Xem mẫu
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI
----------
NGUYỄN THỊ THANH HƢƠNG
NHÂN VẬT TRẺ EM TRONG VĂN XUÔI
THIẾU NHI VIỆT NAM
Chuyên ngành
: Văn học Việt Nam
Mã số
: 62.22.01.21
LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN
NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. PGS.TS. Lã Thị Bắc Lý
2. PGS. Nguyễn Văn Long
HÀ NỘI - 2016
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của bản thân tôi.
Các số liệu trong luận án và kết quả nghiên cứu đều trung thực, chưa từng được
công bố trong bất kì công trình khoa học nào khác.
Tác giả
Nguyễn Thị Thanh Hƣơng
MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................................... 1
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 2
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 2
4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................. 3
5. Những đóng góp mới của luận án ............................................................................... 4
6. Bố cục của luận án ....................................................................................................... 4
Chƣơng 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .................................................. 5
1.1. Những vấn đề chung về Văn học thiếu nhi và nhân vật trẻ em ................................ 5
1.1.1. Về cách hiểu Văn học thiếu nhi ............................................................................ 5
1.1.2. Đặc trưng cơ bản của Văn học thiếu nhi ............................................................ 10
1.1.3. Sự hình thành và vận động của truyện thiếu nhi Việt Nam ................................. 11
1.1.4. Về khái niệm “Trẻ em”........................................................................................ 14
1.1.5. Nhân vật trẻ em ................................................................................................... 16
1.2. Lịch sử nghiên cứu ................................................................................................. 24
1.2.1. Vài nét về nghiên cứu nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi nước ngoài ......... 24
1.2.2. Tình hình nghiên cứu nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi Việt Nam ............. 26
Chƣơng 2. NHÂN VẬT TRẺ EM TRONG TRUYỆN THIẾU NHI VIỆT NAM
GIAI ĐOẠN TỪ 1945 ĐẾN 1975 ............................................................................... 33
2.1. Những nhân tố tác động đến việc xây dựng nhân vật trẻ em ................................. 33
2.1.1. Bối cảnh xã hội, văn hóa ..................................................................................... 33
2.1.2. Bối cảnh Văn học thiếu nhi ................................................................................. 36
2.1.3. Nhân vật trẻ em trong truyện trước Cách mạng tháng Tám – tiền đề tạo dựng
hình tượng nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi 1945-1975 ..................................... 37
2.1.4. Quan niệm của nhà văn về trẻ em ....................................................................... 42
2.2. Các kiểu loại nhân vật trẻ em giai đoạn 1945-1975 ............................................... 44
2.2.1. Nhân vật chiến sĩ nhỏ tuổi trong chiến đấu......................................................... 44
2.2.2. Nhân vật công dân nhỏ tuổi trong sinh hoạt đời thường .................................... 52
2.2.3. Nhân vật như tấm gương (nhân vật nêu gương) ................................................. 59
2.2.4. Nhân vật trẻ em bị ruồng bỏ ................................................................................ 63
2.2.5. Nhân vật trẻ em hồn nhiên, mơ mộng .................................................................. 70
2.3. Một số đặc điểm nghệ thuật xây dựng nhân vật trẻ em trong truyện
thiếu nhi Việt Nam giai đoạn 1945-1975 ...................................................................... 78
2.3.1. Xây dựng nhân vật trẻ em theo hình mẫu người lớn thu nhỏ .............................. 78
2.3.2. Ngôn ngữ nhân vật trẻ em đậm dấu ấn diễn ngôn thời đại ................................. 83
2.3.3. Cá thể hóa trong xây dựng nhân vật trẻ em ở Văn học thiếu nhi
miền Nam 1954-1975 .................................................................................................... 88
Tiểu kết .......................................................................................................................... 91
Chƣơng 3. NHÂN VẬT TRẺ EM TRONG TRUYỆN THIẾU NHI VIỆT NAM
TỪ SAU 1975 ĐẾN NAY ........................................................................................... 92
3.1. Những yếu tố tác động đến sự thể hiện nhân vật trẻ em ........................................ 92
3.1.1. Những thay đổi về văn hóa, xã hội ...................................................................... 92
