Xem mẫu

  1. nguyÔn anh tuÊn L«gÝc häc ®¹i c−¬ng S¸ch gi¸o khoa dïng trong c¸c tr−êng ®¹i häc Hµ néi 2006 1
  2. Lêi nãi ®Çu Bµi më ®Çu. NhËp m«n l«gÝc häc (3tiÕt) 1. §èi t−îng cña l«gÝc häc 1.1. §Æc thï cña l«gÝc häc nh− lµ khoa häc Gi¶i thÝch 3 nghÜa kh¸c nhau cña thuËt ng÷ “l«gÝc”. Kh¸ch thÓ cña l«gÝc häc lµ t− duy. §©y lµ khoa häc vÒ t− duy. Cã nhiÒu khoa häc kh¸c còng nghiªn cøu t− duy, riªng l«gÝc häc lµ khoa häc vÒ c¸c h×nh thøc vµ c¸c quy luËt cña t− duy ®óng ®¾n dÉn ®Õn ch©n lý. 1.2. T− duy víi t− c¸ch lµ kh¸ch thÓ cña l«gÝc häc Nªu c¸c tiÒn ®Ò sinh häc vµ x· héi cho sù h×nh thµnh t− duy ë con ng−êi. Tõ ®ã nªu ®Þnh nghÜa: t− duy lµ sù ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp vµ kh¸i qu¸t hiÖn thùc kh¸ch quan vµo ®Çu ãc con ng−êi, ®−îc thùc hiÖn bëi con ng−êi x· héi trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn c¶i biÕn thÕ giíi xung quanh. - Nªu 4 ®Æc ®iÓm cña t− duy mµ ®Þnh nghÜa trªn ®Ò cËp ®Õn (tr. 3-4 Gi¸o tr×nh). 1.3. Mèi quan hÖ gi÷a t− duy vµ ng«n ng÷ Ng«n ng÷ lµ hÖ thèng tÝn hiÖu toµn diÖn ®Ó thÓ hiÖn c¸c t− t−ëng - ®Çu tiªn d−íi d¹ng c¸c tæ hîp ©m thanh, sau ®ã d−íi d¹ng c¸c ký tù. Ng«n ng÷ gi÷ vai trß lµ ph−¬ng tiÖn thu nhËn vµ cñng cè c¸c tri thøc, l−u gi÷ vµ truyÒn b¸ chóng cho nh÷ng ng−êi kh¸c, lµ vá bäc vËt chÊt cña t− t−ëng. 1. 4. Néi dung vµ h×nh thøc cña t− t−ëng PhÇn hiÖn thùc kh¸ch quan ®−îc ph¶n ¸nh vµo ®Çu ãc con ng−êi chÝnh lµ néi dung cña t− duy. VÒ thùc chÊt nã lµ hÖ thèng tri thøc ®−îc kÕt thµnh tõ nh÷ng ý nghÜ, t− t−ëng. H×nh thøc cña t− duy hay, h×nh thøc l«gÝc, lµ kÕt cÊu cña t− t−ëng, lµ ph−¬ng thøc liªn hÖ c¸c bé phËn cña t− t−ëng. Nh÷ng h×nh thøc t− t−ëng chung vµ réng nhÊt lµ kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n, suy luËn, vµ chøng minh. Còng nh− néi dung, c¸c h×nh thøc nµy kh«ng ph¶i do chÝnh t− duy sinh ra, mµ lµ sù ph¶n ¸nh c¸c mèi liªn hÖ cÊu tróc cña c¸c ®èi t−îng hiÖn thùc. 2
  3. 1.5. Mèi liªn hÖ cña c¸c h×nh thøc l«gÝc. Quy luËt cña t− duy Quy luËt nãi chung lµ mét d¹ng liªn hÖ mang tÝnh bÒn v÷ng, bªn trong, b¶n chÊt vµ tÊt yÕu gi÷a c¸c ®èi t−îng, lu«n lÆp l¹i kh¾p n¬i ë nh÷ng ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh. T− duy còng cã tÝnh chÊt liªn hÖ. §ã lµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c t− t−ëng ®Ó t¹o ra c¸c h×nh thøc l«gÝc, nh− ®· biÕt ë trªn. Nh−ng c¸c h×nh thøc l«gÝc còng liªn hÖ víi nhau. §ã chÝnh lµ mèi liªn hÖ l«gÝc trong t− duy. Mét sè mèi liªn hÖ l«gic ®Æc biÖt hîp thµnh quy luËt cña t− duy. Chóng còng mang tÝnh chÊt chung, phæ biÕn. Vµ nÕu chóng l¹i t¸c ®éng ë mäi h×nh thøc t− duy, chi phèi toµn bé ho¹t ®éng t− t−ëng, th× lµ nh÷ng quy luËt c¬ b¶n cña t− duy. C¸c quy luËt c¬ b¶n cña t− duy l¹i ®−îc ph©n ra lµm hai nhãm: c¸c quy luËt t− duy h×nh thøc vµ c¸c quy luËt t− duy biÖn chøng. C¸c quy luËt t− duy h×nh thøc c¬ b¶n lµ luËt ®ång nhÊt, luËt m©u thuÉn, luËt bµi trung, luËt lý do ®Çy ®ñ. 1. 6. TÝnh ch©n thùc vµ tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy C¸c kh¸i niÖm “tÝnh ch©n thùc” vµ “tÝnh ®óng ®¾n” g¾n liÒn t−¬ng øng víi néi dung vµ h×nh thøc cña c¸c t− t−ëng. TÝnh ch©n thùc cña t− duy lµ thuéc tÝnh cña t− duy t¸i t¹o l¹i hiÖn thùc nh− nã vèn cã, t−¬ng thÝch víi nã vÒ néi dung, biÓu thÞ kh¶ n¨ng cña t− duy ®¹t tíi ch©n lý. Cßn tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy l¹i lµ thuéc tÝnh c¨n b¶n kh¸c biÓu thÞ kh¶ n¨ng t− duy t¸i t¹o trong cÊu tróc cña t− t−ëng cÊu tróc kh¸ch quan cña hiÖn thùc. Trong t− duy viÖc ®¶m b¶o tÝnh ch©n thùc vµ tÝnh ®óng ®¾n cã ý nghÜa to lín. Chóng lµ hai ®iÒu kiÖn c¨n b¶n ®Ó thu ®−îc kÕt qu¶ suy luËn x¸c thùc. L«gÝc h×nh thøc quan t©m chñ yÕu ®Õn tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy. §ã lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña nã. Nh−ng tÝnh ®óng ®¾n kh«ng ph¶i ®−îc dÉn xuÊt tõ c¸c quy t¾c l«gÝc häc, mµ lµ dÉn xuÊt tr−íc hÕt tõ “tÝnh ®óng ®¾n” cña tån t¹i kh¸ch 3
  4. quan, tÝnh cã trËt tù cña chÝnh nã. TÝnh ®óng ®¾n cña t− duy vèn ph¶n ¸nh tr−íc hÕt tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña thÕ giíi, ®· n¶y sinh vµ tån t¹i tù ph¸t tõ l©u tr−íc khi con ng−êi ®óc kÕt c¸c quy t¾c. Cßn c¸c quy t¾c l«gÝc chØ lµ nh÷ng thµnh tùu trªn con ®−êng thÊu hiÓu b¶n chÊt cña t− duy ®óng ®¾n vµ nh÷ng tÝnh quy luËt t¸c ®éng trong nã. 2. L−îc sö ph¸t triÓn cña l«gÝc häc 2.1. Sù xuÊt hiÖn vµ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña l«gÝc häc h×nh thøc truyÒn thèng L«gÝc häc cã lÞch sö l©u dµi vµ phong phó g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn x· héi nãi chung. Sù xuÊt hiÖn cña l«gÝc häc nh− lµ lý thuyÕt vÒ t− duy ®· cã sau thùc tiÔn con ng−êi suy nghÜ hµng ngh×n n¨m. