Xem mẫu
- L CH S NGH THU T TRÌNH DI N
Đ i v i không ít ngư i Vi t Nam, ngh thu t trình di n v n còn
là m t lo i hình th c hành ngh thu t vô cùng xa l . Nó m i ch “r t
rè” đan cài trong nh ng ho t đ ng văn hóa khác ho c “ n khu t”
trong không gian tư gia c a m t vài ngh sĩ. V y mà phương Tây,
hình th c th c hành ngh thu t này đã có trên n a th k t n t i và
phát tri n. L ch s c a nó không ch ph n ánh s v n đ ng c a ngh
thu t đương đ i Tây phương mà còn là m t b n ghi trung th c c a
tâm th con ngư i Tây phương hi n đ i. Bài vi t sau đây c a ngh sĩ
Như Huy s cho chúng ta m t cái nhìn khái quát v l ch s lo i hình
ngh thu t này.
B i các mô hình vô cùng đa d ng và tính ch t phù du, cũng như b i
b n ch t liên s n c a nó, cái b n ch t làm cho nó hi n di n kh p m i
th i kỳ c a l ch s ngh thu t phương Tây, cho t i gi , ngư i ta v n r t
- khó minh đ nh chính xác v đi m kh i đ u c a ngh thu t trình di n. M t
s ngư i (như Attanasio Di Fellice ch ng h n), th m chí còn tìm ra d u v t
c a các hình thái ngh thu t trình di n theo ki u hi n đ i trong các th c
hành ngh thu t t th i Ph c Hưng, ví d như (đ c bi t trong) m t s trò
đùa ngh ch c a Leonardo de Vinci, ho c trong k nguyên ngh thu t
Baroque, thông qua nh ng hi u ng gây k ch tính sân kh u c a m t s
h a sĩ như Bernini.
Tuy nhiên, dư ng như nh ng lý l thuy t ph c hơn c là nh ng lý l
đ nh v th i đi m ra đ i c a ngh thu t trình di n trong ph m vi th k 20.
Cho t i nay, v vi c này, có hai quan đi m chính.
Quan đi m th nh t (ví d c a Roselee Goldberg), mang đ m tính
l ch s , cho r ng ngh thu t trình di n ra đ i thông qua các th c hành
ngh thu t c a trào lưu v lai (1909) và Dada (1916) h i đ u th k XX, mà
“Tuyên ngôn v lai” (Futurist Manifesto) c a nhà văn Ý Filippo
Tomasso Marinetti đăng trên t Le Figaro vào 20 tháng Hai năm
1909 t i Paris chính là phát bi u tư ng minh đ u tiên v ngh thu t trình
di n, cũng như cu c trình di n đ u tiên chính là cu c trình di n c a chính
Marinetti, t ch c t i Trieste, m t thành ph nh n m sát biên gi i Áo-Ý,
vào 12 tháng Giêng 1910.
Tuy nhiên, theo m t s quan đi m khác mang đ m tính ý ni m hơn
(ví d như c a Kristine Stiles), khía c nh trình di n ch là khía c nh th
y u c a các ngh sĩ v lai và Dada mà thôi, do đó, vi c coi các ngh sĩ v
lai và Dada như nh ng cha đ th c s c a ngh thu t trình di n là chưa
thuy t ph c.