3.1.2. Sự gia tăng lực lượng sáng tác cho thiếu nhi và ảnh hưởng của văn học dịch
thời hiện đại ................................................................................................................... 93
3.1.3. Những thành tựu của ngành tâm lý học trẻ em ................................................... 95
3.1.4. Cái nhìn mới của nhà văn về trẻ thơ ................................................................... 96
3.2. Các kiểu loại nhân vật trẻ em sau 1975 .................................................................. 97
3.2.1. Nhân vật nạn nhân............................................................................................... 97
3.2.2. Nhân vật trẻ em trải nghiệm .............................................................................. 109
3.2.3. Nhân vật trẻ em hồn nhiên nhi nhiên ................................................................ 113
3.2.4. Nhân vật trẻ em với những xúc cảm đầu đời ..................................................... 122
3.2.5. Nhân vật trẻ em anh hùng lãng mạn ................................................................. 126
3.3. Những đặc sắc nghệ thuật xây dựng nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi
sau 1975 ....................................................................................................................... 130
3.3.1. Miêu tả nhân vật trẻ em trên nhiều bình diện, gắn bó, gần gũi với tuổi thơ ..... 130
3.3.2. Những nỗ lực trong tạo dựng hệ ngôn ngữ trẻ thơ ........................................... 136
Tiểu kết ........................................................................................................................ 147
KẾT LUẬN ................................................................................................................ 148
CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ............................................... 151
TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................... 152
DANH MỤC TÁC PHẨM KHẢO SÁT .................................................................. 168
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Nền văn học của một dân tộc được cấu thành từ nhiều bộ phận, trong đó
Văn học thiếu nhi là mảnh ghép tuy nhỏ bé nhưng không kém phần quan trọng, góp
phần làm nên diện mạo bức tranh văn học. Bắt rễ từ cội nguồn văn hóa dân gian,
sáng tác Văn học thiếu nhi là bầu sữa tinh thần nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ. Nó giữ
vai trò trọng yếu trong việc hình thành và phát triển nhân cách trẻ trước và ngay sau
tuổi đến trường.
Từ sự ra đời của loạt sách “Livre du petit” ở miền Bắc Việt Nam vào những
năm đầu thập kỉ 40 của thế kỷ XX, đến nay, Văn học thiếu nhi Việt Nam đã có những
bước phát triển mạnh mẽ với đội ngũ tác giả đông đảo và nhiều tác phẩm giá trị. Sự
vận động, phát triển của Văn học thiếu nhi khúc xạ, phản chiếu sự vận động, biến đổi
quan niệm về con người và văn chương qua mỗi giai đoạn lịch sử văn học. Tuy nhiên,
nghiên cứu về bộ phận văn học này vẫn còn nhiều khoảng trống. Thực hiện đề tài
Nhân vật trẻ em trong văn xuôi thiếu nhi Việt Nam, chúng tôi muốn góp phần khẳng
định vai trò của Văn học thiếu nhi cả trên phương diện lí luận và thực tiễn.
1.2. Nói đến văn xuôi, không thể không nhắc đến nhân vật. Dù là thiên nhiên
hay con người, dù vô tri hay hữu tri, nhân vật trong văn xuôi cũng là “vai chính” trên
sân khấu văn học, là nơi kết tinh tư tưởng và tài năng sáng tạo của nhà văn.
Với văn xuôi thiếu nhi, nhân vật trẻ em là “trung tâm điểm” của bộ phận văn
học này. Qua nhân vật trẻ em, có thể nhận diện được diện mạo cũng như đặc trưng tư
duy thẩm mĩ của của từng thời kì văn học đồng thời khai phá được sự vi diệu trong thế
giới trẻ thơ. Vừa tồn tại với những bản tính tự nhiên, đặc thù, sống động của trẻ thơ, lại
vừa ẩn chứa cái nhìn nghệ thuật riêng của tác giả cũng như quan niệm của một giai
đoạn văn học, thế giới nhân vật trẻ em trong văn xuôi thiếu nhi Việt Nam mang trong
mình đặc tính kép. Phục dựng, kiến giải chân dung nhân vật trẻ em trong văn xuôi
thiếu nhi, qua đó phân tích và cắt nghĩa sự vận động, biến đổi của cái nhìn nghệ thuật
cũng như cách tiếp cận trẻ thơ của mỗi giai đoạn văn học bị chế định bởi điều kiện lịch
sử- văn hóa- xã hội đặc thù là một trong những hứng thú và động lực đưa chúng tôi
đến với đề tài Nhân vật trẻ em trong văn xuôi thiếu nhi Việt Nam.
nguon tai.lieu . vn
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI
----------
NGUYỄN THỊ THANH HƢƠNG
NHÂN VẬT TRẺ EM TRONG VĂN XUÔI
THIẾU NHI VIỆT NAM
Chuyên ngành
: Văn học Việt Nam
Mã số
: 62.22.01.21
LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN
NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. PGS.TS. Lã Thị Bắc Lý
2. PGS. Nguyễn Văn Long
HÀ NỘI - 2016
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của bản thân tôi.