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña lao ®éng s¶n xuÊt con ng−êi ®· hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn dÇn c¸c kh¶ n¨ng suy nghÜ, råi biÕn t− duy cïng c¸c h×nh thøc vµ quy luËt cña nã thµnh kh¸ch thÓ nghiªn cøu. Nh÷ng vÊn ®Ò l«gÝc ®· lÎ tÎ xuÊt hiÖn trong suy t− ng−êi cæ ®¹i tõ h¬n 2,5 ngh×n n¨m tr−íc ®©y ®Çu tiªn ë Ên §é vµ Trung Quèc. Sau ®ã chóng ®−îc v¹ch th¶o ®Çy ®ñ h¬n ë Hyl¹p vµ Lam·. Cã hai nguyªn nh©n c¬ b¶n lµm xuÊt hiÖn l«gÝc häc. Thø nhÊt, sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn ban ®Çu cña c¸c khoa häc, tr−íc hÕt lµ cña to¸n häc. Sinh ra trong ®Êu tranh víi thÇn tho¹i vµ t«n gi¸o, khoa häc dùa c¬ së trªn t− duy duy lý ®ßi hái ph¶i cã suy luËn vµ chøng minh. Do vËy, l«gÝc häc ®· n¶y sinh nh− lµ ý ®å v¹ch ra vµ luËn chøng nh÷ng ®ßi hái mµ t− duy khoa häc ph¶i tu©n thñ ®Ó thu ®−îc kÕt qu¶ t−¬ng thÝch víi hiÖn thùc. Hai lµ sù ph¸t triÓn cña thuËt hïng biÖn trong ®iÒu kiÖn d©n chñ Hyl¹p cæ ®¹i. Ng−êi s¸ng lËp l«gÝc häc - “cha ®Î cña l«gÝc häc” lµ triÕt gia lín cña Hyl¹p cæ ®¹i, nhµ b¸ch khoa Arixt«t (384-322 tr. cn.). ¤ng viÕt nhiÒu c«ng tr×nh vÒ l«gÝc häc cã tªn gäi chung lµ “Bé c«ng cô”, trong ®ã chñ yÕu tr×nh bµy vÒ suy luËn vµ chøng minh diÔn dÞch. Arixt«t cßn ph©n lo¹i c¸c ph¹m trï – nh÷ng 4
  5. kh¸i niÖm chung nhÊt vµ kh¸ gÇn víi ph©n lo¹i tõ tr−íc cña §ªm«crit vÒ ph¸n ®o¸n. ¤ng ®· ph¸t biÓu ba quy luËt c¬ b¶n cña t− duy, trõ luËt lý do ®Çy ®ñ. Häc thuyÕt l«gÝc cña Arixt«t ®Æc s¾c ë chç, d−íi d¹ng ph«i thai nã ®· bao hµm tÊt c¶ nh÷ng phÇn môc, trµo l−u, c¸c kiÓu cña l«gÝc häc hiÖn ®¹i nh− x¸c suÊt, biÓu t−îng, biÖn chøng. Giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña l«gÝc häc h×nh thøc g¾n bã h÷u c¬ víi viÖc x©y dùng l«gÝc quy n¹p diÔn ra tõ thÕ kû XVII ®i liÒn víi tªn tuæi cña nhµ triÕt häc vµ tù nhiªn häc kiÖt xuÊt ng−êi Anh Ph. Bªc¬n (1561-1626). ¤ng lµ ng−êi khëi x−íng l«gÝc quy n¹p. “... L«gÝc häc ®ang cã, lµ v« dông trong viÖc ®em l¹i tri thøc míi”1. V× thÕ Bª c¬n ®· viÕt “Bé c«ng cô Míi” nh− lµ thø ®èi nghÞch víi “Bé c«ng cô” cña Arixt«t, trong ®ã tËp trung v¹ch th¶o c¸c ph−¬ng ph¸p quy n¹p ®Ó x¸c ®Þnh sù phô thuéc nh©n qu¶ gi÷a c¸c hiÖn t−îng. §ã chÝnh lµ c«ng lao to lín cña Bªc¬n. L«gÝc quy n¹p vÒ sau nµy ®−îc nhµ triÕt häc ng−êi Anh §z. Mill (1806- 1873) hÖ thèng ho¸ vµ ph¸t triÓn thªm trong t¸c phÈm hai tËp “HÖ thèng l«gÝc häc tam ®o¹n luËn vµ quy n¹p”. Nã ®· ¶nh h−ëng c¨n b¶n ®Õn sù ph¸t triÓn tiÕp theo cña nhËn thøc, thóc ®Èy khoa häc v−¬n tíi tÇm cao míi. Nh÷ng nhu cÇu cña khoa häc kh«ng chØ vÒ ph−¬ng ph¸p quy n¹p, mµ cßn vÒ ph−¬ng ph¸p diÔn dÞch vµo thÕ kû XVII ®· ®−îc nhµ triÕt häc ng−êi Ph¸p R. §ªc¸c (1596-1650) nhËn diÖn ®Çy ®ñ h¬n c¶. Trong t¸c phÈm “LuËn vÒ ph−¬ng ph¸p...”, dùa trªn nh÷ng d÷ liÖu to¸n häc, «ng ®· nhÊn m¹nh ý nghÜa cña diÔn dÞch nh− lµ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc khoa häc c¬ b¶n nhÊt. Nh÷ng ng−êi theo §ªc¸c ë tu viÖn Por-Roiale lµ A. Arn« vµ P. Nhik¬n ®· viÕt cuèn s¸ch “L«gÝc häc, hay nghÖ thuËt t− duy”. Nã ®· næi tiÕng d−íi tªn gäi “L«gÝc häc Por-Roiale” vµ trong thêi gian rÊt dµi ®−îc dïng nh− lµ s¸ch gi¸o khoa l«gÝc häc. C¸c t¸c gi¶ ë ®©y ®· v−ît xa ranh giíi cña l«gÝc häc truyÒn thèng vµ chó ý nhiÒu ®Õn ph−¬ng ph¸p luËn nhËn thøc khoa häc, ®Õn l«gÝc cña 1 Ph. Bªc¬n. Toµn tËp, t. 2. Nxb. T− t−ëng M., 1978. Tr. 13. 5
  6. ph¸t minh. ViÖc t¹o ra “nh÷ng l«gÝc häc më réng” kiÓu Êy ®· trë thµnh ®iÓm ®Æc thï ë thÕ kû XIX - XX. 2.2. Sù xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc to¸n Cuéc c¸ch m¹ng thùc sù trong c¸c nghiªn cøu l«gÝc diÔn ra nhê sù xuÊt hiÖn vµo nöa sau thÕ kû XIX l«gÝc to¸n, chÝnh nã ®· më ra mét thêi kú míi, hiÖn ®¹i trong sù ph¸t triÓn cña l«gÝc häc. Nh÷ng ph«i thai cña l«gÝc to¸n ®· cã ngay tõ ë Arixt«t, còng nh− ë c¸c nhµ kh¾c kû kÕ tôc «ng, d−íi d¹ng c¸c yÕu tè cña l«gÝc vÞ tõ, lý thuyÕt c¸c suy luËn t×nh th¸i vµ l«gÝc mÖnh ®Ò. Nh÷ng thµnh tùu ngµy cµng nhiÒu cña to¸n häc vµ sù th©m nhËp cña c¸c ph−¬ng ph¸p to¸n vµo c¸c khoa häc kh¸c ngay ë nöa sau thÕ kû XIX ®· ®Æt ra hai vÊn ®Ò c¬ b¶n. Thø nhÊt, lµ øng dông l«gÝc häc ®Ó x©y dùng c¬ së lý thuyÕt cho to¸n häc; thø hai, lµ to¸n häc ho¸ l«gÝc häc. G. LepnhÝt – nhµ triÕt häc vµ to¸n häc lín ng−êi §øc (1646-1716) ®· cã ý ®å s©u s¾c vµ thµnh c«ng nhÊt trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò nªu trªn. Do vËy, vÒ thùc chÊt «ng lµ ng−êi khëi x−íng l«gÝc to¸n. ¤ng ®· ph¸t minh ra ng«n ng÷ biÓu t−îng v¹n n¨ng víi kú väng nhê ®ã cã thÓ duy lý ho¸ mäi khoa häc thùc nghiÖm. . Nh÷ng t− t−ëng cña LÐpnhit ®−îc ph¸t triÓn tiÕp ë thÕ kû XVIII vµ nöa ®Çu thÕ kû XIX. Tuy nhiªn, chØ tõ nöa sau thÕ kû XIX míi cã nh÷ng ®iÒu kiÖn chÝn muåi cho sù ph¸t triÓn cña l«gÝc to¸n. Nhµ to¸n häc vµ l«gÝc häc ng−êi Anh §z. Bun (1815-1864) trong c¸c c«ng tr×nh cña m×nh ®Òu øng dông to¸n häc vµo l«gÝc häc. ¤ng ®· ph©n tÝch to¸n häc ®èi víi lý thuyÕt suy luËn, v¹ch th¶o phÐp tÝnh l«gÝc (“®¹i sè Bun”). Nhµ to¸n häc vµ l«gÝc häc ng−êi §øc G. Phrege (1848-1925) øng dông l«gÝc häc ®Ó nghiªn cøu to¸n häc vµ c¸c c¬ së cña nã, x©y dùng sè häc h×nh thøc ho¸. Nhµ triÕt häc, l«gÝc häc, to¸n häc ng−êi Anh B. Raxel (1872-1970) cïng víi A. Uaitkhed (1861-1947) trong t¸c phÈm c¬ b¶n ba tËp “C¸c nguyªn t¾c cña to¸n häc” víi c¸c môc ®Ých luËn chøng cho nã vÒ mÆt l«gÝc ®· cè x©y dùng hÖ tiªn ®Ò diÔn dÞch cho l«gÝc häc. 2.3. