Kho tàng di sản văn hóa cung đình thời Nguyễn - Bảo tồn và phát huy giá trị

Kho tàng di sản văn hóa cung đình thời Nguyễn - Bảo tồn và phát huy giá trị
TS Phan Thanh Hải
(Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế)
Tóm tắt: Triều Nguyễn là triều đại quân chủ cuối cùng tại Việt Nam, với gần 400
năm tồn tại (1558-1945), các chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn đã để lại cho dân tộc
những di sản văn hóa vô cùng phong phú và mang giá trị đặc biệt. Huế là thủ phủ của các
chúa Nguyễn và là kinh đô của vương triều Nguyễn nên đã thừa hưởng được nhiều di sản
văn hóa quan trọng. Trong những năm qua, cùng với sự đổi mới và phát triển của đất nước,
sự nghiệp bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa cung đình thời Nguyễn đã đạt
được nhiều thành quả to lớn, góp phần xây dựng Huế trở thành một trung tâm văn hóa du
lịch của đất nước, thành phố festival đặc trưng của Việt Nam.
Bài tham luận dưới đây đề cập đến 3 nội dung chính: 1-Triều Nguyễn với các di
sản văn hóa cung đình; 2- Công cuộc bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa cung
đình tại cố đô Huế; 3-Một số định hướng chiến lược cho công cuộc bảo tồn và phát huy giá
trị di sản của cố đô Huế.
Abstract: The Nguyen was the last monarchy of Vietnam with nearly 400 years of
existence (1558-1945). Nguyen lords and Nguyen dynasty left the country diversified
cultural heritages with special values. As the head-quarter of Nguyen lords and the capital
city of Nguyen dynasty, Hue inherits many important cultural heritages. In the past years,
with the country renovation and development, the Nguyen dynasty's cultural heritage
preservation and enhancement gained remarkable achievements helping Hue become a
cultural-tourist center, and a typical festival city of Vietnam.
This speech would like to mention 3 main contents: 1. Nguyen monarchy and the
Court cultural heritages; 2. The Court cultural heritage preservation and enhancement at
Hue ancient capital city; 3. Some strategic orientations for Hue heritage preservation and
enhancement.
***
Tổng quan về công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa cố đô Huế
GS.TSKH Lưu Trần Tiêu
(Hội đồng Di sản Văn hóa Việt Nam)
Tóm tắt:
1. Không nơi nào trên đất nước ta như ở Huế còn giữ lại được một quần thể di tích
đền đài, cung điện, thành quách, lăng tẩm… khá hoàn chỉnh về mặt quy hoạch, và cùng với
nó là một khối lượng đồ sộ, phong phú, đa dạng về những tư liệu phản ánh đời sống, nghi
lễ cung đình, sinh hoạt nơi cung cấm. Cái đẹp của kiến trúc Huế là sự mực thước trong kết
5

cấu, sự tinh tế trong từng chi tiết trang trí mỹ thuật ở đỉnh cao, sự hài hòa giữa công trình
kiến trúc và môi trường cảnh quan thiên nhiên. Tính độc đáo và duy nhất chỉ có ở Cố đô
Huế là hệ thống thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế như là một hình thức "xuất bản"
những áng thơ văn, được chạm khắc, khảm cẩn, tráng men, đắp nổi tạo thành một tác phẩm
mỹ thuật, một lối trang trí mỹ thuật "nhất thi nhất họa", "nhất tự nhất họa" rất độc đáo,
được "lưu trữ" trên liên ba, đố bản, vách ván trên kiến trúc cung đình Huế.
Trên đất nước ta chỉ có ở Huế còn giữ được Âm nhạc cung đình. Nhiều thư tịch cổ,
các bộ hương ước, phổ hệ, phả hệ, sắc phong, di vật và cổ vật các loại,… còn đang được
lưu giữ trong các đình, đền, chùa, nhà thờ họ tộc và trong nhiều gia đình người dân Huế,
nhưng đang vơi dần theo năm tháng.
Không có ở các di sản văn hóa khác của Việt Nam và cũng hiếm thấy ở các nước
trên thế giới, trong một khu di sản - Quần thể di tích Cố đô Huế - được UNESCO ghi danh
5 danh hiệu cao quý: Di sản văn hóa Thế giới (1993), Nhã nhạc cung đình Huế (2003) và 3
Di sản tư liệu Thế giới: Mộc bản triều Nguyễn (2009), Châu bản triều Nguyễn (2014) và
Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế (2016).
2. Quần thế di tích Cố đô Huế tọa lạc trên một phạm vi rất rộng lớn nằm trong thành
phố Huế và 3 huyện thị phụ cận của tỉnh Thừa Thiên Huế với hơn 500 hạng mục công
trình di tích trong khu vực Kinh thành, Hoàng thành, Tử Cấm thành và các di tích ngoài
Kinh thành, bao gồm 7 cụm lăng tẩm của 10 vị vua triều Nguyễn và các di tích tín ngưỡng,
tôn giáo, công trình phòng thủ… Đây là di tích có phạm vị khu vực di sản (khu vực bảo vệ
I) và vùng đệm (khu vực bảo vệ II) vào loại lớn nhất so với những Di sản văn hóa Thế giới
đã được UNESCO ghi danh ở nước ta. Chính đây là một thách thức lớn, đồng thời cũng là
cơ hội hiếm có cho những người làm công tác bảo tồn di sản Cố đô Huế.
Sau khi triều Nguyễn cáo chung, tiếp đến là 2 cuộc chiến tranh kéo dài đã tàn phá
nghiêm trọng Quần thể di tích này. Sau ngày đất nước thống nhất, các nhà quản lý và
chuyên môn đã tiến hành công tác bảo quản cấp thiết, tu sửa các công trình bị xuống cấp.
Tuy nhiên, đất nước vừa ra khỏi chiến tranh, nên công tác bảo tồn gặp nhiều khó khăn, di
sản vẫn ở trong tình trạng xuống cấp nghiêm trọng. Chính vì vậy, năm 1981, Tổng Giám
đốc UNECO đã ra lời kêu gọi cứu nguy khẩn cấp di sản văn hóa Huế. Sau đó là một loạt
các sự kiện khác đã diễn ra: Quần thể di tích Cố đô Huế được UNESCO ghi danh là Di sản
văn hóa Thế giới (1993); Thủ tướng Chính phủ phê duyệt (1996) Dự án Quy hoạch bảo tồn
và phát huy giá trị di tích Cố đô Huế, giai đoạn 1996-2010; Dự án điều chỉnh Quy hoạch
này (2010); giai đoạn 2010-2020 và Cơ chế, chính sách hỗ trợ đầu tư bảo tồn và phát huy
giá trị di tích Cố đô Huế (2012); Ủy ban Nhân dân tỉnh Thừa Thiên Huế phê duyệt (2015)
Kế hoạch quản lý Quần thể di tích Cố đô Huế, giai doạn 2015-2020, định hướng đến 2030
nhằm xác lập cơ sở pháp lý cho việc quản lý, bảo vệ di sản; xác định các mục tiêu, chính
sách dài hạn; xây dựng chương trình, kế hoạch, thứ tự ưu tiên đầu tư cho công tác bảo tồn
và phát huy giá trị di tích Cố đô và các nhóm giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di tích,
di sản văn hóa phi vật thể, môi trường cảnh quan thiên nhiên gắn liền với di tích.
Được sự quan tâm của Chính phủ, sự phối hợp của các Bộ, ngành, những nỗ lực to
lớn của Đảng bộ, chính quyền và nhân dân Thừa Thiên Huế, diện mạo của di sản văn hóa
6