Các số liệu trong luận án và kết quả nghiên cứu đều trung thực, chưa từng được
công bố trong bất kì công trình khoa học nào khác.
Tác giả
Nguyễn Thị Thanh Hƣơng
MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................................... 1
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 2
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 2
4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................. 3
5. Những đóng góp mới của luận án ............................................................................... 4
6. Bố cục của luận án ....................................................................................................... 4
Chƣơng 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .................................................. 5
1.1. Những vấn đề chung về Văn học thiếu nhi và nhân vật trẻ em ................................ 5
1.1.1. Về cách hiểu Văn học thiếu nhi ............................................................................ 5
1.1.2. Đặc trưng cơ bản của Văn học thiếu nhi ............................................................ 10
1.1.3. Sự hình thành và vận động của truyện thiếu nhi Việt Nam ................................. 11
1.1.4. Về khái niệm “Trẻ em”........................................................................................ 14
1.1.5. Nhân vật trẻ em ................................................................................................... 16
1.2. Lịch sử nghiên cứu ................................................................................................. 24
1.2.1. Vài nét về nghiên cứu nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi nước ngoài ......... 24
1.2.2. Tình hình nghiên cứu nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi Việt Nam ............. 26
Chƣơng 2. NHÂN VẬT TRẺ EM TRONG TRUYỆN THIẾU NHI VIỆT NAM
GIAI ĐOẠN TỪ 1945 ĐẾN 1975 ............................................................................... 33
2.1. Những nhân tố tác động đến việc xây dựng nhân vật trẻ em ................................. 33
2.1.1. Bối cảnh xã hội, văn hóa ..................................................................................... 33
2.1.2. Bối cảnh Văn học thiếu nhi ................................................................................. 36
2.1.3. Nhân vật trẻ em trong truyện trước Cách mạng tháng Tám – tiền đề tạo dựng
hình tượng nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi 1945-1975 ..................................... 37
2.1.4. Quan niệm của nhà văn về trẻ em ....................................................................... 42
2.2. Các kiểu loại nhân vật trẻ em giai đoạn 1945-1975 ............................................... 44
2.2.1. Nhân vật chiến sĩ nhỏ tuổi trong chiến đấu......................................................... 44
2.2.2. Nhân vật công dân nhỏ tuổi trong sinh hoạt đời thường .................................... 52
2.2.3. Nhân vật như tấm gương (nhân vật nêu gương) ................................................. 59
2.2.4. Nhân vật trẻ em bị ruồng bỏ ................................................................................ 63
2.2.5. Nhân vật trẻ em hồn nhiên, mơ mộng .................................................................. 70
2.3. Một số đặc điểm nghệ thuật xây dựng nhân vật trẻ em trong truyện
thiếu nhi Việt Nam giai đoạn 1945-1975 ...................................................................... 78
2.3.1. Xây dựng nhân vật trẻ em theo hình mẫu người lớn thu nhỏ .............................. 78
2.3.2. Ngôn ngữ nhân vật trẻ em đậm dấu ấn diễn ngôn thời đại ................................. 83
2.3.3. Cá thể hóa trong xây dựng nhân vật trẻ em ở Văn học thiếu nhi
miền Nam 1954-1975 .................................................................................................... 88
Tiểu kết .......................................................................................................................... 91
Chƣơng 3. NHÂN VẬT TRẺ EM TRONG TRUYỆN THIẾU NHI VIỆT NAM
TỪ SAU 1975 ĐẾN NAY ........................................................................................... 92
3.1. Những yếu tố tác động đến sự thể hiện nhân vật trẻ em ........................................ 92
3.1.1. Những thay đổi về văn hóa, xã hội ...................................................................... 92