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc häc biÖn chøng 6
  7. L«gÝc häc biÖn chøng còng lµ nh¸nh quan träng cña l«gÝc häc hiÖn ®¹i. Ngay Arixt«t ®· ®Æt ra vµ cã ý gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò c¬ b¶n cña l«gÝc häc biÖn chøng – ph¶n ¸nh c¸c m©u thuÉn hiÖn thùc vµo c¸c kh¸i niÖm, vÊn ®Ò t−¬ng quan c¸i riªng vµ c¸i chung, sù vËt vµ kh¸i niÖm vÒ nã vµ v. v.. Nh÷ng yÕu tè cña l«gÝc biÖn chøng dÇn ®−îc tÝch luü trong c¸c c«ng tr×nh cña c¸c nhµ t− t−ëng kÕ tiÕp. Nh−ng l«gÝc biÖn chøng chØ thùc sù b¾t ®Çu ®−îc ®Þnh h×nh vµo cuèi thÕ kû XVIII - ®Çu thÕ kû XIX. Vµ ®iÒu ®ã còng tr−íc hÕt g¾n liÒn víi sù tiÕn bé cña c¸c khoa häc vµ víi tªn tuæi cña c¸c nhµ triÕt häc kinh ®iÓn §øc më ®Çu bëi Cant¬ (1724-1804). Bªn c¹nh l«gÝc häc h×nh thøc, «ng thÊy cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng mét thø l«gÝc häc néi dung, mµ «ng gäi lµ l«gÝc häc siªu nghiÖm. Nã ph¶i nghiªn cøu c¸c h×nh thøc thùc sù c¬ b¶n cña t− duy nh− ph¹m trï, tøc lµ nh÷ng kh¸i niÖm chung nhÊt. Cant¬ lµ ng−êi ®Çu tiªn ph¸t hiÖn ra tÝnh chÊt m©u thuÉn kh¸ch quan, biÖn chøng s©u s¾c cña t− duy con ng−êi. Nh©n ®ã, «ng h−íng tíi viÖc v¹ch th¶o nh÷ng chØ dÉn t−¬ng øng cho c¸c nhµ khoa häc. MÆc dï ®· ®Æt ra nh÷ng nguyªn t¾c cña l«gÝc häc míi víi vÊn ®Ò trung t©m lµ vÊn ®Ò m©u thuÉn biÖn chøng, song Cant¬ l¹i ch−a tr×nh bµy nã mét c¸ch hÖ thèng. ¤ng còng kh«ng v¹ch ra c¶ mèi t−¬ng quan thùc sù cña nã víi l«gÝc häc h×nh thøc, mµ h¬n thÕ n÷a cßn ®Þnh ®Æt ®èi lËp l«gÝc häc nµy víi l«gÝc häc kia. Hªghen (1770-1831) ®· tiÕp tôc ý ®å v¹ch th¶o hÖ thèng chØnh thÓ l«gÝc biÖn chøng míi. Trong c«ng tr×nh “Khoa häc l«gÝc” «ng ®· kh¸m ph¸ ra m©u thuÉn gi÷a c¸c lý thuyÕt l«gÝc hiÖn cã víi thùc tiÔn t− duy mµ ë thêi ®iÓm ®ã ®· rÊt gay g¾t. ¤ng ®· t×m ra ph−¬ng tiÖn gi¶i quyÕt m©u thuÉn nµy b»ng viÖc x©y dùng hÖ thèng l«gÝc häc míi d−íi d¹ng ®Æc thï, t«n gi¸o thÇn bÝ. Tiªu ®iÓm ë ®ã lµ biÖn chøng cña t− duy trong toµn bé tÝnh phøc t¹p vµ m©u thuÉn cña nã. Hªghen nghiªn cøu l¹i b¶n chÊt cña t− duy, c¸c h×nh thøc vµ quy luËt cña nã. Nh©n ®Êy «ng ®i ®Õn kÕt luËn “PhÐp biÖn chøng cÊu thµnh lªn b¶n chÊt cña chÝnh t− duy, c¸c quy luËt vµ h×nh thøc cña nã, r»ng víi t− c¸ch lµ lý tÝnh nã cÇn 7
  8. ph¶i phñ ®Þnh chÝnh m×nh, ph¶i r¬i vµo m©u thuÉn”2. ¤ng thÊy nhiÖm vô cña m×nh lµ ph¶i t×m ra ph−¬ng thøc gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn Êy. Nh÷ng vÊn ®Ò cña l«gÝc biÖn chøng, mèi t−¬ng quan cña nã víi l«gÝc h×nh thøc ®· ®−îc C. M¸c (1818-1883) vµ Ph. ¡nghen (1820-1895) tiÕp tôc cô thÓ ho¸ vµ ph¸t triÓn trong c¸c c«ng tr×nh cña m×nh. Sö dông chÊt liÖu tinh thÇn phong phó nhÊt ®−îc tÝch luü bëi triÕt häc, c¸c khoa häc tù nhiªn vµ khoa häc x· héi, c¸c ¤ng ®· t¹o lËp lªn hÖ thèng míi, duy vËt biÖn chøng, vµ nã ®· ®−îc ho¸ th©n vµo nh÷ng t¸c phÈm nh− “T− b¶n” cña C. M¸c, “Chèng §iurinh”, “BiÖn chøng cña tù nhiªn” cña Ph. ¡nghen vµ v. v.. Tõ nh÷ng quan ®iÓm triÕt häc chung Êy C. M¸c vµ Ph. ¡nghen kh«ng phñ nhËn ý nghÜa cña l«gÝc häc h×nh thøc, nh−ng nhÊn m¹nh tÝnh lÞch sö cña nã. Ph. ¡nghen ®· ghi nhËn r»ng t− duy lý luËn ë mçi mét thêi ®¹i lµ s¶n phÈm lÞch sö, ë nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau cã nh÷ng h×nh thøc vµ ®ång thêi néi dung rÊt kh¸c nhau. “Suy ra, khoa häc vÒ t− duy, còng nh− mäi khoa häc kh¸c, lµ khoa häc lÞch sö, khoa häc vÒ sù ph¸t triÓn lÞch sö cña t− duy con ng−êi”3. §ång thêi, C. M¸c vµ Ph. ¡nghen còng chØ ra sù kh¸c biÖt vÒ chÊt s©u s¾c gi÷a häc thuyÕt biÖn chøng cña m×nh víi cña Hªghen: ë Hªghen nã lµ duy t©m, cßn phÐp biÖn chøng M¸c-xÝt lµ duy vËt, xem xÐt t− duy, c¸c h×nh thøc vµ quy luËt cña nã nh− lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi bªn ngoµi. C. M¸c trong t¸c phÈm “T− b¶n” ®· øng dông l«gÝc biÖn chøng vµo viÖc ph©n tÝch x· héi ®−¬ng ®¹i víi «ng. Tuy nhiªn nh÷ng c«ng tr×nh chuyªn vÒ l«gÝc biÖn chøng ®Òu ch−a ®−îc C. M¸c vµ Ph. ¡nghen viÕt ra. Sù h×nh thµnh l«gÝc biÖn chøng nh− lµ khoa häc vÉn tiÕp tôc ë c¸c n−íc kh¸c nhau vµo cuèi thÕ kû XIX vµ trong toµn bé thÕ kû XX. ë Nga viÖc v¹ch th¶o mét sè vÊn ®Ò cña l«gÝc biÖn chøng, mèi t−¬ng quan cña nã víi l«gÝc h×nh thøc ®−îc G. Plªkhan«v (1856-1918) vµ V. I. Lªnin (1870-1924) thùc hiÖn. Trong t¸c phÈm “L¹i bµn vÒ c«ng ®oµn...” V. I. Lªnin ®· chØ ra sù kh¸c nhau cã tÝnh nguyªn t¾c gi÷a l«gÝc h×nh thøc vµ l«gÝc biÖn 2 Hªghen. B¸ch khoa th− c¸c khoa häc triÕt häc, gåm 3 tËp, Nxb. T− t−ëng, M. 1974-1977, t. 1, tr. 96 3 C. M¸c, Ph. ¡nghen, Toµn tËp, t. 20, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia., H., 1994, tr. 487. 8
