Xem mẫu
- nguyÔn anh tuÊn
L«gÝc häc ®¹i c−¬ng
S¸ch gi¸o khoa dïng trong c¸c tr−êng ®¹i häc
Hµ néi 2006
1
- Lêi nãi ®Çu
Bµi më ®Çu. NhËp m«n l«gÝc häc (3tiÕt)
1. §èi t−îng cña l«gÝc häc
1.1. §Æc thï cña l«gÝc häc nh− lµ khoa häc
Gi¶i thÝch 3 nghÜa kh¸c nhau cña thuËt ng÷ “l«gÝc”.
Kh¸ch thÓ cña l«gÝc häc lµ t− duy. §©y lµ khoa häc vÒ t− duy.
Cã nhiÒu khoa häc kh¸c còng nghiªn cøu t− duy, riªng l«gÝc häc lµ khoa
häc vÒ c¸c h×nh thøc vµ c¸c quy luËt cña t− duy ®óng ®¾n dÉn ®Õn ch©n lý.
1.2. T− duy víi t− c¸ch lµ kh¸ch thÓ cña l«gÝc häc
Nªu c¸c tiÒn ®Ò sinh häc vµ x· héi cho sù h×nh thµnh t− duy ë con ng−êi.
Tõ ®ã nªu ®Þnh nghÜa: t− duy lµ sù ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp vµ kh¸i qu¸t hiÖn
thùc kh¸ch quan vµo ®Çu ãc con ng−êi, ®−îc thùc hiÖn bëi con ng−êi x· héi
trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn c¶i biÕn thÕ giíi xung quanh.
- Nªu 4 ®Æc ®iÓm cña t− duy mµ ®Þnh nghÜa trªn ®Ò cËp ®Õn (tr. 3-4 Gi¸o
tr×nh).
1.3. Mèi quan hÖ gi÷a t− duy vµ ng«n ng÷
Ng«n ng÷ lµ hÖ thèng tÝn hiÖu toµn diÖn ®Ó thÓ hiÖn c¸c t− t−ëng - ®Çu
tiªn d−íi d¹ng c¸c tæ hîp ©m thanh, sau ®ã d−íi d¹ng c¸c ký tù.
Ng«n ng÷ gi÷ vai trß lµ ph−¬ng tiÖn thu nhËn vµ cñng cè c¸c tri thøc, l−u
gi÷ vµ truyÒn b¸ chóng cho nh÷ng ng−êi kh¸c, lµ vá bäc vËt chÊt cña t− t−ëng.
1. 4. Néi dung vµ h×nh thøc cña t− t−ëng
PhÇn hiÖn thùc kh¸ch quan ®−îc ph¶n ¸nh vµo ®Çu ãc con ng−êi chÝnh lµ
néi dung cña t− duy. VÒ thùc chÊt nã lµ hÖ thèng tri thøc ®−îc kÕt thµnh tõ
nh÷ng ý nghÜ, t− t−ëng.
H×nh thøc cña t− duy hay, h×nh thøc l«gÝc, lµ kÕt cÊu cña t− t−ëng, lµ
ph−¬ng thøc liªn hÖ c¸c bé phËn cña t− t−ëng. Nh÷ng h×nh thøc t− t−ëng chung
vµ réng nhÊt lµ kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n, suy luËn, vµ chøng minh. Còng nh− néi
dung, c¸c h×nh thøc nµy kh«ng ph¶i do chÝnh t− duy sinh ra, mµ lµ sù ph¶n ¸nh
c¸c mèi liªn hÖ cÊu tróc cña c¸c ®èi t−îng hiÖn thùc.
2
- 1.5. Mèi liªn hÖ cña c¸c h×nh thøc l«gÝc. Quy luËt cña t− duy
Quy luËt nãi chung lµ mét d¹ng liªn hÖ mang tÝnh bÒn v÷ng, bªn trong,
b¶n chÊt vµ tÊt yÕu gi÷a c¸c ®èi t−îng, lu«n lÆp l¹i kh¾p n¬i ë nh÷ng ®iÒu kiÖn
x¸c ®Þnh.
T− duy còng cã tÝnh chÊt liªn hÖ. §ã lµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c t− t−ëng ®Ó
t¹o ra c¸c h×nh thøc l«gÝc, nh− ®· biÕt ë trªn. Nh−ng c¸c h×nh thøc l«gÝc còng
liªn hÖ víi nhau. §ã chÝnh lµ mèi liªn hÖ l«gÝc trong t− duy.
Mét sè mèi liªn hÖ l«gic ®Æc biÖt hîp thµnh quy luËt cña t− duy. Chóng
còng mang tÝnh chÊt chung, phæ biÕn. Vµ nÕu chóng l¹i t¸c ®éng ë mäi h×nh
thøc t− duy, chi phèi toµn bé ho¹t ®éng t− t−ëng, th× lµ nh÷ng quy luËt c¬ b¶n
cña t− duy.
C¸c quy luËt c¬ b¶n cña t− duy l¹i ®−îc ph©n ra lµm hai nhãm: c¸c quy
luËt t− duy h×nh thøc vµ c¸c quy luËt t− duy biÖn chøng. C¸c quy luËt t− duy
h×nh thøc c¬ b¶n lµ luËt ®ång nhÊt, luËt m©u thuÉn, luËt bµi trung, luËt lý do ®Çy
®ñ.
1. 6. TÝnh ch©n thùc vµ tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy
C¸c kh¸i niÖm “tÝnh ch©n thùc” vµ “tÝnh ®óng ®¾n” g¾n liÒn t−¬ng øng
víi néi dung vµ h×nh thøc cña c¸c t− t−ëng.
TÝnh ch©n thùc cña t− duy lµ thuéc tÝnh cña t− duy t¸i t¹o l¹i hiÖn thùc
nh− nã vèn cã, t−¬ng thÝch víi nã vÒ néi dung, biÓu thÞ kh¶ n¨ng cña t− duy ®¹t
tíi ch©n lý.
Cßn tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy l¹i lµ thuéc tÝnh c¨n b¶n kh¸c biÓu thÞ kh¶
n¨ng t− duy t¸i t¹o trong cÊu tróc cña t− t−ëng cÊu tróc kh¸ch quan cña hiÖn
thùc.
Trong t− duy viÖc ®¶m b¶o tÝnh ch©n thùc vµ tÝnh ®óng ®¾n cã ý nghÜa to
lín. Chóng lµ hai ®iÒu kiÖn c¨n b¶n ®Ó thu ®−îc kÕt qu¶ suy luËn x¸c thùc.
L«gÝc h×nh thøc quan t©m chñ yÕu ®Õn tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy. §ã lµ
vÊn ®Ò c¬ b¶n cña nã. Nh−ng tÝnh ®óng ®¾n kh«ng ph¶i ®−îc dÉn xuÊt tõ c¸c
quy t¾c l«gÝc häc, mµ lµ dÉn xuÊt tr−íc hÕt tõ “tÝnh ®óng ®¾n” cña tån t¹i kh¸ch
3
- quan, tÝnh cã trËt tù cña chÝnh nã. TÝnh ®óng ®¾n cña t− duy vèn ph¶n ¸nh tr−íc
hÕt tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña thÕ giíi, ®· n¶y sinh vµ tån t¹i tù ph¸t tõ l©u
tr−íc khi con ng−êi ®óc kÕt c¸c quy t¾c. Cßn c¸c quy t¾c l«gÝc chØ lµ nh÷ng
thµnh tùu trªn con ®−êng thÊu hiÓu b¶n chÊt cña t− duy ®óng ®¾n vµ nh÷ng tÝnh
quy luËt t¸c ®éng trong nã.