- Khi trình di n tr thành trình di n
Theo Kristine Stiles, chính nhóm ngh thu t có tên là Gutai (c th )
do Jirò Yoshihara (1904 – 1972) thành l p t i Nh t B n 1954, bao g m
m t s thành viên t các lĩnh v c xã h i khác nhau như ngh sĩ th giác,
lu t sư, nhà văn, và các nhà kinh t , m i là nhóm có nh ng phát bi u
tư ng minh và chân xác đ u tiên v ngh thu t trình di n thông qua b n
“Tuyên ngôn c th ” (Gutai Manifesto) cũng như qua các s t p chí “c
th ” (t 1955-1965) c a h . Không nh ng th , theo bà, vi c nhóm này s
d ng thân th trong vai trò là ch t li u, t o ph m cho các màn trình di n
đã th hi n rõ quan đi m mu n nh n m nh vào ti n trình th c hi n c a tác
ph m ch không ph i vào b n thân tác ph m sau cu i, cũng như vi c các
v t li u thiên nhiên và các đ dùng h ng ngày đư c các ngh sĩ “c th ”
đưa vào vào văn c nh ngh thu t cũng đã báo trư c nh ng khía c nh c a
ngh thu t s p đ t, ngh thu t trình di n, trào lưu ngh thu t nghèo khó
(Arte Povera), ngh thu t ng u bi n (Fluxus Art) cũng như ngh thu t đ t
bi n (Happening Art) t i châu Âu và M sau này.
S phát tri n c a ngh thu t trình di n t i M và phương Tây có liên
quan ch t ch t i hai đ nh ch quan tr ng, m t châu Âu, là trư ng
Bauhaus, khai gi ng năm 1919, và m t M , trư ng H c Sơn (Black
Mountain College), khai gi ng vào năm 1933.
M t trong nh ng cu c trình di n quan tr ng t i trư ng H c Sơn và
đã tr thành hình m u cho vô s các cu c trình di n khác trong hai th p
niên 1950, 1960, di n ra vào năm 1952. Trong cu c trình di n đó, công
chúng đư c đ ngh ng i thành 4 tam giác trong m t khu v c hình vuông,
đ t o thành hai l i đi c t nhau. M i ngư i đư c phát m t chi c c c tr ng.
Nh ng b c b ch h a (White Painting) c a Robert Rauschenberg, lúc này
v n đang ch là m t sinh viên d thính c a trư ng, đư c treo trên cao.
- Đ ng trên m t chi c thang xây d ng, m c m t b comple đen, John Cage
đ c to bài vi t “M i quan h c a âm nh c và Thi n” và nh ng trích đo n t
tác ph m c a Meister Eckhart. Sau đó, ông trình di n m t sáng tác âm
nh c b ng m t radio. Cùng lúc y, David Tudor chơi nh c trên m t chi c
piano “bi n thái” (prepared piano – t c piano v i các dây đàn đư c g n
b i các v t li u khác, như k p qu n áo, dây đi n, v.v., v i m c đích thay
đ i âm thanh g c c a đàn)… C th , v i s xu t hi n đ ng th i ngày
càng nhi u các hành vi kỳ l khác c a Rauschenberg, Jay Watt, Charles
Olsen và Mary Caroline, Richard và Merce Cunningham, cu c trình di n
đã d n đ t t i cao trào c a nó là m t b u không khí vô cùng h n lo n, vô
m c đích và làm cho nh ng ngư i tham d hoàn toàn “không bi t trư c
đư c đi u gì s di n ra sau m i hành vi” – như chính l i Jonh Cage xác
nh n sau này.
T i trư ng Bauhaus, l n đ u tiên m t lý thuy t v ngh thu t trình
di n đã đư c gi i thi u chính th c b i Oskar Schlemmer, m t h a sĩ và
điêu kh c gia g c Stuttgart. Trong lý thuy t y, Schlemmer cho r ng h i
h a và điêu kh c thu c h th ng Appollo (v th n Hy L p thiên v trí tu ),
còn các d ng ngh thu t trình di n, bi u di n thu c h th ng Dionysus, (v
th n Hy L p thiên v b n năng, c m xúc). Schlemmer cho r ng h i h a -
công c đ mô t không gian hai chi u - thu c khu v c lý thuy t v không
gian, trong khi màn trình di n trong không gian th c, không gian “tr i
nghi m”, l i cung c p nh ng “th c hành” đ b sung cho chính khu v c lý
thuy t v không gian c a h i h a.