  9. chøng. Cã rÊt nhiÒu chØ dÉn phong phó vÒ l«gÝc biÖn chøng (vµ h×nh thøc) trong “Bót ký triÕt häc” cña V. I. Lªnin. Sau V. I. Lªnin nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu nh»m tr×nh bµy l«gÝc biÖn chøng mét c¸ch hÖ thèng ®−îc tiÕn hµnh trªn hai h−íng lín. Thø nh©t, lÇn theo sù kh¸m ph¸ c¸c tÝnh quy luËt cña sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®ang ph¸t triÓn, c¸c m©u thuÉn kh¸ch quan cña nã vµo t− duy con ng−êi; thø hai, kh¸m ph¸ c¸c tÝnh quy luËt cña sù ph¸t triÓn cña chÝnh t− duy, cña biÖn chøng riªng cña nã. Trong ®iÒu kiÖn khoa häc-kü thuËt ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ vai trß cña t− duy biÖn chøng ®ang gia t¨ng, th× nhu cÇu ®èi víi l«gÝc häc biÖn chøng còng ngµy cµng t¨ng lªn. Ngµy nay ®ang cã nh÷ng nh©n tè míi kÝch thÝch sù ph¸t triÓn h¬n n÷a cña l«gÝc häc biÖn chøng. 3. ý nghÜa cña l«gÝc häc 3.1. ý nghÜa x· héi vµ c¸c chøc n¨ng c¬ b¶n cña l«gÝc häc a) Chøc n¨ng nhËn thøc. b) Chøc n¨ng thÕ giíi quan. c) Chøc n¨ng ph−¬ng ph¸p luËn. d) Chøc n¨ng t− t−ëng hÖ. 3.2. Vai trß cña l«gÝc häc trong viÖc h×nh thµnh v¨n ho¸ l«gÝc cña con ng−êi V¨n ho¸ l«gÝc lµ v¨n ho¸ cña t− duy ®−îc thÓ hiÖn qua v¨n ho¸ lêi nãi vµ ch÷ viÕt. Nã bao gåm: a) Tri thøc vÒ c¸c ph−¬ng tiÖn ho¹t ®éng tinh thÇn, vÒ c¸c h×nh thøc vµ quy luËt cña nã; b) Sù biÕt ¸p dông nh÷ng tri thøc Êy vµo thùc tiÔn t− duy dùa trªn nh÷ng kh¸i niÖm ®Ó thùc hiÖn c¸c thao t¸c l«gÝc ®óng, tiÕn hµnh c¸c suy luËn, chøng minh vµ b¸c bÎ; c) Thãi quen ph©n tÝch c¸c t− t−ëng c¶ cña riªng m×nh vµ cña ng−êi kh¸c ®Ó lùa chän c¸ch suy luËn hîp lý nhÊt, ng¨n ngõa nh÷ng sai lÇm l«gÝc. 9
  10. ViÖc rÌn luyÖn v¨n ho¸ l«gÝc lµ c«ng viÖc dµi l©u vµ ®Çy khã kh¨n. L«gÝc häc cã ý nghÜa lín trong viÖc rÌn luyÖn Êy. Khi nãi vÒ ý nghÜa cña l«gÝc häc, cÇn ph¶i tr¸nh hai th¸i cùc: hoÆc lµ ®¸nh gi¸ nã qu¸ cao, hoÆc lµ h¹ thÊp nã. B¶n th©n viÖc sö dông l«gÝc häc ®ßi hái ph¶i cã hai ®iÒu kiÖn: thø nhÊt, lµ cã mét kh¶ n¨ng t− duy nhÊt ®Þnh; vµ thø hai, mét sè tri thøc nhÊt ®Þnh. C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp 1) Tr×nh bµy c¸c nghÜa kh¸c nhau cña thuËt ng÷ l«gÝc? L«gÝc häc quan t©m ®Õn nghÜa nµo cña thuËt ng÷ ®ã? Cho vÝ dô vµ ph©n tÝch. 2) T− duy vµ t− duy ®óng ®¾n lµ g×? ThÕ nµo lµ l« gÝc cña t− duy, thÕ nµo l« gÝc cña t− duy h×nh thøc? 3) ThÕ nµo lµ néi dung, h×nh thøc cña t− duy? Ph©n biÖt tÝnh ch©n thùc vµ tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy nh− thÕ nµo? 4) H·y tr×nh bµy ®èi t−îng, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña l« gÝch häc h×nh thøc. 5) Tr×nh bµy ng¾n gän vÒ lÞch sö xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc häc. Ph©n biÖt c¸c nh¸nh l«gÝc häc: l«gÝc h×nh thøc truyÒn thèng, l«gÝc to¸n vµ l«gÝc biÖn chøng. 6) Tr×nh bµy vÒ vai trß, c¸c chøc n¨ng cña l«gÝc häc. Nªu râ ý nghÜa cña l«gÝc häc vµ cña viÖc häc tËp l«gÝc häc. 10
  11. Bµi 1. kh¸i niÖm 1. §Þnh nghÜa vµ ®Æc ®iÓm cña kh¸i niÖm Sù xuÊt hiÖn cña c¸c kh¸i niÖm mang tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t− duy con ng−êi. Sù xuÊt hiÖn Êy ®ßi hái ph¶i cã tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan vµ kh¶ n¨ng nh− lµ nh÷ng tiÒn ®Ò vµ ®iÒu kiÖn. TÝnh tÊt yÕu cña kh¸i niÖm g¾n liÒn chÆt chÏ víi ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt cña con ng−êi. Kh¶ n¨ng kh¸ch quan cña sù xuÊt hiÖn vµ tån t¹i c¸c kh¸i niÖm trong t− duy lµ sù hiÖn tån trong thÕ giíi nh÷ng ®èi t−îng cã tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt. TÊt c¶ c¸c ®èi t−îng ®Òu cÊu thµnh tõ c¸c bé phËn liªn hÖ víi nhau theo c¸c c¸ch kh¸c nhau, vµ cã nh÷ng thuéc tÝnh kh¸c nhau. C¸c thuéc tÝnh l¹i cã nhiÒu lo¹i: ®¬n nhÊt, chung, b¶n chÊt, kh«ng b¶n chÊt, kh¸c biÖt, kh«ng kh¸c biÖt. B¶n th©n c¸c lo¹i thuéc tÝnh nªu trªn tån t¹i kh¸ch quan, kh«ng phô thuéc vµo ý thøc con ng−êi, nh− chÝnh c¸c ®èi t−îng vËy. Nh−ng chóng ®· ®−îc nhËn thøc v¹ch ra, trë thµnh c¸c dÊu hiÖu cña ®èi t−îng. Nh− vËy, dÊu hiÖu chÝnh lµ ý nghÜ cña con ng−êi vÒ thuéc tÝnh. C¸c dÊu hiÖu nµy còng ®−îc chia thµnh c¸c lo¹i t−¬ng øng víi sù ph©n chia c¸c thuéc tÝnh nh− ë trªn. ViÖc lµm râ nguån