2. L−îc sö ph¸t triÓn cña l«gÝc häc
2.1. Sù xuÊt hiÖn vµ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña l«gÝc häc h×nh thøc
truyÒn thèng
L«gÝc häc cã lÞch sö l©u dµi vµ phong phó g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn
x· héi nãi chung. Sù xuÊt hiÖn cña l«gÝc häc nh− lµ lý thuyÕt vÒ t− duy ®· cã
sau thùc tiÔn con ng−êi suy nghÜ hµng ngh×n n¨m. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña
lao ®éng s¶n xuÊt con ng−êi ®· hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn dÇn c¸c kh¶ n¨ng suy
nghÜ, råi biÕn t− duy cïng c¸c h×nh thøc vµ quy luËt cña nã thµnh kh¸ch thÓ
nghiªn cøu.
Nh÷ng vÊn ®Ò l«gÝc ®· lÎ tÎ xuÊt hiÖn trong suy t− ng−êi cæ ®¹i tõ h¬n 2,5
ngh×n n¨m tr−íc ®©y ®Çu tiªn ë Ên §é vµ Trung Quèc. Sau ®ã chóng ®−îc v¹ch
th¶o ®Çy ®ñ h¬n ë Hyl¹p vµ Lam·.
Cã hai nguyªn nh©n c¬ b¶n lµm xuÊt hiÖn l«gÝc häc. Thø nhÊt, sù ra ®êi
vµ ph¸t triÓn ban ®Çu cña c¸c khoa häc, tr−íc hÕt lµ cña to¸n häc. Sinh ra trong
®Êu tranh víi thÇn tho¹i vµ t«n gi¸o, khoa häc dùa c¬ së trªn t− duy duy lý ®ßi
hái ph¶i cã suy luËn vµ chøng minh. Do vËy, l«gÝc häc ®· n¶y sinh nh− lµ ý ®å
v¹ch ra vµ luËn chøng nh÷ng ®ßi hái mµ t− duy khoa häc ph¶i tu©n thñ ®Ó thu
®−îc kÕt qu¶ t−¬ng thÝch víi hiÖn thùc.
Hai lµ sù ph¸t triÓn cña thuËt hïng biÖn trong ®iÒu kiÖn d©n chñ Hyl¹p cæ
®¹i.
Ng−êi s¸ng lËp l«gÝc häc - “cha ®Î cña l«gÝc häc” lµ triÕt gia lín cña
Hyl¹p cæ ®¹i, nhµ b¸ch khoa Arixt«t (384-322 tr. cn.). ¤ng viÕt nhiÒu c«ng tr×nh
vÒ l«gÝc häc cã tªn gäi chung lµ “Bé c«ng cô”, trong ®ã chñ yÕu tr×nh bµy vÒ
suy luËn vµ chøng minh diÔn dÞch. Arixt«t cßn ph©n lo¹i c¸c ph¹m trï – nh÷ng
4
- kh¸i niÖm chung nhÊt vµ kh¸ gÇn víi ph©n lo¹i tõ tr−íc cña §ªm«crit vÒ ph¸n
®o¸n. ¤ng ®· ph¸t biÓu ba quy luËt c¬ b¶n cña t− duy, trõ luËt lý do ®Çy ®ñ. Häc
thuyÕt l«gÝc cña Arixt«t ®Æc s¾c ë chç, d−íi d¹ng ph«i thai nã ®· bao hµm tÊt c¶
nh÷ng phÇn môc, trµo l−u, c¸c kiÓu cña l«gÝc häc hiÖn ®¹i nh− x¸c suÊt, biÓu
t−îng, biÖn chøng.
Giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña l«gÝc häc h×nh thøc g¾n bã h÷u c¬ víi viÖc
x©y dùng l«gÝc quy n¹p diÔn ra tõ thÕ kû XVII ®i liÒn víi tªn tuæi cña nhµ triÕt
häc vµ tù nhiªn häc kiÖt xuÊt ng−êi Anh Ph. Bªc¬n (1561-1626). ¤ng lµ ng−êi
khëi x−íng l«gÝc quy n¹p. “... L«gÝc häc ®ang cã, lµ v« dông trong viÖc ®em l¹i
tri thøc míi”1. V× thÕ Bª c¬n ®· viÕt “Bé c«ng cô Míi” nh− lµ thø ®èi nghÞch víi
“Bé c«ng cô” cña Arixt«t, trong ®ã tËp trung v¹ch th¶o c¸c ph−¬ng ph¸p quy
n¹p ®Ó x¸c ®Þnh sù phô thuéc nh©n qu¶ gi÷a c¸c hiÖn t−îng. §ã chÝnh lµ c«ng
lao to lín cña Bªc¬n.
L«gÝc quy n¹p vÒ sau nµy ®−îc nhµ triÕt häc ng−êi Anh §z. Mill (1806-
1873) hÖ thèng ho¸ vµ ph¸t triÓn thªm trong t¸c phÈm hai tËp “HÖ thèng l«gÝc
häc tam ®o¹n luËn vµ quy n¹p”. Nã ®· ¶nh h−ëng c¨n b¶n ®Õn sù ph¸t triÓn tiÕp
theo cña nhËn thøc, thóc ®Èy khoa häc v−¬n tíi tÇm cao míi.
Nh÷ng nhu cÇu cña khoa häc kh«ng chØ vÒ ph−¬ng ph¸p quy n¹p, mµ cßn
vÒ ph−¬ng ph¸p diÔn dÞch vµo thÕ kû XVII ®· ®−îc nhµ triÕt häc ng−êi Ph¸p R.
§ªc¸c (1596-1650) nhËn diÖn ®Çy ®ñ h¬n c¶. Trong t¸c phÈm “LuËn vÒ ph−¬ng
ph¸p...”, dùa trªn nh÷ng d÷ liÖu to¸n häc, «ng ®· nhÊn m¹nh ý nghÜa cña diÔn
dÞch nh− lµ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc khoa häc c¬ b¶n nhÊt.
Nh÷ng ng−êi theo §ªc¸c ë tu viÖn Por-Roiale lµ A. Arn« vµ P. Nhik¬n ®·
viÕt cuèn s¸ch “L«gÝc häc, hay nghÖ thuËt t− duy”. Nã ®· næi tiÕng d−íi tªn gäi
“L«gÝc häc Por-Roiale” vµ trong thêi gian rÊt dµi ®−îc dïng nh− lµ s¸ch gi¸o
khoa l«gÝc häc. C¸c t¸c gi¶ ë ®©y ®· v−ît xa ranh giíi cña l«gÝc häc truyÒn
thèng vµ chó ý nhiÒu ®Õn ph−¬ng ph¸p luËn nhËn thøc khoa häc, ®Õn l«gÝc cña
1
Ph. Bªc¬n. Toµn tËp, t. 2. Nxb. T− t−ëng M., 1978. Tr. 13.
5
- ph¸t minh. ViÖc t¹o ra “nh÷ng l«gÝc häc më réng” kiÓu Êy ®· trë thµnh ®iÓm
®Æc thï ë thÕ kû XIX - XX.
2.2. Sù xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc to¸n
Cuéc c¸ch m¹ng thùc sù trong c¸c nghiªn cøu l«gÝc diÔn ra nhê sù xuÊt
hiÖn vµo nöa sau thÕ kû XIX l«gÝc to¸n, chÝnh nã ®· më ra mét thêi kú míi,
hiÖn ®¹i trong sù ph¸t triÓn cña l«gÝc häc.
Nh÷ng ph«i thai cña l«gÝc to¸n ®· cã ngay tõ ë Arixt«t, còng nh− ë c¸c
nhµ kh¾c kû kÕ tôc «ng, d−íi d¹ng c¸c yÕu tè cña l«gÝc vÞ tõ, lý thuyÕt c¸c suy
luËn t×nh th¸i vµ l«gÝc mÖnh ®Ò.
