Xem mẫu
- K thu t tr ng và bón phân cho cây h i (01-09-2012)
H i là cây c s n có giá tr cao m t s khu v c d c biên gi i Vi t - Trung.
vùng này, h i có ch t lư ng tinh d u t t, có th xu t kh u, ư c ng bào
dân tc Tày, Dao L ng Sơ n tr ng t hàng th k nay.
Tên ng nghĩa: Illicium anisatum Lour, 1790, non L., 1759; Badianifera
officinarum Kuntze, 1891.
Tên khác: i h i, Bát giác hương, i h i hương, H i sao, H i 8 cánh, M c
h i(Tày).
H : H i – Illiciaceae
Tên thương ph m: Chinese star anise, Star anise, Anise oil
- I- Hình thái:
Cây g nh , thư ng xanh, cao 6-8(-15)m, ư ng kính thân 15-30cm.
Thân m c th ng, tròn, v ngoài màu nâu xám. Cành non hơi m p,
nh n, màu l c nh t, sau chuy n thành màu nâu xám. Lá m c cách và
thư ng t p trung u cành, trông t a như m c vòng; m i vòng
thư ng có 3-5 lá. Phi n lá nguyên, dày, c ng, giòn; hình tr ng thuôn
hay trái xoan thuôn; kích thư c 6-12x2,5-5cm; u lá nh n ho c tù,
g c lá hình nêm; m t trên màu l c s m, nh n, m t dư i xanh nh t;
gân d ng lông chim, g m 9 - 12 ôi, không n i rõ. Cu ng lá dài 7 -
10cm. Hoa m c ơn c nách lá, có khi x p 2-3 cái; cu ng to và
ng n; 5 lá ài màu tr ng có mép màu h ng; 5-6 cánh hoa u nhau
màu h ng th m. Qu kép g m 6-8 i (có khi hơn), x p thành hình
sao ư ng kính 2,5-3cm, lúc non màu l c, khi già màu nâu s m, m i
ài dài 10-15mm, có mũi nh n ng n u. H t hình tr ng, nh n
bóng. Hoa tháng 3-5, qu tháng 6-9.
- II- Các thông tin khác v th c v t:
Chi H i (Illicium) g m kho ng trên 40 loài, phân b ch y u khu
vc ông Nam Á, ông Á và B c M . n nay, nư c ta ã phát
hi n ư c kho ng 16 loài thu c chi H i (chi m 40% s loài c a c
chi). Riêng t i Sa Pa (Lao Cai) ã g p t i 6 loài. Qu và lá c a h u
h t các loài trong chi H i u ch a tinh d u. Thành ph n hoá h c
trong tinh d u c a m i loài cũng r t khác nhau, r t a d ng.
1/ Vi t Nam: n nay v n chưa g p H i (Illicium verum) sinh trư ng
tr ng thái hoang d i. Nhi u ý ki n cho r ng, h i là cây nguyên s n
vùng ông B c Vi t Nam và Nam Trung Qu c. T i Vi t Nam, h i
ưc tr ng ch yu L ng Sơ n (Văn Quán, Bình
Gia, Cao L c, B c Sơn, Chi Lăng, Văn Lãng, Th xã L ng
Sơn, L c Bình, ình L p, Tràng nh…) và Qu ng Ninh (Bình
Liêu). G n ây h i ã ưc ưa tr ng Cao B ng ( ông Khê)
v à B c K n.
2/ Th gi i:
Cây cũng ư c tr ng nhi u t i mi n Nam Trung Qu c (Qu ng
ông, Qu ng Tây, Vân Nam, o H i Nam). Hoa h i ã ư c nh p
tr ng t i Nh t B n, n .
- III- c i m sinh h c:
H i ã ư c tr ng tr t t r t lâu i t i các khu v c i núi vùng ông
B c Vi t Nam và mi n Nam Trung Qu c. Các r ng h i hi n có, t p trung
ch y u cao (200-)300-400(-600)m, v i nhi t trung bình năm trong
kho ng 18-220C và t ng lư ng mưa trung bình năm (1.000-)1.400-1.600
(2.800) mm. Vùng tr ng h i t p trung c Vi t Nam và Trung Qu c u
ch u nh hư ng tr c ti p c a gió mùa ông B c, hàng năm có t i 4 tháng
nhi t không khí xu ng th p (trung bình 13,5-150C) và thư ng có sương
mu i.