gèc kh¸i niÖm cho phÐp v¹ch ra b¶n chÊt thùc sù cña nã lµ h×nh thøc cña t− duy ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp vµ kh¸i qu¸t ®èi t−îng th«ng qua nh÷ng dÊu hiÖu chung, b¶n chÊt, kh¸c biÖt. VÒ thùc chÊt kh¸i niÖm lµ nh÷ng tri thøc, hiÓu biÕt cã ®Æc ®iÓm t−¬ng ®èi toµn diÖn vµ cã hÖ thèng vµ ®óng ®¾n vÒ b¶n chÊt cña ®èi t−îng. Ng−êi n¾m ®−îc kh¸i niÖm cã nghÜa lµ nã ®· trë thµnh kim chØ nam cho ho¹t ®éng thùc tiÔn cña ng−êi ®ã ®èi víi ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh. Kh¸i niÖm thùc hiÖn 2 chøc n¨ng c¬ b¶n lµ nhËn thøc vµ giao tiÕp. 2. Kh¸i niÖm vµ tõ NÕu kh¸i niÖm lµ mét h×nh thøc cña t− duy, mét ph¹m trï l«gÝc häc, th× tõ lµ ph¹m trï ng«n ng÷ häc, lµ ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ ®Ó g¾n kÕt t− t−ëng, l−u 11
  12. gi÷, vµ truyÒn l¹i cho nh÷ng ng−êi kh¸c. Nãi kh¸c, tõ lµ c¬ së vËt chÊt cña kh¸i niÖm. Kh«ng thÓ cã kh¸i niÖm ngoµi tõ. Kh¸i niÖm ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së nh÷ng tõ x¸c ®Þnh cã nghÜa. NghÜa cña tõ th−êng ®−îc dïng ®Ó chuyÓn t¶i néi dung cña kh¸i niÖm. Mäi kh¸i niÖm ®Òu ®−îc thÓ hiÖn b»ng mét tõ hay côm tõ, nh−ng kh«ng ph¶i tõ nµo còng thÓ hiÖn kh¸i niÖm. V× thÕ kh«ng thÓ thay ®æi néi dung cña kh¸i niÖm b»ng ©m vµ nghÜa cña c¸c tõ kh¸c nhau. Mét tõ cã thÓ diÔn ®¹t néi dung cña mét sè kh¸i niÖm kh¸c nhau. §©y lµ hiÖn t−îng ®ång ©m kh¸c. Ng−îc l¹i, mét kh¸i niÖm cã thÓ ®−îc diÔn ®¹t b»ng nhiÒu tõ. §ã lµ hiÖn t−îng ®ång nghÜa kh¸c ©m. L«gÝc häc hiÖn ®¹i ®ang h−íng tíi x©y dùng mét hÖ thèng ng«n ng÷ nh©n t¹o hoµn chØnh cã thÓ diÔn ®¹t chÝnh x¸c mét nghÜa tõng kh¸i niÖm trong t− duy. 3. C¸c ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n thµnh lËp kh¸i niÖm ViÖc h×nh thµnh kh¸i niÖm lµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn cña con ng−êi nhê c¸c ph−¬ng ph¸p l«gÝc nh−: so s¸nh, ph©n tÝch, tæng hîp, trõu t−îng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸. 4. CÊu t¹o cña kh¸i niÖm Mäi kh¸i niÖm ®Òu ®−îc t¹o thµnh tõ 2 bé phËn: néi hµm vµ ngo¹i diªn. 4.1. Néi hµm cña kh¸i niÖm chÝnh lµ néi dung cña nã ®−îc xÐt d−íi d¹ng chia nhá thµnh nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt kh¸c biÖt, gióp ph©n biÖt ®èi t−îng mµ nã ph¶n ¸nh víi nh÷ng ®èi t−îng kh¸c. Néi hµm ®Æc tr−ng cho kh¸i niÖm vÒ mÆt chÊt. Cã thÓ biÓu diÔn néi hµm cña kh¸i niÖm nh− sau: A(b, c, d,...), trong ®ã A – lµ kh¸i niÖm nãi chung, cßn b, c, d,... – lµ nh÷ng thuéc tÝnh cña ®èi t−îng. C¸c dÊu hiÖu néi hµm gåm hai lo¹i: dÊu hiÖu lo¹i lµ dÊu hiÖu chung b¶n chÊt cho toµn bé líp ®èi t−îng, vµ dÊu hiÖu chñng, chung vµ b¶n chÊt chØ cho mét ®èi t−îng hoÆc líp nhá h¬n c¸c ®èi t−îng vµ lµm cho nã kh¸c víi c¸c ®èi t−îng kh¸c. Th«ng th−êng ng−êi ta nªu tr−íc nh÷ng dÊu hiÖu chung, b¶n chÊt ®¹i diÖn cho toµn bé líp ®èi t−îng, råi míi ®Õn nh÷ng dÊu hiÖu ngµy cµng kh¸c 12
  13. biÖt, ®Æc thï h¬n chØ thuéc vÒ ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ®ang ph¶n ¸nh. Sè l−îng c¸c dÊu hiÖu cµng nhiÒu th× néi hµm cµng phong phó. 4.2. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lµ tËp hîp ®èi t−îng thùc mang c¸c dÊu hiÖu chung, b¶n chÊt ®−îc nªu trong néi hµm. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm chÝnh lµ ph¹m vi ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh vµ ®Æc tr−ng cho kh¸i niÖm vÒ mÆt l−îng, do vËy cã thÓ liÖt kª chÝnh x¸c c¸c ®èi t−îng thuéc ngo¹i diªn, nÕu chóng lµ h÷u h¹n vµ t−¬ng ®èi kh«ng nhiÒu, cßn kh«ng th× cã thÓ m« t¶ ngo¹i diªn dùa vµo c¸c dÊu hiÖu néi hµm. Sè l−îng ®èi t−îng cµng nhiÒu th× ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm cµng réng. 4.3. Quan hÖ gi÷a néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lµ quan hÖ tû lÖ nghÞch: néi hµm cµng phong phó, th× ngo¹i diªn cµng hÑp. Ng−îc l¹i, ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm cµng réng, th× néi hµm cña kh¸i niÖm cµng nghÌo. Nh÷ng kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn réng nhÊt ®−îc gäi lµ c¸c ph¹m trï, cßn c¸c kh¸i niÖm cã néi hµm phong phó nhÊt th−êng ph¶n ¸nh mét ®èi t−îng cô thÓ, x¸c ®Þnh (kh¸i niÖm ®¬n nhÊt). Còng cÇn l−u ý r»ng quy luËt nµy chØ t¸c ®éng khi t− duy ph¶n ¸nh nh÷ng ®èi t−îng tån t¹i ë mét phÈm chÊt x¸c ®Þnh, trong tr¹ng th¸i tÜnh t¹i t−¬ng ®èi. Sù t¸c ®éng cña nã ®óng víi nh÷ng kh¸i niÖm bao hµm c¸c kh¸i niÖm kh¸c vµ thÓ hiÖn qua phÐp më réng vµ thu hÑp kh¸i niÖm (xem môc 7). 5. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm 5.1. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm theo néi hµm a) Kh¸i niÖm cô thÓ vµ trõu t−îng. b) Kh¸i niÖm kh¼ng ®Þnh vµ kh¸i niÖm phñ ®Þnh. c) Kh¸i niÖm t−¬ng quan vµ kh«ng t−¬ng quan. 5.2. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm theo ngo¹i diªn a) Kh¸i niÖm tËp hîp vµ kh«ng tËp hîp. b) Kh¸i niÖm ¶o (rçng) vµ kh¸i niÖm thùc. c) Kh¸i niÖm chung vµ kh¸i niÖm ®¬n nhÊt. 6. Quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm 13