Nh÷ng thµnh tùu ngµy cµng nhiÒu cña to¸n häc vµ sù th©m nhËp cña c¸c
ph−¬ng ph¸p to¸n vµo c¸c khoa häc kh¸c ngay ë nöa sau thÕ kû XIX ®· ®Æt ra
hai vÊn ®Ò c¬ b¶n. Thø nhÊt, lµ øng dông l«gÝc häc ®Ó x©y dùng c¬ së lý thuyÕt
cho to¸n häc; thø hai, lµ to¸n häc ho¸ l«gÝc häc. G. LepnhÝt – nhµ triÕt häc vµ
to¸n häc lín ng−êi §øc (1646-1716) ®· cã ý ®å s©u s¾c vµ thµnh c«ng nhÊt
trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò nªu trªn. Do vËy, vÒ thùc chÊt «ng lµ ng−êi
khëi x−íng l«gÝc to¸n. ¤ng ®· ph¸t minh ra ng«n ng÷ biÓu t−îng v¹n n¨ng víi
kú väng nhê ®ã cã thÓ duy lý ho¸ mäi khoa häc thùc nghiÖm. .
Nh÷ng t− t−ëng cña LÐpnhit ®−îc ph¸t triÓn tiÕp ë thÕ kû XVIII vµ nöa
®Çu thÕ kû XIX. Tuy nhiªn, chØ tõ nöa sau thÕ kû XIX míi cã nh÷ng ®iÒu kiÖn
chÝn muåi cho sù ph¸t triÓn cña l«gÝc to¸n. Nhµ to¸n häc vµ l«gÝc häc ng−êi
Anh §z. Bun (1815-1864) trong c¸c c«ng tr×nh cña m×nh ®Òu øng dông to¸n
häc vµo l«gÝc häc. ¤ng ®· ph©n tÝch to¸n häc ®èi víi lý thuyÕt suy luËn, v¹ch
th¶o phÐp tÝnh l«gÝc (“®¹i sè Bun”). Nhµ to¸n häc vµ l«gÝc häc ng−êi §øc G.
Phrege (1848-1925) øng dông l«gÝc häc ®Ó nghiªn cøu to¸n häc vµ c¸c c¬ së
cña nã, x©y dùng sè häc h×nh thøc ho¸. Nhµ triÕt häc, l«gÝc häc, to¸n häc ng−êi
Anh B. Raxel (1872-1970) cïng víi A. Uaitkhed (1861-1947) trong t¸c phÈm
c¬ b¶n ba tËp “C¸c nguyªn t¾c cña to¸n häc” víi c¸c môc ®Ých luËn chøng cho
nã vÒ mÆt l«gÝc ®· cè x©y dùng hÖ tiªn ®Ò diÔn dÞch cho l«gÝc häc.
2.3. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc häc biÖn chøng
6
- L«gÝc häc biÖn chøng còng lµ nh¸nh quan träng cña l«gÝc häc hiÖn ®¹i.
Ngay Arixt«t ®· ®Æt ra vµ cã ý gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò c¬ b¶n cña l«gÝc häc
biÖn chøng – ph¶n ¸nh c¸c m©u thuÉn hiÖn thùc vµo c¸c kh¸i niÖm, vÊn ®Ò
t−¬ng quan c¸i riªng vµ c¸i chung, sù vËt vµ kh¸i niÖm vÒ nã vµ v. v.. Nh÷ng
yÕu tè cña l«gÝc biÖn chøng dÇn ®−îc tÝch luü trong c¸c c«ng tr×nh cña c¸c nhµ
t− t−ëng kÕ tiÕp.
Nh−ng l«gÝc biÖn chøng chØ thùc sù b¾t ®Çu ®−îc ®Þnh h×nh vµo cuèi thÕ
kû XVIII - ®Çu thÕ kû XIX. Vµ ®iÒu ®ã còng tr−íc hÕt g¾n liÒn víi sù tiÕn bé
cña c¸c khoa häc vµ víi tªn tuæi cña c¸c nhµ triÕt häc kinh ®iÓn §øc më ®Çu bëi
Cant¬ (1724-1804). Bªn c¹nh l«gÝc häc h×nh thøc, «ng thÊy cÇn thiÕt ph¶i x©y
dùng mét thø l«gÝc häc néi dung, mµ «ng gäi lµ l«gÝc häc siªu nghiÖm. Nã ph¶i
nghiªn cøu c¸c h×nh thøc thùc sù c¬ b¶n cña t− duy nh− ph¹m trï, tøc lµ nh÷ng
kh¸i niÖm chung nhÊt. Cant¬ lµ ng−êi ®Çu tiªn ph¸t hiÖn ra tÝnh chÊt m©u thuÉn
kh¸ch quan, biÖn chøng s©u s¾c cña t− duy con ng−êi. Nh©n ®ã, «ng h−íng tíi
viÖc v¹ch th¶o nh÷ng chØ dÉn t−¬ng øng cho c¸c nhµ khoa häc. MÆc dï ®· ®Æt ra
nh÷ng nguyªn t¾c cña l«gÝc häc míi víi vÊn ®Ò trung t©m lµ vÊn ®Ò m©u thuÉn
biÖn chøng, song Cant¬ l¹i ch−a tr×nh bµy nã mét c¸ch hÖ thèng. ¤ng còng
kh«ng v¹ch ra c¶ mèi t−¬ng quan thùc sù cña nã víi l«gÝc häc h×nh thøc, mµ
h¬n thÕ n÷a cßn ®Þnh ®Æt ®èi lËp l«gÝc häc nµy víi l«gÝc häc kia.
Hªghen (1770-1831) ®· tiÕp tôc ý ®å v¹ch th¶o hÖ thèng chØnh thÓ l«gÝc
biÖn chøng míi. Trong c«ng tr×nh “Khoa häc l«gÝc” «ng ®· kh¸m ph¸ ra m©u
thuÉn gi÷a c¸c lý thuyÕt l«gÝc hiÖn cã víi thùc tiÔn t− duy mµ ë thêi ®iÓm ®ã ®·
rÊt gay g¾t. ¤ng ®· t×m ra ph−¬ng tiÖn gi¶i quyÕt m©u thuÉn nµy b»ng viÖc x©y
dùng hÖ thèng l«gÝc häc míi d−íi d¹ng ®Æc thï, t«n gi¸o thÇn bÝ. Tiªu ®iÓm ë
®ã lµ biÖn chøng cña t− duy trong toµn bé tÝnh phøc t¹p vµ m©u thuÉn cña nã.
Hªghen nghiªn cøu l¹i b¶n chÊt cña t− duy, c¸c h×nh thøc vµ quy luËt cña nã.
Nh©n ®Êy «ng ®i ®Õn kÕt luËn “PhÐp biÖn chøng cÊu thµnh lªn b¶n chÊt cña
chÝnh t− duy, c¸c quy luËt vµ h×nh thøc cña nã, r»ng víi t− c¸ch lµ lý tÝnh nã cÇn
7
- ph¶i phñ ®Þnh chÝnh m×nh, ph¶i r¬i vµo m©u thuÉn”2. ¤ng thÊy nhiÖm vô cña
m×nh lµ ph¶i t×m ra ph−¬ng thøc gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn Êy.
Nh÷ng vÊn ®Ò cña l«gÝc biÖn chøng, mèi t−¬ng quan cña nã víi l«gÝc
h×nh thøc ®· ®−îc C. M¸c (1818-1883) vµ Ph. ¡nghen (1820-1895) tiÕp tôc cô
thÓ ho¸ vµ ph¸t triÓn trong c¸c c«ng tr×nh cña m×nh. Sö dông chÊt liÖu tinh thÇn
phong phó nhÊt ®−îc tÝch luü bëi triÕt häc, c¸c khoa häc tù nhiªn vµ khoa häc
x· héi, c¸c ¤ng ®· t¹o lËp lªn hÖ thèng míi, duy vËt biÖn chøng, vµ nã ®· ®−îc
ho¸ th©n vµo nh÷ng t¸c phÈm nh− “T− b¶n” cña C. M¸c, “Chèng §iurinh”,
“BiÖn chøng cña tù nhiªn” cña Ph. ¡nghen vµ v. v.. Tõ nh÷ng quan ®iÓm triÕt
häc chung Êy C. M¸c vµ Ph. ¡nghen kh«ng phñ nhËn ý nghÜa cña l«gÝc häc
h×nh thøc, nh−ng nhÊn m¹nh tÝnh lÞch sö cña nã. Ph. ¡nghen ®· ghi nhËn r»ng
t− duy lý luËn ë mçi mét thêi ®¹i lµ s¶n phÈm lÞch sö, ë nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c
nhau cã nh÷ng h×nh thøc vµ ®ång thêi néi dung rÊt kh¸c nhau. “Suy ra, khoa
häc vÒ t− duy, còng nh− mäi khoa häc kh¸c, lµ khoa häc lÞch sö, khoa häc vÒ sù
ph¸t triÓn lÞch sö cña t− duy con ng−êi”3.
