năm đủ tạo thành truyền thống chống lại chính quyền, chống lại nhà
nước và pháp luật vốn được xem là công cụ để nhà Hán đồng hóa người Việt. Bởi vậy,
trong dân gian vẫn lưu truyền câu ca dao thể hiện thái độ phản kháng, đồng thời cũng là
sự tự tôn của người dân về vai trò của mình:
"Quan có cần nhưng dân không vội.
Quan có vội quan lội quan sang".
1.2.1.3. Dân chủ làng xã và tự trị làng xã trong lịch sử
Người Việt Nam dù sao đi nữa vẫn là thành viên của cộng đồng, không phải là cá
nhân độc lập, bị ràng buộc trong đủ quan hệ cha con, anh em, vợ chồng tức là hộ tiểu nông
chứ không phải cá nhân của quan hệ tư sản. Dân chủ ở đây có chăng chỉ là việc chủ
động làm tròn nghĩa vụ, đền đáp ơn nghĩa tổ tiên, là tình nghĩa đồng bào ruột thịt. Với
những người dân sống theo nghĩa đồng bào, cộng đồng xã hội hoàn toàn không đứng
trên cơ sở thành lập theo khế ước, theo nguyên tắc tự nguyện, không cần dựa vào ai,
sòng phẳng, công bằng về nghĩa vụ và quyền lợi như các nước phương Tây.
Nhìn một cách rộng hơn một chút ta sẽ thấy, người Việt Nam dù sao đi nữa vẫn
là thành viên của cộng đồng công xã, không phải là cá nhân như trong quan hệ xã hội tư
nguon tai.lieu . vn