Cây ưa l p t m t dày, phì cao, thoát nư c t t, có pH 5-8, c bi t
là t feralit màu , màu nâu n màu vàng, phát tri n trên sa di p th ch.
H i là cây ưa sáng, song giai o n non l i c n ư c che bóng. Trong giai
on u, cây sinh trư ng r t nhanh theo chi u cao (tăng trư ng theo
chi u cao có th t t i 1,5-2,0 m/năm). Cây 5-6 năm tu i có th cao t i 9-
- 10m. Cây tr ng t h t có th ra hoa, bói qu giai o n 5-6 năm tu i.
Thông thư ng, h i n y ch i vào 2 v trong năm. V chính (còn g i là v
xuân) cây n y ch i vào cu i tháng 1 u tháng 2; v ph (hè thu) t các
tháng 6-7 n 10-11. V hoa chính thư ng vào tháng 7-9 và cho qu chín
vào tháng 7-9 năm sau. ây là v h i chính (v h i mùa). Th c t thì vào
tháng 3-4 hàng năm cũng có m t v h i chiêm, song ch t lư ng qu th p,
vì ch y u là nh ng qu còn non b r ng, qu chưa phát tri n y
(thư ng g i là “h i inh”, “h i chân chu t”, “h i chân chó”…).
N u quan sát k ta th y, m t s cây h i thư ng ra hoa, mang qu r i rác
quanh năm. H i mùa là v chính (c năng su t, ch t lư ng qu u cao).
Th i gian t khi n hoa, th ph n n lúc qu chín thư ng kéo dài kho ng
1 năm. Thư ng sau m i chu kỳ 2-3 năm cây l i sai qu m t l n.
IV- Thành ph n hoá h c:
Tinh d u h i ch a ch y u trong qu (3-3,5% trong qu tươi và 8-13%
trong qu khô). Trong lá cũng ch a tinh d u, nhưng hàm lư ng th p (0,3-
1,0%). Thành ph n ch y u c a tinh d u là trans-anethol (80-
98%); ngoài ra còn có kho ng trên 20 h p ch t khác (limonen, -
pinen, -phellandren, linalool, -3-
caren, methylchavicol, myrcen, anisaldehyd, sabinen, 4- terpineol,
paracymen, -terpinen…). Cis-anethol thư ng ch có hàm lư ng r t nh (v t
- 0,1%), nhưng l i r t c và c g p 15-30 l n so v i trans-anethol. Vì
v y, tinh d u h i s gây ng c n u dùng quá li u lư ng ho c dùng nhi u.
Ch t lư ng c a tinh d u h i ph thu c ch t ch vào hàm lư ng c a trans-
anethol trong tinh d u. Dư i ây là m i tương quan gi a ông và hàm
lư ng trans - anethol trong tinh d u h i: H t h i ch a kho ng 50-
80% d u béo v i thành ph n chính là các acid oleic, linoleic, stearic và
- myristic. Nh ng nghiên c u g n ây c a Vi n Hoá h c (Vi n Khoa h c và
Công ngh Vi t Nam) ã cho bi t, t qu h i ( ôi khi còn có tên g i là “hoa
h i”) ã tách và chi t ư c acid shikimic. C 100kg qu h i khô có th
chi t ưct 6,5-7kg acid shikimic. Acid shikimic ư c coi là ngu n
nguyên li u quan tr ng ch bi n thu c tamiflu, m t lo i thu c ch y u
ch a tr b nh cúm gia c m H5N1 hi n nay.
V- K thu t nhân gi ng, gây tr ng:
H i ư c nhân gi ng ch y u t h t. H t ư c ch n t qu chín v h i mùa
(tháng 7-9), t nh ng cây m kho , sai qu , ch ng ch u sâu b nh t t, giai
o n 15-20 năm tu i. Qu thu v c n tr i thành m t l p m ng nơi râm,
thoáng mát kho ng 4-5 ngày, tách l y h t. H t h i ch a d u béo và s m t
s c n y m m r t nhanh; nên c n ư c gieo ngay sau khi thu hái ho c b o
qu n trong cát m. Th i gian b o qu n càng lâu thì t l h t n y m m càng
- gi m.