§ång thêi, C. M¸c vµ Ph. ¡nghen còng chØ ra sù kh¸c biÖt vÒ chÊt s©u
s¾c gi÷a häc thuyÕt biÖn chøng cña m×nh víi cña Hªghen: ë Hªghen nã lµ duy
t©m, cßn phÐp biÖn chøng M¸c-xÝt lµ duy vËt, xem xÐt t− duy, c¸c h×nh thøc vµ
quy luËt cña nã nh− lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi bªn ngoµi.
C. M¸c trong t¸c phÈm “T− b¶n” ®· øng dông l«gÝc biÖn chøng vµo viÖc
ph©n tÝch x· héi ®−¬ng ®¹i víi «ng. Tuy nhiªn nh÷ng c«ng tr×nh chuyªn vÒ
l«gÝc biÖn chøng ®Òu ch−a ®−îc C. M¸c vµ Ph. ¡nghen viÕt ra.
Sù h×nh thµnh l«gÝc biÖn chøng nh− lµ khoa häc vÉn tiÕp tôc ë c¸c n−íc
kh¸c nhau vµo cuèi thÕ kû XIX vµ trong toµn bé thÕ kû XX.
ë Nga viÖc v¹ch th¶o mét sè vÊn ®Ò cña l«gÝc biÖn chøng, mèi t−¬ng
quan cña nã víi l«gÝc h×nh thøc ®−îc G. Plªkhan«v (1856-1918) vµ V. I. Lªnin
(1870-1924) thùc hiÖn. Trong t¸c phÈm “L¹i bµn vÒ c«ng ®oµn...” V. I. Lªnin
®· chØ ra sù kh¸c nhau cã tÝnh nguyªn t¾c gi÷a l«gÝc h×nh thøc vµ l«gÝc biÖn
2
Hªghen. B¸ch khoa th− c¸c khoa häc triÕt häc, gåm 3 tËp, Nxb. T− t−ëng, M. 1974-1977, t. 1, tr. 96
3
C. M¸c, Ph. ¡nghen, Toµn tËp, t. 20, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia., H., 1994, tr. 487.
8
- chøng. Cã rÊt nhiÒu chØ dÉn phong phó vÒ l«gÝc biÖn chøng (vµ h×nh thøc) trong
“Bót ký triÕt häc” cña V. I. Lªnin.
Sau V. I. Lªnin nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu nh»m tr×nh bµy l«gÝc biÖn
chøng mét c¸ch hÖ thèng ®−îc tiÕn hµnh trªn hai h−íng lín. Thø nh©t, lÇn theo
sù kh¸m ph¸ c¸c tÝnh quy luËt cña sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®ang ph¸t triÓn, c¸c
m©u thuÉn kh¸ch quan cña nã vµo t− duy con ng−êi; thø hai, kh¸m ph¸ c¸c tÝnh
quy luËt cña sù ph¸t triÓn cña chÝnh t− duy, cña biÖn chøng riªng cña nã.
Trong ®iÒu kiÖn khoa häc-kü thuËt ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ vai trß
cña t− duy biÖn chøng ®ang gia t¨ng, th× nhu cÇu ®èi víi l«gÝc häc biÖn chøng
còng ngµy cµng t¨ng lªn. Ngµy nay ®ang cã nh÷ng nh©n tè míi kÝch thÝch sù
ph¸t triÓn h¬n n÷a cña l«gÝc häc biÖn chøng.
3. ý nghÜa cña l«gÝc häc
3.1. ý nghÜa x· héi vµ c¸c chøc n¨ng c¬ b¶n cña l«gÝc häc
a) Chøc n¨ng nhËn thøc.
b) Chøc n¨ng thÕ giíi quan.
c) Chøc n¨ng ph−¬ng ph¸p luËn.
d) Chøc n¨ng t− t−ëng hÖ.
3.2. Vai trß cña l«gÝc häc trong viÖc h×nh thµnh v¨n ho¸ l«gÝc cña con
ng−êi
V¨n ho¸ l«gÝc lµ v¨n ho¸ cña t− duy ®−îc thÓ hiÖn qua v¨n ho¸ lêi nãi vµ
ch÷ viÕt. Nã bao gåm:
a) Tri thøc vÒ c¸c ph−¬ng tiÖn ho¹t ®éng tinh thÇn, vÒ c¸c h×nh thøc vµ
quy luËt cña nã;
b) Sù biÕt ¸p dông nh÷ng tri thøc Êy vµo thùc tiÔn t− duy dùa trªn nh÷ng
kh¸i niÖm ®Ó thùc hiÖn c¸c thao t¸c l«gÝc ®óng, tiÕn hµnh c¸c suy luËn, chøng
minh vµ b¸c bÎ;
c) Thãi quen ph©n tÝch c¸c t− t−ëng c¶ cña riªng m×nh vµ cña ng−êi kh¸c
®Ó lùa chän c¸ch suy luËn hîp lý nhÊt, ng¨n ngõa nh÷ng sai lÇm l«gÝc.
9
- ViÖc rÌn luyÖn v¨n ho¸ l«gÝc lµ c«ng viÖc dµi l©u vµ ®Çy khã kh¨n. L«gÝc
häc cã ý nghÜa lín trong viÖc rÌn luyÖn Êy. Khi nãi vÒ ý nghÜa cña l«gÝc häc,
cÇn ph¶i tr¸nh hai th¸i cùc: hoÆc lµ ®¸nh gi¸ nã qu¸ cao, hoÆc lµ h¹ thÊp nã. B¶n
th©n viÖc sö dông l«gÝc häc ®ßi hái ph¶i cã hai ®iÒu kiÖn: thø nhÊt, lµ cã mét
kh¶ n¨ng t− duy nhÊt ®Þnh; vµ thø hai, mét sè tri thøc nhÊt ®Þnh.
C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp
1) Tr×nh bµy c¸c nghÜa kh¸c nhau cña thuËt ng÷ l«gÝc? L«gÝc häc quan
t©m ®Õn nghÜa nµo cña thuËt ng÷ ®ã? Cho vÝ dô vµ ph©n tÝch.
2) T− duy vµ t− duy ®óng ®¾n lµ g×? ThÕ nµo lµ l« gÝc cña t− duy, thÕ nµo
l« gÝc cña t− duy h×nh thøc?
3) ThÕ nµo lµ néi dung, h×nh thøc cña t− duy? Ph©n biÖt tÝnh ch©n thùc vµ
tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy nh− thÕ nµo?
4) H·y tr×nh bµy ®èi t−îng, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña l« gÝch häc h×nh
thøc.
5) Tr×nh bµy ng¾n gän vÒ lÞch sö xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc häc.
Ph©n biÖt c¸c nh¸nh l«gÝc häc: l«gÝc h×nh thøc truyÒn thèng, l«gÝc to¸n vµ l«gÝc
biÖn chøng.
6) Tr×nh bµy vÒ vai trß, c¸c chøc n¨ng cña l«gÝc häc. Nªu râ ý nghÜa cña
l«gÝc häc vµ cña viÖc häc tËp l«gÝc häc.