  14. VÒ mÆt néi hµm cã hai lo¹i quan hÖ lµ kh«ng so s¸nh ®−îc vµ so s¸nh ®−îc. VÒ mÆt ngo¹i diªn, c¸c kh¸i niÖm kh«ng so s¸nh ®−îc n»m trong quan hÖ t¸ch rêi (ngang hµng), cßn c¸c kh¸i niÖm so s¸nh ®−îc cã thÓ quan hÖ víi nhau theo mét trong 6 kiÓu, ®−îc chia thµnh 2 nhãm quan hÖ ®iÒu hoµ vµ kh«ng ®iÒu hoµ. 6.1. Quan hÖ ®iÒu hoµ lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i diªn cña chóng cã Ýt nhÊt mét ®èi t−îng chung nhau. Nhãm quan hÖ nµy l¹i gåm 3 kiÓu: a) Quan hÖ ®ång nhÊt (trïng nhau). Lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i diªn cña chóng hoµn toµn trïng nhau, nh−ng néi hµm cña chóng vÉn ph©n biÖt. b) Quan hÖ bao hµm (lÖ thuéc). Lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm nµy lµ toµn bé ngo¹i diªn cña nh÷ng kh¸i niÖm kia, nh−ng kh«ng ng−îc l¹i. Kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn lín h¬n (bao hµm) ®−îc gäi lµ kh¸i niÖm lo¹i, cßn kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn nhá h¬n (bÞ bao hµm) ®−îc gäi lµ kh¸i niÖm chñng. c) Quan hÖ giao nhau. Lµ quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm mµ mét phÇn ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm nµy lµ mét phÇn ngo¹i diªn cña nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c. 6.2. Quan hÖ kh«ng ®iÒu hoµ lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i diªn cña chóng kh«ng cã phÇn nµo trïng nhau. Quan hÖ nµy gåm 3 kiÓu: a) Quan hÖ ngang hµng (cïng bÞ bao hµm): Lµ quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm chñng mµ ngo¹i diªn cña chóng t¸ch rêi nhau vµ cïng lÖ thuéc ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lo¹i. 14
  15. b) Quan hÖ ®èi lËp: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ néi hµm cña chóng cã nh÷ng dÊu hiÖu tr¸i ng−îc nhau, nh−ng tæng ngo¹i diªn cña chóng kh«ng lÊp ®Çy ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lo¹i chung cho chóng. c) Quan hÖ m©u thuÉn: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm cã néi hµm kh«ng chØ tr¸i ng−îc mµ cßn lo¹i trõ nhau vµ tæng ngo¹i diªn cña chóng lu«n lÊp ®Çy ngo¹i diªn cña mét kh¸i niÖm lo¹i. 7. Më réng vµ thu hÑp kh¸i niÖm lµ c¸c thao t¸c l«gÝc xö lý néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm. Quan hÖ bao hµm lo¹i – chñng lµ c¬ së cña chóng. Sù t¸c ®éng cña quy luËt quan hÖ tû lÖ nghÞch gi÷a néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm ®−îc thÓ hiÖn trùc tiÕp ë c¸c thao t¸c nµy. 7.1. Më réng kh¸i niÖm lµ thao t¸c gióp thu ®−îc mét kh¸i niÖm míi b»ng c¸ch më réng ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm cho tr−íc. Nh÷ng kh¸i niÖm ®øng sau bao giß còng ph¶i bao hµm nh÷ng kh¸i niÖm ®øng tr−íc ®ã. Giíi h¹n cña më réng kh¸i niÖm lµ ph¹m trï. 7.2. Thu hÑp kh¸i niÖm lµ thao t¸c l«gÝc ng−îc víi më réng kh¸i niÖm, trong ®ã tõ kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn lín h¬n (lo¹i) ta chuyÓn ®Õn kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn nhá h¬n (chñng) t−¬ng øng. Giíi h¹n cña thu hÑp lµ ë kh¸i niÖm ®¬n nhÊt. 8. PhÐp ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm 8.1. B¶n chÊt cña ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm lµ thao t¸c l«gÝc nh»m v¹ch ra nh÷ng dÊu hiÖu néi hµm c¬ b¶n nhÊt cña kh¸i niÖm. CÇn ph¶i ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm ë mét trong ba tr−êng hîp sau: Thø nhÊt, tæng kÕt ®iÓm chñ yÕu sau qu¸ tr×nh nhËn thøc b¶n chÊt ®èi t−îng; thø hai, khi sö dông nh÷ng kh¸i niÖm mµ ng−êi kh¸c cßn ch−a biÕt néi hµm; thø ba, khi sö dông c¸c tõ ®· biÕt nh−ng l¹i ®−îc dïng ë nghÜa míi. 8.2. CÊu t¹o vµ c¸c chøc n¨ng cña phÐp ®Þnh nghÜa gåm 2 bé phËn: Kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa (definiendum = Dfd) lµ kh¸i niÖm mµ ta ph¶i v¹ch râ néi hµm c¬ b¶n cña nã ra. 15
  16. Kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa (definiens = Dfn) lµ kh¸i niÖm cã nh÷ng dÊu hiÖu chung vµ c¬ b¶n cÊu thµnh néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa. Mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa vµ kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa ®−îc thÓ hiÖn nhê tõ “lµ” hay dÊu g¹ch ngang. Chøc n¨ng cña ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm lµ v¹ch râ néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa; ph©n biÖt ®èi t−îng cÇn ®Þnh nghÜa víi nh÷ng ®èi t−îng kh¸c 8.3. C¸c kiÓu ®Þnh nghÜa a) C¨n cø vµo ®èi t−îng ®−îc ®Þnh nghÜa, th× cã 2 kiÓu ®Þnh nghÜa: ®Þnh nghÜa thùc vµ duy danh. * §Þnh nghÜa thùc lµ ®Þnh