3.1.2. Sự gia tăng lực lượng sáng tác cho thiếu nhi và ảnh hưởng của văn học dịch
thời hiện đại ................................................................................................................... 93
3.1.3. Những thành tựu của ngành tâm lý học trẻ em ................................................... 95
3.1.4. Cái nhìn mới của nhà văn về trẻ thơ ................................................................... 96
3.2. Các kiểu loại nhân vật trẻ em sau 1975 .................................................................. 97
3.2.1. Nhân vật nạn nhân............................................................................................... 97
3.2.2. Nhân vật trẻ em trải nghiệm .............................................................................. 109
3.2.3. Nhân vật trẻ em hồn nhiên nhi nhiên ................................................................ 113
3.2.4. Nhân vật trẻ em với những xúc cảm đầu đời ..................................................... 122
3.2.5. Nhân vật trẻ em anh hùng lãng mạn ................................................................. 126
3.3. Những đặc sắc nghệ thuật xây dựng nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi
sau 1975 ....................................................................................................................... 130
3.3.1. Miêu tả nhân vật trẻ em trên nhiều bình diện, gắn bó, gần gũi với tuổi thơ ..... 130
3.3.2. Những nỗ lực trong tạo dựng hệ ngôn ngữ trẻ thơ ........................................... 136
Tiểu kết ........................................................................................................................ 147
KẾT LUẬN ................................................................................................................ 148
CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ............................................... 151
TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................... 152
DANH MỤC TÁC PHẨM KHẢO SÁT .................................................................. 168
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Nền văn học của một dân tộc được cấu thành từ nhiều bộ phận, trong đó
Văn học thiếu nhi là mảnh ghép tuy nhỏ bé nhưng không kém phần quan trọng, góp
phần làm nên diện mạo bức tranh văn học. Bắt rễ từ cội nguồn văn hóa dân gian,
sáng tác Văn học thiếu nhi là bầu sữa tinh thần nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ. Nó giữ
vai trò trọng yếu trong việc hình thành và phát triển nhân cách trẻ trước và ngay sau
tuổi đến trường.
Từ sự ra đời của loạt sách “Livre du petit” ở miền Bắc Việt Nam vào những
năm đầu thập kỉ 40 của thế kỷ XX, đến nay, Văn học thiếu nhi Việt Nam đã có những
bước phát triển mạnh mẽ với đội ngũ tác giả đông đảo và nhiều tác phẩm giá trị. Sự
vận động, phát triển của Văn học thiếu nhi khúc xạ, phản chiếu sự vận động, biến đổi
quan niệm về con người và văn chương qua mỗi giai đoạn lịch sử văn học. Tuy nhiên,
nghiên cứu về bộ phận văn học này vẫn còn nhiều khoảng trống. Thực hiện đề tài
Nhân vật trẻ em trong văn xuôi thiếu nhi Việt Nam, chúng tôi muốn góp phần khẳng
định vai trò của Văn học thiếu nhi cả trên phương diện lí luận và thực tiễn.
1.2. Nói đến văn xuôi, không thể không nhắc đến nhân vật. Dù là thiên nhiên
hay con người, dù vô tri hay hữu tri, nhân vật trong văn xuôi cũng là “vai chính” trên
sân khấu văn học, là nơi kết tinh tư tưởng và tài năng sáng tạo của nhà văn.
Với văn xuôi thiếu nhi, nhân vật trẻ em là “trung tâm điểm” của bộ phận văn
học này. Qua nhân vật trẻ em, có thể nhận diện được diện mạo cũng như đặc trưng tư
duy thẩm mĩ của của từng thời kì văn học đồng thời khai phá được sự vi diệu trong thế
giới trẻ thơ. Vừa tồn tại với những bản tính tự nhiên, đặc thù, sống động của trẻ thơ, lại
vừa ẩn chứa cái nhìn nghệ thuật riêng của tác giả cũng như quan niệm của một giai
đoạn văn học, thế giới nhân vật trẻ em trong văn xuôi thiếu nhi Việt Nam mang trong
mình đặc tính kép. Phục dựng, kiến giải chân dung nhân vật trẻ em trong văn xuôi
thiếu nhi, qua đó phân tích và cắt nghĩa sự vận động, biến đổi của cái nhìn nghệ thuật
cũng như cách tiếp cận trẻ thơ của mỗi giai đoạn văn học bị chế định bởi điều kiện lịch
sử- văn hóa- xã hội đặc thù là một trong những hứng thú và động lực đưa chúng tôi
đến với đề tài Nhân vật trẻ em trong văn xuôi thiếu nhi Việt Nam.