10
- Bµi 1. kh¸i niÖm
1. §Þnh nghÜa vµ ®Æc ®iÓm cña kh¸i niÖm
Sù xuÊt hiÖn cña c¸c kh¸i niÖm mang tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña sù
h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t− duy con ng−êi. Sù xuÊt hiÖn Êy ®ßi hái ph¶i cã tÝnh
tÊt yÕu kh¸ch quan vµ kh¶ n¨ng nh− lµ nh÷ng tiÒn ®Ò vµ ®iÒu kiÖn.
TÝnh tÊt yÕu cña kh¸i niÖm g¾n liÒn chÆt chÏ víi ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt
chÊt cña con ng−êi.
Kh¶ n¨ng kh¸ch quan cña sù xuÊt hiÖn vµ tån t¹i c¸c kh¸i niÖm trong t−
duy lµ sù hiÖn tån trong thÕ giíi nh÷ng ®èi t−îng cã tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt.
TÊt c¶ c¸c ®èi t−îng ®Òu cÊu thµnh tõ c¸c bé phËn liªn hÖ víi nhau theo
c¸c c¸ch kh¸c nhau, vµ cã nh÷ng thuéc tÝnh kh¸c nhau. C¸c thuéc tÝnh l¹i cã
nhiÒu lo¹i: ®¬n nhÊt, chung, b¶n chÊt, kh«ng b¶n chÊt, kh¸c biÖt, kh«ng kh¸c
biÖt.
B¶n th©n c¸c lo¹i thuéc tÝnh nªu trªn tån t¹i kh¸ch quan, kh«ng phô
thuéc vµo ý thøc con ng−êi, nh− chÝnh c¸c ®èi t−îng vËy. Nh−ng chóng ®· ®−îc
nhËn thøc v¹ch ra, trë thµnh c¸c dÊu hiÖu cña ®èi t−îng. Nh− vËy, dÊu hiÖu
chÝnh lµ ý nghÜ cña con ng−êi vÒ thuéc tÝnh. C¸c dÊu hiÖu nµy còng ®−îc chia
thµnh c¸c lo¹i t−¬ng øng víi sù ph©n chia c¸c thuéc tÝnh nh− ë trªn.
ViÖc lµm râ nguån gèc kh¸i niÖm cho phÐp v¹ch ra b¶n chÊt thùc sù cña
nã lµ h×nh thøc cña t− duy ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp vµ kh¸i qu¸t ®èi t−îng th«ng qua
nh÷ng dÊu hiÖu chung, b¶n chÊt, kh¸c biÖt.
VÒ thùc chÊt kh¸i niÖm lµ nh÷ng tri thøc, hiÓu biÕt cã ®Æc ®iÓm t−¬ng ®èi
toµn diÖn vµ cã hÖ thèng vµ ®óng ®¾n vÒ b¶n chÊt cña ®èi t−îng. Ng−êi n¾m
®−îc kh¸i niÖm cã nghÜa lµ nã ®· trë thµnh kim chØ nam cho ho¹t ®éng thùc tiÔn
cña ng−êi ®ã ®èi víi ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh.
Kh¸i niÖm thùc hiÖn 2 chøc n¨ng c¬ b¶n lµ nhËn thøc vµ giao tiÕp.
2. Kh¸i niÖm vµ tõ
NÕu kh¸i niÖm lµ mét h×nh thøc cña t− duy, mét ph¹m trï l«gÝc häc, th×
tõ lµ ph¹m trï ng«n ng÷ häc, lµ ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ ®Ó g¾n kÕt t− t−ëng, l−u
11
- gi÷, vµ truyÒn l¹i cho nh÷ng ng−êi kh¸c. Nãi kh¸c, tõ lµ c¬ së vËt chÊt cña kh¸i
niÖm.
Kh«ng thÓ cã kh¸i niÖm ngoµi tõ. Kh¸i niÖm ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së
nh÷ng tõ x¸c ®Þnh cã nghÜa. NghÜa cña tõ th−êng ®−îc dïng ®Ó chuyÓn t¶i néi
dung cña kh¸i niÖm. Mäi kh¸i niÖm ®Òu ®−îc thÓ hiÖn b»ng mét tõ hay côm tõ,
nh−ng kh«ng ph¶i tõ nµo còng thÓ hiÖn kh¸i niÖm. V× thÕ kh«ng thÓ thay ®æi néi
dung cña kh¸i niÖm b»ng ©m vµ nghÜa cña c¸c tõ kh¸c nhau. Mét tõ cã thÓ diÔn
®¹t néi dung cña mét sè kh¸i niÖm kh¸c nhau. §©y lµ hiÖn t−îng ®ång ©m kh¸c.
Ng−îc l¹i, mét kh¸i niÖm cã thÓ ®−îc diÔn ®¹t b»ng nhiÒu tõ. §ã lµ hiÖn t−îng
®ång nghÜa kh¸c ©m.
L«gÝc häc hiÖn ®¹i ®ang h−íng tíi x©y dùng mét hÖ thèng ng«n ng÷ nh©n
t¹o hoµn chØnh cã thÓ diÔn ®¹t chÝnh x¸c mét nghÜa tõng kh¸i niÖm trong t− duy.
3. C¸c ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n thµnh lËp kh¸i niÖm
ViÖc h×nh thµnh kh¸i niÖm lµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn
cña con ng−êi nhê c¸c ph−¬ng ph¸p l«gÝc nh−: so s¸nh, ph©n tÝch, tæng hîp,
trõu t−îng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸.
4. CÊu t¹o cña kh¸i niÖm
Mäi kh¸i niÖm ®Òu ®−îc t¹o thµnh tõ 2 bé phËn: néi hµm vµ ngo¹i diªn.
4.1. Néi hµm cña kh¸i niÖm chÝnh lµ néi dung cña nã ®−îc xÐt d−íi d¹ng
chia nhá thµnh nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt kh¸c biÖt, gióp ph©n biÖt ®èi t−îng mµ
nã ph¶n ¸nh víi nh÷ng ®èi t−îng kh¸c. Néi hµm ®Æc tr−ng cho kh¸i niÖm vÒ
mÆt chÊt. Cã thÓ biÓu diÔn néi hµm cña kh¸i niÖm nh− sau: A(b, c, d,...), trong
®ã A – lµ kh¸i niÖm nãi chung, cßn b, c, d,... – lµ nh÷ng thuéc tÝnh cña ®èi
t−îng.
C¸c dÊu hiÖu néi hµm gåm hai lo¹i: dÊu hiÖu lo¹i lµ dÊu hiÖu chung b¶n
chÊt cho toµn bé líp ®èi t−îng, vµ dÊu hiÖu chñng, chung vµ b¶n chÊt chØ cho
mét ®èi t−îng hoÆc líp nhá h¬n c¸c ®èi t−îng vµ lµm cho nã kh¸c víi c¸c ®èi
t−îng kh¸c. Th«ng th−êng ng−êi ta nªu tr−íc nh÷ng dÊu hiÖu chung, b¶n chÊt
®¹i diÖn cho toµn bé líp ®èi t−îng, råi míi ®Õn nh÷ng dÊu hiÖu ngµy cµng kh¸c
12
- biÖt, ®Æc thï h¬n chØ thuéc vÒ ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ®ang ph¶n ¸nh. Sè l−îng
c¸c dÊu hiÖu cµng nhiÒu th× néi hµm cµng phong phó.
4.2. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lµ tËp hîp ®èi t−îng thùc mang c¸c dÊu
hiÖu chung, b¶n chÊt ®−îc nªu trong néi hµm. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm chÝnh
lµ ph¹m vi ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh vµ ®Æc tr−ng cho kh¸i niÖm vÒ mÆt
l−îng, do vËy cã thÓ liÖt kª chÝnh x¸c c¸c ®èi t−îng thuéc ngo¹i diªn, nÕu chóng
lµ h÷u h¹n vµ t−¬ng ®èi kh«ng nhiÒu, cßn kh«ng th× cã thÓ m« t¶ ngo¹i diªn dùa
vµo c¸c dÊu hiÖu néi hµm. Sè l−îng ®èi t−îng cµng nhiÒu th× ngo¹i diªn cña
kh¸i niÖm cµng réng.