Trư ng H c Sơn, m t ngôi trư ng nh n m gi a nh ng ng n núi và
thung lũng thu c th tr n H c Sơn c a nư c M , đã chính là m t đ a đi m
quan tr ng cho các th c hành mang tính th nghi m v ngh thu t trình
di n t i M th i đi m sau chi n tranh th gi i th hai. Trong s các giáo
- viên c a trư ng H c Sơn, có m t s ngư i t i đây t trư ng Bauhaus,
như Joseph và Anni Albers, trư c khi trư ng này b Đ ng Qu c xã đóng
c a. Chính nh ng nhân v t này đã có công t o nên giáo trình liên nguyên
t c cho trư ng H c Sơn theo tinh th n Bauhaus: “Đi u quan tr ng c a
ngh thu t là NHƯ TH NÀO ch không ph i là CÁI GÌ”.
Ngay chính t i trư ng H c Sơn, Xanti Schawinsky, c u giáo viên
c a Bauhaus, đã xây d ng m t giáo trình sân kh u, n i r ng nh ng th
nghi m trư c kia c a trư ng Bauhaus. Nói v giáo trình c a mình, Xanti
Schawinsky kh ng đ nh “giáo trình này hoàn toàn không có d đ nh là
nh ng bài t p c a b t c hình thái nào thu c sân kh u đương đ i, hơn
th , đây là m t nghiên c u t ng h p v nh ng hi n tư ng cơ b n c a
không gian, hình thái, màu s c, ánh sáng, âm thanh, chuy n đ ng, âm
nh c, th i gian, v.v.”.
Nh ng làn sóng đ u tiên
Sau th i đi m xu t hi n c a trư ng H c Sơn, có hai trào lưu quan
tr ng khác đã xu t hi n và - không h quá l i chút nào – làm thay đ i h n
b m t ngh thu t t o hình th k 20.
Trào lưu th nh t mang tên “Ngh thu t đ t bi n” (Happening Art)
t i M , trào lưu th hai mang tên “Ngh thu t ng u bi n” (Fluxus Art) t i
châu Âu. C hai trào lưu này cùng đ u đư c hình thành trong kho ng th i
gian cu i th p k 50 và đ u th p k 60.
Thu t ng “đ t bi n” đư c phát sinh t lo t trình di n mang tên “18
đ t bi n trong sáu ph n” (18 Happenings in Six Parts) c a ngh sĩ M
Allan Kaprow, di n ra t i Gallery Neuben, New York vào năm 1959. Quan
tâm t i câu h i v gi i h n c a các v t th ngh thu t, nh ng bi n c cũng
như hành vi đ i thư ng, ngh thu t đ t bi n đã thi t t o nên m t đ nh
- nghĩa th giác v kho ng h p nh nhoi gi a ngh thu t và cu c đ i. Lý
thuy t và th c hành gia quan tr ng nh t c a trào lưu ngh thu t đ t bi n,
Allan Kaprow, v i m c đích m ra nh ng “giá tr và thái đ m i m cho
các th h tương lai”, đã khuy n khích các ngh sĩ tr nên “ph n ngh sĩ”
(un-artist) đ tìm cách chuy n hóa, tác đ ng vào “đ u trư ng toàn c u”
(global arena) hơn là quanh qu n trong vi c sáng t o ra nh ng v t th
nh m m c đích mua bán.
Cùng th i đi m đó, t i châu Âu, m t nhóm ngh sĩ mang tên “Ng u
bi n” (Fluxus) đã đư c thành l p dư i s t ch c c a m t ngh sĩ, ki n
trúc sư và s gia ki n trúc M g c Litva, George Maciunas, ngư i cũng đã
t ch đ nh b n thân làm ch t ch nhóm. Đi m chung c a vài ngh sĩ đ u
tiên thu c trào lưu “ng u bi n” là: h đ u là h c trò trong m t khóa gi ng
n i ti ng c a John Cage (nh c sĩ, m t trong nh ng nhân v t quan tr ng
nh t c a ngh thu t sau hi n đ i, ngư i cũng t ng có th i gian tham gia
gi ng d y và t ch c cũng như tr c ti p trình di n trong nh ng cu c trình
di n quan tr ng t i trư ng H c Sơn) t i trư ng nghiên c u xã h i New
York.