nghÜa vÒ chÝnh ®èi t−îng ®ã b»ng c¸ch chØ ra nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n nhÊt trong néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa. VÝ dô: Con ng−êi lµ ®éng vËt cã n¨ng lùc t− duy. * §Þnh nghÜa duy danh lµ ®Þnh nghÜa v¹ch ra nghÜa cña tõ biÓu thÞ ®èi t−îng. VÝ dô: HiÕn ph¸p ®−îc gäi lµ ®¹o luËt c¬ b¶n. Nh− vËy, ®Þnh nghÜa duy danh chÝnh lµ thao t¸c ®Æt tªn cho ®èi t−îng. b) C¨n cø vµo tÝnh chÊt cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa th× ®Þnh nghÜa gåm c¸c kiÓu: * §Þnh nghÜa qua lo¹i gÇn nhÊt vµ kh¸c biÖt chñng lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã ph¶i chØ ra kh¸i niÖm lo¹i gÇn nhÊt chøa kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa, råi sau ®ã v¹ch ra nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c biÖt cña kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa so víi kh¸i niÖm ®ã. Nh−ng cã nh÷ng kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa ®· lµ réng nhÊt khiÕn kh«ng thÓ t×m ®−îc kh¸i niÖm lo¹i cña nã; hoÆc kh«ng t×m ®−îc thuéc tÝnh kh¸c biÖt ®Æc thï cña ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa ph¶n ¸nh. Trong c¸c tr−êng hîp ®ã cÇn ph¶i cã nh÷ng kiÓu ®Þnh nghÜa kh¸c phï hîp h¬n. * §Þnh nghÜa theo quan hÖ: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã ng−êi ta chØ ra mét kh¸i niÖm ®èi lËp víi kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa vµ nªu râ mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®èi t−îng mµ hai kh¸i niÖm ®ã ph¶n ¸nh. (®Þnh nghÜa “vËt chÊt” cña V. I. 16
  17. Lªnin). KiÓu ®Þnh nghÜa nµy th−êng ®−îc dïng khi cÇn ®Þnh nghÜa nh÷ng kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn réng nhÊt – c¸c ph¹m trï. * §Þnh nghÜa nguån gèc: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã ng−êi ta v¹ch ra nguån gèc hoÆc ph−¬ng thøc t¹o ra ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa ph¶n ¸nh. KiÓu ®Þnh nghÜa nµy cã t¸c dông lµm râ nguån gèc ph¸t sinh cña ®èi t−îng. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ th× kh«ng ph¶i bÊt cø ®èi t−îng nµo còng cã thÓ chØ râ ®−îc xuÊt xø, nguån gèc vµ c¸ch thøc sinh thµnh, v× thÕ kiÓu ®Þnh nghÜa nµy chñ yÕu hay dïng trong khoa häc tù nhiªn vµ kü thuËt. Ngoµi 3 kiÓu ®Þnh nghÜa c¬ b¶n nªu trªn, cßn cã c¸c kiÓu ®Þnh nghÜa sau: + M« t¶ lµ ®Þnh nghÜa b»ng c¸ch liÖt kª c¸c dÊu hiÖu kh¸c biÖt bªn ngoµi cña ®èi t−îng nh»m ph©n biÖt nã víi c¸c ®èi t−îng kh¸c. + So s¸nh: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã dÊu hiÖu cña kh¸i niÖm ®−îc nªu ra b»ng c¸ch so s¸nh nã víi c¸c dÊu hiÖu t−¬ng tù ë kh¸i niÖm kh¸c ®· biÕt. 8.4. C¸c quy t¾c ®Þnh nghÜa a) §Þnh nghÜa ph¶i c©n ®èi: Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa (Dfn) ph¶i trïng víi ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa (Dfd): Dfn ≡ Dfd. §Þnh nghÜa c©n ®èi thÓ hiÖn mèi quan hÖ ®ång nhÊt gi÷a kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa víi kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa. Vi ph¹m quy t¾c trªn sÏ dÉn ®Õn c¸c lçi sau: + §Þnh nghÜa qu¸ réng: khi Dfn>Dfd, tøc lµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa bÞ bao hµm trong ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa. + §Þnh nghÜa qu¸ hÑp: khi Dfn
  18. cÇn ®Þnh nghÜa, hoÆc néi hµm cña kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa l¹i ®−îc gi¶i thÝch th«ng qua nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c mµ néi hµm cßn ch−a râ rµng. c) Tr¸nh dïng mÖnh ®Ò phñ ®Þnh trong ®Þnh nghÜa. NÕu dïng mÖnh ®Ò phñ ®Þnh ®Ó ®Þnh nghÜa (A lµ kh«ng B) th× trong nhiÒu tr−êng hîp kh«ng lµm râ ®−îc néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa, mµ míi chØ dõng l¹i ë møc ®é nhÊn m¹nh nã kh«ng cã nh÷ng dÊu hiÖu nµy hay kh¸c mµ th«i. d) §Þnh nghÜa ph¶i t−êng minh, râ rµng, chÝnh x¸c. Quy t¾c nµy yªu cÇu nh÷ng thuËt ng÷ ®−îc sö dông trong ®Þnh nghÜa ph¶i ng¾n gän, râ nghÜa, tr¸nh dïng nh÷ng tõ ng÷ mËp mê, ®a nghÜa, hoÆc lµ nh÷ng tõ vÝ von so s¸nh dÔ g©y hiÓu lÇm vÒ ®èi t−îng ®−îc ®Þnh nghÜa. ViÖc vËn dông tèt c¸c quy t¾c ®Þnh nghÜa lµ ®iÒu kiÖn cÇn, nh−ng ch−a lµ ®ñ ®Ó x©y dùng c¸c ®Þnh nghÜa khoa häc chÆt chÏ phï hîp víi hiÖn thùc. C¸c quy t¾c Êy ®−îc rót ra trªn c¬ së ph©n tÝch c¸c ®Þnh nghÜa “cã s½n”. V× vËy ®Ó cã mét ®Þnh nghÜa tèt rÊt cÇn ph¶i am hiÓu tinh t−êng vÒ ®èi t−îng. 9. PhÐp ph©n chia kh¸i niÖm 9.1. B¶n chÊt vµ nguån gèc cña ph©n chia kh¸i niÖm NÕu ®Þnh nghÜa lµ thao t¸c nh»m vµo néi hµm kh¸i niÖm, th× ph©n chia l¹i lµ thao t¸c nh»m vµo ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm ®Ó v¹ch ra ngo¹i diªn cña c¸c kh¸i niÖm chñng trong kh¸i niÖm lo¹i theo mét c¨n cø x¸c ®Þnh. Së dÜ cã thÓ ph©n chia kh¸i niÖm ®−îc lµ v×, mét tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt (lµ c¬ së cña phÐp ®Þnh nghÜa) cña ®èi t−îng thùc cã thÓ thÓ hiÖn ë nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau phô thuéc vµo quan hÖ qua l¹i cña ®èi t−îng víi c¸c ®èi t−îng kh¸c, vµo møc ®é biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña nã. Sù hiÖn h÷u cña c¸c h×nh thøc thÓ hiÖn lµ c¬ së kh¸ch quan cña ph©n chia. NÕu ®Þnh nghÜa tr¶ lêi c©u hái: “®èi t−îng lµ g×?”, th× ph©n chia tr¶ lêi: “®èi t−îng Êy cã nh÷ng h×nh thøc nµo?” CÇn ph©n chia kh¸i niÖm trong 3 tr−êng hîp, khi ph¶i v¹ch ra kh«ng chØ b¶n chÊt cña t− duy, mµ cßn c¶ c¸c h×nh thøc thÓ hiÖn vµ ph¸t triÓn cña nã; khi ng−êi ®èi tho¹i kh«ng râ lÜnh vùc øng dông cña kh¸i niÖm; khi sö dông tõ ®ång ©m kh¸c nghÜa, chØ ra c¸c nghÜa cña nã vÒ thùc chÊt ®· lµ ph©n chia kh¸i niÖm. 18
  19. CÇn ph©n biÖt viÖc ph©n chia kh¸i niÖm nh− lµ v¹ch ra c¸c kh¸i niÖm chñng trong kh¸i niÖm lo¹i víi viÖc chØ ra c¸c bé phËn trong mét chØnh thÓ. §©y lµ hai thao t¸c cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt mµ kh«ng ph¶i lóc nµo ng−êi ta còng ph©n biÖt ®−îc. 9.2. CÊu t¹o cña phÐp ph©n chia gåm 3 bé phËn lµ: a) Kh¸i niÖm bÞ ph©n chia: lµ kh¸i niÖm lo¹i mµ tõ ®ã ta v¹ch chØ ra c¸c kh¸i niÖm chñng chøa trong nã (ký hiÖu lµ A). b) C¬ së ph©n chia: lµ c¨n cø, dÊu hiÖu, mµ dùa vµo ®ã ta chia kh¸i niÖm lo¹i ra thµnh c¸c kh¸i niÖm chñng. Khi thùc hiÖn ph©n chia kh¸i niÖm cÇn l−u ý lµ viÖc lùa chän c¬ së cña nã sÏ quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ khoa häc vµ thùc tiÔn cña phÐp ph©n chia. c) C¸c kh¸i niÖm chñng thµnh phÇn: lµ c¸c kh¸i niÖm thu ®−îc sau khi ph©n chia (ký hiÖu lµ A1, A2, … An). 9.3. C¸c quy t¾c ph©n chia kh¸i niÖm a) Ph©n chia ph¶i c©n ®èi. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm bÞ ph©n chia ph¶i b»ng tæng ngo¹i diªn cña c¸c kh¸i niÖm sau ph©n chia: A ≡ A1+ A2 +…+ An. Vi ph¹m quy t¾c nµy sÏ dÉn ®Õn mét trong c¸c lçi sau: - Chia thiÕu thµnh phÇn: khi kh«ng chØ ra ®ñ c¸c kh¸i niÖm chñng trong kh¸i niÖm bÞ ph©n chia. Tæng ngo¹i diªn cña c¸c kh¸i niÖm thu ®−îc sau ph©n chia nhá h¬n ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm bÞ ph©n chia: A > A1+ A2 +…+ An - Chia thõa thµnh phÇn: khi c¸c kh¸i niÖm chñng thµnh phÇn thu ®−îc thõa ra so víi ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lo¹i bÞ ph©n chia: A < A1+ A2 +…+ An - Ph©n chia võa thõa võa thiÕu. b) Ph©n chia ph¶i cïng mét c¬ së. Ph¶i gi÷ nguyªn c¨n cø ph©n chia trong suèt qu¸ tr×nh ph©n chia. §iÒu nµy cã nghÜa lµ kh«ng ph¶i chØ cã mét c¬ së ph©n chia duy nhÊt cho mét kh¸i niÖm, mµ tuú vµo ®èi t−îng vµ môc ®Ých cña phÐp ph©n chia ta cã thÓ lùa chän c¸c c¨n cø ph©n chia kh¸c. Nh−ng khi ®· b¾t ®Çu chia th× chØ ®−îc 19
  20. phÐp chän mét c¨n cø vµ ph¶i chia xong ë c¨n cø Êy míi ®−îc chuyÓn sang c¨n cø kh¸c. Khi c¨n cø ph©n chia bÞ ®æi gi÷a chõng lµ ®· vi ph¹m quy t¾c nµy. c) C¸c kh¸i niÖm thu ®−îc sau ph©n chia ph¶i ngang hµng: ngo¹i diªn cña chóng ph¶i t¸ch rêi nhau. Ng−îc l¹i th× sÏ lµ vi ph¹m quy t¾c nµy. d) Ph©n chia ph¶i liªn tôc: khi ph©n chia th× ph¶i tõ kh¸i niÖm lo¹i v¹ch ra c¸c kh¸i niÖm chñng gÇn nhÊt. NÕu quy t¾c nµy bÞ vi ph¹m, th× sÏ m¾c lçi ph©n chia nh¶y vät. 9.4. C¸c kiÓu ph©n chia kh¸i niÖm a) Ph©n chia theo dÊu hiÖu biÕn ®æi: lµ ph©n chia c¸c kh¸i niÖm lo¹i thµnh c¸c kh¸i niÖm chñng, sao cho mçi chñng vÉn gi÷ ®−îc dÊu hiÖu nµo ®ã cña lo¹i, ®ång thêi l¹i cã nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt cña chñng. C¬ së ph©n chia cã thÓ lµ dÊu hiÖu b¶n chÊt hay kh«ng b¶n chÊt, dÊu hiÖu néi dung hay thuÇn tuý h×nh thøc bªn ngoµi. VÝ dô: ph©n chia kh¸i niÖm “lÞch sö” thµnh c¸c kh¸i niÖm “lÞch sö tù nhiªn”, “lÞch sö x· héi”, “lÞch sö t− t−ëng”; hoÆc chia kh¸i niÖm “Ng−êi” thµnh “ng−êi da tr¾ng”, “ng−êi da ®en”, “ng−êi da mµu”... b) Ph©n ®«i kh¸i niÖm: lµ chia ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm thµnh hai phÇn m©u thuÉn, lo¹i trõ nhau. ë ®©y mçi dÊu hiÖu cña phÇn nµy sÏ kh«ng cã trong phÇn cßn l¹i. Khi ph©n ®«i kh¸i niÖm th× lu«n ph¶i theo mét c¬ së nhÊt ®Þnh vµ lu«n ph¶i ®¶m b¶o tÝnh c©n ®èi. c) Ph©n nhãm kh¸i niÖm: lµ s¾p xÕp c¸c ®èi t−îng thµnh c¸c líp theo sù gièng nhau gi÷a chóng, sao cho líp nµy cã vÞ trÝ x¸c ®Þnh ®èi víi líp kh¸c. Ph©n nhãm lµ mét d¹ng ph©n chia ®Æc biÖt, dùa vµo dÊu hiÖu b¶n chÊt ®Ó liªn tiÕp chia tõ kh¸i niÖm lo¹i ®Õn kh¸i niÖm chñng theo c¸c quy t¾c ph©n chia. VÝ dô: ph©n nhãm häc sinh trong mét líp häc c¨n cø vµo lùc häc thµnh häc sinh xuÊt s¾c, giái, kh¸, trung b×nh, yÕu. Cã 2 kiÓu ph©n nhãm: - Ph©n nhãm tù nhiªn: lµ s¾p xÕp c¸c ®èi t−îng theo líp x¸c ®Þnh dùa vµo dÊu hiÖu b¶n chÊt cña chóng. §©y lµ kiÓu cho phÐp 20
nguon tai.lieu . vn