4.3. Quan hÖ gi÷a néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lµ quan hÖ tû lÖ
nghÞch: néi hµm cµng phong phó, th× ngo¹i diªn cµng hÑp. Ng−îc l¹i, ngo¹i
diªn cña kh¸i niÖm cµng réng, th× néi hµm cña kh¸i niÖm cµng nghÌo.
Nh÷ng kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn réng nhÊt ®−îc gäi lµ c¸c ph¹m trï, cßn
c¸c kh¸i niÖm cã néi hµm phong phó nhÊt th−êng ph¶n ¸nh mét ®èi t−îng cô
thÓ, x¸c ®Þnh (kh¸i niÖm ®¬n nhÊt). Còng cÇn l−u ý r»ng quy luËt nµy chØ t¸c
®éng khi t− duy ph¶n ¸nh nh÷ng ®èi t−îng tån t¹i ë mét phÈm chÊt x¸c ®Þnh,
trong tr¹ng th¸i tÜnh t¹i t−¬ng ®èi. Sù t¸c ®éng cña nã ®óng víi nh÷ng kh¸i
niÖm bao hµm c¸c kh¸i niÖm kh¸c vµ thÓ hiÖn qua phÐp më réng vµ thu hÑp
kh¸i niÖm (xem môc 7).
5. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm
5.1. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm theo néi hµm
a) Kh¸i niÖm cô thÓ vµ trõu t−îng.
b) Kh¸i niÖm kh¼ng ®Þnh vµ kh¸i niÖm phñ ®Þnh.
c) Kh¸i niÖm t−¬ng quan vµ kh«ng t−¬ng quan.
5.2. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm theo ngo¹i diªn
a) Kh¸i niÖm tËp hîp vµ kh«ng tËp hîp.
b) Kh¸i niÖm ¶o (rçng) vµ kh¸i niÖm thùc.
c) Kh¸i niÖm chung vµ kh¸i niÖm ®¬n nhÊt.
6. Quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm
13
- VÒ mÆt néi hµm cã hai lo¹i quan hÖ lµ kh«ng so s¸nh ®−îc vµ so s¸nh
®−îc.
VÒ mÆt ngo¹i diªn, c¸c kh¸i niÖm kh«ng so s¸nh ®−îc n»m trong quan hÖ
t¸ch rêi (ngang hµng), cßn c¸c kh¸i niÖm so s¸nh ®−îc cã thÓ quan hÖ víi nhau
theo mét trong 6 kiÓu, ®−îc chia thµnh 2 nhãm quan hÖ ®iÒu hoµ vµ kh«ng ®iÒu
hoµ.
6.1. Quan hÖ ®iÒu hoµ lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i diªn
cña chóng cã Ýt nhÊt mét ®èi t−îng chung nhau. Nhãm quan hÖ nµy l¹i gåm 3
kiÓu:
a) Quan hÖ ®ång nhÊt (trïng nhau). Lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ
ngo¹i diªn cña chóng hoµn toµn trïng nhau, nh−ng néi hµm cña chóng vÉn ph©n
biÖt.
b) Quan hÖ bao hµm (lÖ thuéc). Lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ
ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm nµy lµ toµn bé ngo¹i diªn cña nh÷ng kh¸i niÖm kia,
nh−ng kh«ng ng−îc l¹i. Kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn lín h¬n (bao hµm) ®−îc gäi lµ
kh¸i niÖm lo¹i, cßn kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn nhá h¬n (bÞ bao hµm) ®−îc gäi lµ
kh¸i niÖm chñng.
c) Quan hÖ giao nhau. Lµ quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm mµ mét phÇn ngo¹i
diªn cña kh¸i niÖm nµy lµ mét phÇn ngo¹i diªn cña nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c.
6.2. Quan hÖ kh«ng ®iÒu hoµ lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i
diªn cña chóng kh«ng cã phÇn nµo trïng nhau. Quan hÖ nµy gåm 3 kiÓu:
a) Quan hÖ ngang hµng (cïng bÞ bao hµm): Lµ quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i
niÖm chñng mµ ngo¹i diªn cña chóng t¸ch rêi nhau vµ cïng lÖ thuéc ngo¹i diªn
cña kh¸i niÖm lo¹i.
14
- b) Quan hÖ ®èi lËp: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ néi hµm cña
chóng cã nh÷ng dÊu hiÖu tr¸i ng−îc nhau, nh−ng tæng ngo¹i diªn cña chóng
kh«ng lÊp ®Çy ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lo¹i chung cho chóng.
c) Quan hÖ m©u thuÉn: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm cã néi hµm
kh«ng chØ tr¸i ng−îc mµ cßn lo¹i trõ nhau vµ tæng ngo¹i diªn cña chóng lu«n
lÊp ®Çy ngo¹i diªn cña mét kh¸i niÖm lo¹i.
7. Më réng vµ thu hÑp kh¸i niÖm lµ c¸c thao t¸c l«gÝc xö lý néi hµm vµ
ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm. Quan hÖ bao hµm lo¹i – chñng lµ c¬ së cña chóng.
Sù t¸c ®éng cña quy luËt quan hÖ tû lÖ nghÞch gi÷a néi hµm vµ ngo¹i diªn cña
kh¸i niÖm ®−îc thÓ hiÖn trùc tiÕp ë c¸c thao t¸c nµy.
7.1. Më réng kh¸i niÖm lµ thao t¸c gióp thu ®−îc mét kh¸i niÖm míi
b»ng c¸ch më réng ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm cho tr−íc. Nh÷ng kh¸i niÖm ®øng
sau bao giß còng ph¶i bao hµm nh÷ng kh¸i niÖm ®øng tr−íc ®ã. Giíi h¹n cña
më réng kh¸i niÖm lµ ph¹m trï.
7.2. Thu hÑp kh¸i niÖm lµ thao t¸c l«gÝc ng−îc víi më réng kh¸i niÖm,
trong ®ã tõ kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn lín h¬n (lo¹i) ta chuyÓn ®Õn kh¸i niÖm cã
ngo¹i diªn nhá h¬n (chñng) t−¬ng øng. Giíi h¹n cña thu hÑp lµ ë kh¸i niÖm ®¬n
nhÊt.
8. PhÐp ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm
8.1. B¶n chÊt cña ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm lµ thao t¸c l«gÝc nh»m v¹ch ra
nh÷ng dÊu hiÖu néi hµm c¬ b¶n nhÊt cña kh¸i niÖm.
CÇn ph¶i ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm ë mét trong ba tr−êng hîp sau: Thø nhÊt,
tæng kÕt ®iÓm chñ yÕu sau qu¸ tr×nh nhËn thøc b¶n chÊt ®èi t−îng; thø hai, khi
sö dông nh÷ng kh¸i niÖm mµ ng−êi kh¸c cßn ch−a biÕt néi hµm; thø ba, khi sö
dông c¸c tõ ®· biÕt nh−ng l¹i ®−îc dïng ë nghÜa míi.
8.2. CÊu t¹o vµ c¸c chøc n¨ng cña phÐp ®Þnh nghÜa gåm 2 bé phËn:
Kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa (definiendum = Dfd) lµ kh¸i niÖm mµ ta ph¶i
v¹ch râ néi hµm c¬ b¶n cña nã ra.
15
- Kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa (definiens = Dfn) lµ kh¸i niÖm cã nh÷ng
dÊu hiÖu chung vµ c¬ b¶n cÊu thµnh néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa.
Mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa vµ kh¸i niÖm dïng ®Ó
®Þnh nghÜa ®−îc thÓ hiÖn nhê tõ “lµ” hay dÊu g¹ch ngang.