George Maciunas đã t ch c m t lo t các cu c trình di n vào năm
1961 t i AG Gallery. Chính nh ng cu c trình di n này đã là n n t ng cho
Liên hoan Ng u bi n (Fluxus Festival) đ u tiên vào năm 1962 t i châu Âu.
Maciunas đã đóng vai trò vô cùng quan tr ng trong Liên hoan Ng u bi n
này khi t mình đ ng ra t ch c các s ki n, thi t k các n ph m, lý
thuy t hóa căn tính xã h i chung và h tư tư ng chính tr c a trào lưu
ng u bi n cũng như n l c kêu g i thành viên m i cho nhóm.
Joseph Beuys, m t trong nh ng nhân v t t o nh hư ng l n cho
các th h ngh sĩ Đ c và châu Âu sau này cũng đã s m vai trò r t quan
tr ng trong trào lưu ng u bi n. Các thích các v trình di n đơn l , gi n
- ti n, ng n, và thư ng xuyên gây h n – luôn có v ph c t p và nhi u n d
hơn c n thi t, đã đư c Beuys kiên quy t duy trì như căn tính ngh thu t
c a ông. M t trong nh ng v trình di n đ c s c c a Joseph Beuys mang
tên “Làm th nào gi i nghĩa tranh cho m t con th ch t”. Trong v ng u
bi n đó, Joseph Beuys, v i khuôn m t đư c ph đ y vàng lá, ng i trên
m t chi c gh t a gi ng gi i v ngh thu t cho m t con th ch t đang
đư c ông b trên tay.
Ngh thu t ng u bi n cũng liên quan t i m t nhân v t đư c khá
nhi u công chúng Vi t Nam bi t t i: Yoko Ono. Tuy v y, ngư i Vi t đa
ph n ch bi t m t khía c nh, tuy khá quan tr ng, nhưng không h n có tính
c t y u trong cu c đ i ngh thu t c a Yoko Ono: bà là v c a m t trong
nh ng ca sĩ, nh c sĩ, thi sĩ quan tr ng b c nh t c a nh c Pop hi n đ i –
John Lennon. Th t s ra, ngoài vi c là v John Lennon (và cũng là ngu n
c m h ng quan tr ng đ John Lennon đưa nh ng chi u kích xã h i vào
nh ng sáng tác ngh thu t c a ông), Yoko Ono có m t cu c đ i ho t
đ ng ngh thu t vô cùng phong phú và gây r t nhi u tranh lu n. Bà là m t
trong nh ng ngh sĩ - v i tri t lý ngh thu t đ cao tính tr u tư ng và s
tương tác c a công chúng - đư c coi là m t ngu n c m h ng cho trào lưu
ng u bi n. B n thân bà t ng trình di n cùng John Cage cũng như có m i
quan h r t ch t ch và đã có tri n lãm t i gallery c a chính th lĩnh tinh
th n c a trào lưu ng u bi n George Maciunas.
Nói t i ngh thu t trình di n, ngư i ta cũng khó có th b qua m t
hình thái trình di n pha tr n gi a ngh thu t múa hi n đ i châu Âu và các
y u t c a k ch Noh truy n th ng Nh t B n, đư c g i là H c Vũ (Butoh
Dance), ra đ i vào kho ng năm 1959. Không gian chính mà m i th c
hành H c Vũ luôn quán chi u vào là kho ng ranh gi i gi a s ng và ch t,
gi a t nh và mê, là đáy sâu vô th c c a con ngư i, nơi lưu gi nh ng
- đ ng thái, hành vi và dáng v mà ý th c không th làm ch . Hai nhân v t
đư c coi là đã sáng l p ra d ng ngh thu t H c Vũ này là Tatsumi Hijikata
và Kazuo Ono.
nguon tai.lieu . vn