Vư n ươm c n ch n t sét nh , t , nhi u mùn, m. Trư c khi gieo
h t c n cày b a k , d n s ch c , bón lót phân h u cơ sinh h c (20-30 t n/ha),
x lý thu c di t n m. h t n y m m t t, trư c khi gieo c n ngâm h t b ng
nư c m (35-370C) trong 2-3 gi . H t có th gieo theo r ch, gieo vãi ho c gieo
vào các b u t ã ư c chu n b s n, 1kg h t có th gieo trên di n tích 80-
100m2. Sau khi gieo c n ph lên trên m t l p rơm r ho c c tranh m ng và
tư i m. Tuỳ thu c vào i u ki n th i ti t, h t có th n y m m sau khi gieo
t (15-)20- 40(-90) ngày. Lúc này c n b d n l p rơm r ph và làm giàn che
bóng cao 50-60cm. Th i gian u c n che kín, sau ó gi m d n che theo
mc sinh trư ng c a cây. Vư n ươm c n làm s ch c , m, bón phân b
sung, phòng tr n m gây h i g c và r cây non. Kho ng 18- 20 tháng sau khi
gieo, cây con ã cao 50-70cm. ây là th i i m có th chuy n cây gi ng ra
tr ng trên di n tích s n xu t.
VI- Tr ng và chăm sóc:
Cây h i òi h i ph i tr ng trên t t t t ng d y, pH=4,5, hàm lư ng mùn cao
(>3%) t m quanh năm, thoát nư c t t. Không nên trong h i trên tá
vôi, ít chua ho c trung tính, t cát pha, trên t cát, t t ng m ng xói mòn
m nh. t thích h p nh t t r ng h i l à t cũng có th tr ng dư i r ng
g, t nghèo Kali và c th m r ng trên t tr ng c cây b i. Có th x lý
th c bì b ng phương pháp c c b theo h r ng kho ng 0,7 - 0,8m, có tán
che ban u cho cây m i tr ng.
Ánh sáng: Giai o n dư i 5 năm tu i cây h i không ch u ư c ánh sáng tr c
x m nh. n 8 năm tu i, cây h i b t u ra hoa, k t qu , nhu c u ánh sáng
- cũng tăng d n. n giai o n 20 năm tu i tr lên, cây h i òi h i ánh sáng
hoàn toàn.
Nư c: giai o n non t 1-3 tu i, cây h i c n nhi u nư c, vì thu c d ng cây
ưa m. n giai o n trư ng thành (trên 10 năm tu i), cây h i có kh năng
ch u h n m c trung bình, và thích ng linh ho t v i các i u ki n cung c p
nư c khác nhau c a môi trư ng.
Th i v tr ng t t nh t là mùa xuân ho c mùa mưa. Nên tr ng h i nh ng
sư n i c ó t ng t m t tương i dày, dinh dư ng. M t tr ng h i
kho ng t 400-500 cây/ha. H tr ng c n ào sâu 50-60cm, r ng 50-60cm, bón
lót 5-10kg phân h u cơ sinh h c và làm s ch c xung quanh. Sau khi tr ng
c n t ư i nư c m, che bóng. Nên gi l i nh ng cây r ng s n có xung
quanh làm cây che bóng. V sau s d n d n cây r ng theo m c l n và
sinh trư ng c a hoa h i. Trong nh ng năm u có th tr ng xen khoai, ,
u, s n ho c chè t n d ng t và ch ng xói mòn.
h i sinh trư ng phát tri n t t, cho năng su t qu cao, hàng năm c n
bón phân h u cơ sinh h c + Better NPK 12-12-17-9+TE (kho ng 15-20
kg/cây) vào giai o n trư c lúc cây ra hoa và sau khi thu ho ch qu . Khi bón
c n ào rãnh quanh tán cây, r i phân vào r i l p t lên, d n c , phát b dây
leo, cây b i xung quanh và vun g c. Chăm bón t t, cây sinh trư ng, phát
tri n thu n l i, năng su t qu s cao.