Chøc n¨ng cña ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm lµ v¹ch râ néi hµm cña kh¸i niÖm
®−îc ®Þnh nghÜa; ph©n biÖt ®èi t−îng cÇn ®Þnh nghÜa víi nh÷ng ®èi t−îng kh¸c
8.3. C¸c kiÓu ®Þnh nghÜa
a) C¨n cø vµo ®èi t−îng ®−îc ®Þnh nghÜa, th× cã 2 kiÓu ®Þnh nghÜa: ®Þnh
nghÜa thùc vµ duy danh.
* §Þnh nghÜa thùc lµ ®Þnh nghÜa vÒ chÝnh ®èi t−îng ®ã b»ng c¸ch chØ ra
nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n nhÊt trong néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa.
VÝ dô: Con ng−êi lµ ®éng vËt cã n¨ng lùc t− duy.
* §Þnh nghÜa duy danh lµ ®Þnh nghÜa v¹ch ra nghÜa cña tõ biÓu thÞ ®èi
t−îng.
VÝ dô: HiÕn ph¸p ®−îc gäi lµ ®¹o luËt c¬ b¶n.
Nh− vËy, ®Þnh nghÜa duy danh chÝnh lµ thao t¸c ®Æt tªn cho ®èi t−îng.
b) C¨n cø vµo tÝnh chÊt cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa th× ®Þnh nghÜa
gåm c¸c kiÓu:
* §Þnh nghÜa qua lo¹i gÇn nhÊt vµ kh¸c biÖt chñng lµ kiÓu ®Þnh nghÜa
trong ®ã ph¶i chØ ra kh¸i niÖm lo¹i gÇn nhÊt chøa kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa, råi
sau ®ã v¹ch ra nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c biÖt cña kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa so víi
kh¸i niÖm ®ã.
Nh−ng cã nh÷ng kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa ®· lµ réng nhÊt khiÕn kh«ng
thÓ t×m ®−îc kh¸i niÖm lo¹i cña nã; hoÆc kh«ng t×m ®−îc thuéc tÝnh kh¸c biÖt
®Æc thï cña ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa ph¶n ¸nh. Trong c¸c tr−êng
hîp ®ã cÇn ph¶i cã nh÷ng kiÓu ®Þnh nghÜa kh¸c phï hîp h¬n.
* §Þnh nghÜa theo quan hÖ: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã ng−êi ta chØ ra
mét kh¸i niÖm ®èi lËp víi kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa vµ nªu râ mèi quan hÖ gi÷a
c¸c ®èi t−îng mµ hai kh¸i niÖm ®ã ph¶n ¸nh. (®Þnh nghÜa “vËt chÊt” cña V. I.
16
- Lªnin). KiÓu ®Þnh nghÜa nµy th−êng ®−îc dïng khi cÇn ®Þnh nghÜa nh÷ng kh¸i
niÖm cã ngo¹i diªn réng nhÊt – c¸c ph¹m trï.
* §Þnh nghÜa nguån gèc: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã ng−êi ta v¹ch ra
nguån gèc hoÆc ph−¬ng thøc t¹o ra ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa
ph¶n ¸nh. KiÓu ®Þnh nghÜa nµy cã t¸c dông lµm râ nguån gèc ph¸t sinh cña ®èi
t−îng. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ th× kh«ng ph¶i bÊt cø ®èi t−îng nµo còng cã thÓ
chØ râ ®−îc xuÊt xø, nguån gèc vµ c¸ch thøc sinh thµnh, v× thÕ kiÓu ®Þnh nghÜa
nµy chñ yÕu hay dïng trong khoa häc tù nhiªn vµ kü thuËt.
Ngoµi 3 kiÓu ®Þnh nghÜa c¬ b¶n nªu trªn, cßn cã c¸c kiÓu ®Þnh nghÜa sau:
+ M« t¶ lµ ®Þnh nghÜa b»ng c¸ch liÖt kª c¸c dÊu hiÖu kh¸c biÖt bªn ngoµi
cña ®èi t−îng nh»m ph©n biÖt nã víi c¸c ®èi t−îng kh¸c.
+ So s¸nh: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã dÊu hiÖu cña kh¸i niÖm ®−îc nªu
ra b»ng c¸ch so s¸nh nã víi c¸c dÊu hiÖu t−¬ng tù ë kh¸i niÖm kh¸c ®· biÕt.
8.4. C¸c quy t¾c ®Þnh nghÜa
a) §Þnh nghÜa ph¶i c©n ®èi: Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh
nghÜa (Dfn) ph¶i trïng víi ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa (Dfd):
Dfn ≡ Dfd.
§Þnh nghÜa c©n ®èi thÓ hiÖn mèi quan hÖ ®ång nhÊt gi÷a kh¸i niÖm ®−îc
®Þnh nghÜa víi kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa.
Vi ph¹m quy t¾c trªn sÏ dÉn ®Õn c¸c lçi sau:
+ §Þnh nghÜa qu¸ réng: khi Dfn>Dfd, tøc lµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm
cÇn ®Þnh nghÜa bÞ bao hµm trong ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa.
+ §Þnh nghÜa qu¸ hÑp: khi Dfn
- cÇn ®Þnh nghÜa, hoÆc néi hµm cña kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa l¹i ®−îc gi¶i thÝch
th«ng qua nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c mµ néi hµm cßn ch−a râ rµng.
c) Tr¸nh dïng mÖnh ®Ò phñ ®Þnh trong ®Þnh nghÜa. NÕu dïng mÖnh ®Ò
phñ ®Þnh ®Ó ®Þnh nghÜa (A lµ kh«ng B) th× trong nhiÒu tr−êng hîp kh«ng lµm râ
®−îc néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa, mµ míi chØ dõng l¹i ë møc ®é
nhÊn m¹nh nã kh«ng cã nh÷ng dÊu hiÖu nµy hay kh¸c mµ th«i.
d) §Þnh nghÜa ph¶i t−êng minh, râ rµng, chÝnh x¸c. Quy t¾c nµy yªu cÇu
nh÷ng thuËt ng÷ ®−îc sö dông trong ®Þnh nghÜa ph¶i ng¾n gän, râ nghÜa, tr¸nh
dïng nh÷ng tõ ng÷ mËp mê, ®a nghÜa, hoÆc lµ nh÷ng tõ vÝ von so s¸nh dÔ g©y
hiÓu lÇm vÒ ®èi t−îng ®−îc ®Þnh nghÜa.
ViÖc vËn dông tèt c¸c quy t¾c ®Þnh nghÜa lµ ®iÒu kiÖn cÇn, nh−ng ch−a lµ
®ñ ®Ó x©y dùng c¸c ®Þnh nghÜa khoa häc chÆt chÏ phï hîp víi hiÖn thùc. C¸c
quy t¾c Êy ®−îc rót ra trªn c¬ së ph©n tÝch c¸c ®Þnh nghÜa “cã s½n”. V× vËy ®Ó
cã mét ®Þnh nghÜa tèt rÊt cÇn ph¶i am hiÓu tinh t−êng vÒ ®èi t−îng.
9. PhÐp ph©n chia kh¸i niÖm
9.1. B¶n chÊt vµ nguån gèc cña ph©n chia kh¸i niÖm
NÕu ®Þnh nghÜa lµ thao t¸c nh»m vµo néi hµm kh¸i niÖm, th× ph©n chia l¹i
lµ thao t¸c nh»m vµo ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm ®Ó v¹ch ra ngo¹i diªn cña c¸c
kh¸i niÖm chñng trong kh¸i niÖm lo¹i theo mét c¨n cø x¸c ®Þnh.