- n nay v n chưa có thông tin gì v sâu b nh h i cây h i. M t vài tài li u có
c p t i tuy n trùng (Radopholus similis) gây h i i v i m t s cá th
m t vài khu v c.
giai o n 5-6 năm tu i, năng su t qu r t th p, thư ng ch 0,5-1 kg/cây.
n th i kỳ t 10-20 tu i, năng su t qu trung bình có th t 7-20 kg/cây.
T 20 năm tu i tr i, cây b t u cho năng su t qu n nh, thư ng t 20-
30 kg/cây, năm b i thu có th t i 35-40 kg/cây (năng su t t i a có th t 45-
50 kg/cây). N u ư c chăm bón t t, h i cho năng su t cao và n nh, có th
kéo dài trong giai o n t 20 n 80 năm tu i. Sau ó năng su t s gi m d n.
Chu kỳ canh tác có th t i 90-100 năm.
VII- Khai thác, ch bi n và b o qu n:
- Sau khi thu ho ch, qu c n ư c phơi ngay, vì lâu d b m c. Cũng có th
nhúng qua nư c sôi nhanh trong vài phút di t men r i m i phơi. V i cách
làm này qu có màu , p, nhưng hàm lư ng tinh d u có gi m i chút ít.
Thư ng c 100 kg qu tươi sau khi phơi s cho ch ng 25-30kg khô.
Trên th trư ng, s n ph m qu h i khô ư c chia thành 3 lo i:
- Lo i 1 (h i i h ng): qu 8 cánh to, ng u, không b lép, màu nâu,
cu ng ng n (3-5 mm), không m c. ây là lo i có ph m c p t t nh t.
- Lo i 2: (h i xô): qu có cánh không u, màu cánh gián, m t s cánh b lép,
gi p, gãy.
- Lo i 3: qu thu hái non, qu v n, lép nhi u, màu nâu en. ây là lo i có ch t
lư ng kém.
H i thư ng ư c tiêu th d ng qu khô ho c s n ph m tinh d u. Có th c t
tinh d u khi qu còn tươi hay ã phơi khô. ng bào các dân t c L ng Sơn
thư ng c t tinh d u h i b ng các n i c t kth công, ơn gi n, tương t như
c t rư u. Th i gian c t có th kéo dài t 18-24 gi . có hi u su t và ch t
lư ng tinh d u cao, c n s d ng các thi t b chưng c t liên t c b ng hơi nư c
có h i lưu v i n i hơi riêng. Bã còn l i sau khi c t tinh d u có th dùng làm
nhiên li u un ho c tr n v i phân súc v t bón cho cây tr ng.
- VIII- Giá tr kinh t , khoa h c và b o t n:
Không ch châu Á ( c bi t là các nư c khu v c ông Nam Á), mà t i nhi u
nư c châu Âu (Pháp, c, Ý…) và châu M (Hoa Kỳ, Cu Ba…) qu và tinh
duhi ư c coi là gia v ưa thích trong ch bi n th c ph m. Trong
danh m c các thương ph m an toàn ư c phép s d ng trong s n xu t thu c
và ch bi n th c ph m c a Hoa Kỳ, qu h i mang ký hi u “GRAS 2095” và
tinh d u h i mang ký hi u “GRAS 2096”.
H i l i là ngu n nguyên li u có th tách chi t acid shikimic, ngu n nguyên li u
t ng h p ch t Osaltamivir - ho t ch t c a thu c tamiflu - hi n ư c coi là
thu c kháng virus có hi u qu trong vi c ph i h p i u tr cúm gia c m H5N1
trên ngư i n u ư c s d ng giai o n s m.
- Trong h th c v t Vi t Nam, chi H i (Illicium) có ngu n gen r t phong phú,
r t a d ng, hi n ã th ng kê ư c kho ng 16 loài. T t c các loài trong chi
H i (Illicium) nư c ta u ch a tinh d u v i các thành ph n hoá h c khác
nhau. m t s loài tinh d u l i ch a ch y u là safrol, linalool và methyl
eugenol… Các loài trong chi H i Vi t Nam là ngu n gen quý c n ư c
nghiên c u khai thác, b o t n, phát tri n và s d ng b n v ng.
nguon tai.lieu . vn