Së dÜ cã thÓ ph©n chia kh¸i niÖm ®−îc lµ v×, mét tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt (lµ
c¬ së cña phÐp ®Þnh nghÜa) cña ®èi t−îng thùc cã thÓ thÓ hiÖn ë nh÷ng h×nh thøc
kh¸c nhau phô thuéc vµo quan hÖ qua l¹i cña ®èi t−îng víi c¸c ®èi t−îng kh¸c,
vµo møc ®é biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña nã. Sù hiÖn h÷u cña c¸c h×nh thøc thÓ
hiÖn lµ c¬ së kh¸ch quan cña ph©n chia. NÕu ®Þnh nghÜa tr¶ lêi c©u hái: “®èi
t−îng lµ g×?”, th× ph©n chia tr¶ lêi: “®èi t−îng Êy cã nh÷ng h×nh thøc nµo?”
CÇn ph©n chia kh¸i niÖm trong 3 tr−êng hîp, khi ph¶i v¹ch ra kh«ng chØ
b¶n chÊt cña t− duy, mµ cßn c¶ c¸c h×nh thøc thÓ hiÖn vµ ph¸t triÓn cña nã; khi
ng−êi ®èi tho¹i kh«ng râ lÜnh vùc øng dông cña kh¸i niÖm; khi sö dông tõ ®ång
©m kh¸c nghÜa, chØ ra c¸c nghÜa cña nã vÒ thùc chÊt ®· lµ ph©n chia kh¸i niÖm.
18
- CÇn ph©n biÖt viÖc ph©n chia kh¸i niÖm nh− lµ v¹ch ra c¸c kh¸i niÖm
chñng trong kh¸i niÖm lo¹i víi viÖc chØ ra c¸c bé phËn trong mét chØnh thÓ. §©y
lµ hai thao t¸c cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt mµ kh«ng ph¶i lóc nµo ng−êi ta còng
ph©n biÖt ®−îc.
9.2. CÊu t¹o cña phÐp ph©n chia gåm 3 bé phËn lµ:
a) Kh¸i niÖm bÞ ph©n chia: lµ kh¸i niÖm lo¹i mµ tõ ®ã ta v¹ch chØ ra c¸c
kh¸i niÖm chñng chøa trong nã (ký hiÖu lµ A).
b) C¬ së ph©n chia: lµ c¨n cø, dÊu hiÖu, mµ dùa vµo ®ã ta chia kh¸i niÖm
lo¹i ra thµnh c¸c kh¸i niÖm chñng. Khi thùc hiÖn ph©n chia kh¸i niÖm cÇn l−u ý
lµ viÖc lùa chän c¬ së cña nã sÏ quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ khoa häc vµ thùc tiÔn cña
phÐp ph©n chia.
c) C¸c kh¸i niÖm chñng thµnh phÇn: lµ c¸c kh¸i niÖm thu ®−îc sau khi
ph©n chia (ký hiÖu lµ A1, A2, … An).
9.3. C¸c quy t¾c ph©n chia kh¸i niÖm
a) Ph©n chia ph¶i c©n ®èi. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm bÞ ph©n chia ph¶i
b»ng tæng ngo¹i diªn cña c¸c kh¸i niÖm sau ph©n chia: A ≡ A1+ A2 +…+ An. Vi
ph¹m quy t¾c nµy sÏ dÉn ®Õn mét trong c¸c lçi sau:
- Chia thiÕu thµnh phÇn: khi kh«ng chØ ra ®ñ c¸c kh¸i niÖm chñng trong
kh¸i niÖm bÞ ph©n chia. Tæng ngo¹i diªn cña c¸c kh¸i niÖm thu ®−îc sau ph©n
chia nhá h¬n ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm bÞ ph©n chia: A > A1+ A2 +…+ An
- Chia thõa thµnh phÇn: khi c¸c kh¸i niÖm chñng thµnh phÇn thu ®−îc
thõa ra so víi ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lo¹i bÞ ph©n chia: A < A1+ A2 +…+ An
- Ph©n chia võa thõa võa thiÕu.
b) Ph©n chia ph¶i cïng mét c¬ së. Ph¶i gi÷ nguyªn c¨n cø ph©n chia
trong suèt qu¸ tr×nh ph©n chia.
§iÒu nµy cã nghÜa lµ kh«ng ph¶i chØ cã mét c¬ së ph©n chia duy nhÊt cho
mét kh¸i niÖm, mµ tuú vµo ®èi t−îng vµ môc ®Ých cña phÐp ph©n chia ta cã thÓ
lùa chän c¸c c¨n cø ph©n chia kh¸c. Nh−ng khi ®· b¾t ®Çu chia th× chØ ®−îc
19
- phÐp chän mét c¨n cø vµ ph¶i chia xong ë c¨n cø Êy míi ®−îc chuyÓn sang c¨n
cø kh¸c. Khi c¨n cø ph©n chia bÞ ®æi gi÷a chõng lµ ®· vi ph¹m quy t¾c nµy.
c) C¸c kh¸i niÖm thu ®−îc sau ph©n chia ph¶i ngang hµng: ngo¹i diªn
cña chóng ph¶i t¸ch rêi nhau. Ng−îc l¹i th× sÏ lµ vi ph¹m quy t¾c nµy.
d) Ph©n chia ph¶i liªn tôc: khi ph©n chia th× ph¶i tõ kh¸i niÖm lo¹i v¹ch
ra c¸c kh¸i niÖm chñng gÇn nhÊt. NÕu quy t¾c nµy bÞ vi ph¹m, th× sÏ m¾c lçi
ph©n chia nh¶y vät.
9.4. C¸c kiÓu ph©n chia kh¸i niÖm
a) Ph©n chia theo dÊu hiÖu biÕn ®æi: lµ ph©n chia c¸c kh¸i niÖm lo¹i
thµnh c¸c kh¸i niÖm chñng, sao cho mçi chñng vÉn gi÷ ®−îc dÊu hiÖu nµo ®ã
cña lo¹i, ®ång thêi l¹i cã nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt cña chñng. C¬ së ph©n chia
cã thÓ lµ dÊu hiÖu b¶n chÊt hay kh«ng b¶n chÊt, dÊu hiÖu néi dung hay thuÇn
tuý h×nh thøc bªn ngoµi.
VÝ dô: ph©n chia kh¸i niÖm “lÞch sö” thµnh c¸c kh¸i niÖm “lÞch sö tù
nhiªn”, “lÞch sö x· héi”, “lÞch sö t− t−ëng”; hoÆc chia kh¸i niÖm “Ng−êi” thµnh
“ng−êi da tr¾ng”, “ng−êi da ®en”, “ng−êi da mµu”...
b) Ph©n ®«i kh¸i niÖm: lµ chia ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm thµnh hai phÇn
m©u thuÉn, lo¹i trõ nhau. ë ®©y mçi dÊu hiÖu cña phÇn nµy sÏ kh«ng cã trong
phÇn cßn l¹i. Khi ph©n ®«i kh¸i niÖm th× lu«n ph¶i theo mét c¬ së nhÊt ®Þnh vµ
lu«n ph¶i ®¶m b¶o tÝnh c©n ®èi.
c) Ph©n nhãm kh¸i niÖm: lµ s¾p xÕp c¸c ®èi t−îng thµnh c¸c líp theo sù
gièng nhau gi÷a chóng, sao cho líp nµy cã vÞ trÝ x¸c ®Þnh ®èi víi líp kh¸c.
Ph©n nhãm lµ mét d¹ng ph©n chia ®Æc biÖt, dùa vµo dÊu hiÖu b¶n chÊt ®Ó liªn
tiÕp chia tõ kh¸i niÖm lo¹i ®Õn kh¸i niÖm chñng theo c¸c quy t¾c ph©n chia.
VÝ dô: ph©n nhãm häc sinh trong mét líp häc c¨n cø vµo lùc häc thµnh
häc sinh xuÊt s¾c, giái, kh¸, trung b×nh, yÕu.
Cã 2 kiÓu ph©n nhãm: - Ph©n nhãm tù nhiªn: lµ s¾p xÕp c¸c ®èi t−îng
theo líp x¸c ®Þnh dùa vµo dÊu hiÖu b¶n chÊt cña chóng. §©y lµ kiÓu cho phÐp
20
nguon tai.lieu . vn