Cố đô dần hiện lên rõ nét. Hàng trăm di tích quan trọng trong khu vực Kinh thành, Hoàng
thành, Tử Cấm thành, các cụm di tích ngoài Kinh thành (lăng tẩm của các vua triều
Nguyễn, các di tích tín ngưỡng, tôn giáo,…) được đầu tư bảo quản, tu bổ, phục hồi. Ngoài
vốn đầu tư của Chính phủ và của tỉnh Thừa Thiên Huế, nguồn tài trợ của các tổ chức quốc
tế và nhiều nước; đồng thời, trên cơ sở cân đối thu chi hàng năm, Trung tâm Bảo tồn Di
tích Cố đô Huế cũng dành hơn 70% nguồn thu từ vé tham quan cho công tác bảo quản, tu
bổ, phục hồi di tích, số còn lại dùng chi cho các hoạt động nghiệp vụ và chi lương cho cán
bộ, công nhân viên và người lao động của Trung tâm.
Kết quả là, về mặt tổng thể, di tích Cố đô Huế đã thoát khỏi tình trạng cứu nguy khẩn
cấp, công cuộc bảo tồn di tích dần đi vào nề nếp và có bước phát triển mới; phát huy hiệu
quả giá trị di sản văn hóa trong phát triển kinh tế-xã hội của địa phương, góp phần thực
hiện Chiến lược phát triển bền vững Việt Nam giai đoạn 2011-2020 trong lĩnh vực bảo tồn
và phát huy giá trị di sản văn hóa.
Trên cơ sở kết quả to lớn đó, Ủy ban Di sản Thế giới đã đánh giá cao hoạt động bảo
tồn di tích Cố đô Huế tại các kỳ họp lần thứ 28 năm 2004 và lần thứ 38 năm 2014.
3. Kết quả to lớn và toàn diện trong hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn
hóa Quần thể di tích Cố đô Huế có phần đóng góp quan trọng, trực tiếp của các thế hệ lãnh
đạo, cán bộ công nhân viên và người lao động Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế; từ
tâm huyết, trí tuệ của các nhà nghiên cứu, những "bàn tay vàng" của những người thợ thủ
công truyền thống Huế và nhiều vùng khác nhau của đất nước.
Điều có thể khẳng định là việc hình thành một tổ chức trực tiếp quản lý và triển khai
các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị Quần thể di tích Cố đô Huế - Trung tâm Bảo tồn
Di tích Cố đô Huế - trực thuộc Ủy ban Nhân dân tỉnh Thừa Thiên Huế về quản lý nhà
nước, sự chỉ đạo về chuyên môn của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch là hoàn toàn đúng
đắn, đáp ứng được yêu cầu quản lý đối với Di sản Thế giới quy mô lớn, trên địa bàn nhiều
huyện thị, đúng với tầm vóc đặc biệt của di sản văn hóa Cố đô, đồng thời phù hợp với mô
hình quản lý mới với cơ chế hoạt động tự chủ, thông thoáng, đa chức năng, hiệu quả.
Trong cơ cấu tổ chức của Trung tâm có Công ty cổ phần trùng tu di tích, mà Trung tâm là
cổ đông chính, chiếm 51% cổ phần. Đây cũng là hình thức hợp tác công - tư vào loại sớm
ở nước ta trên lĩnh vực di sản văn hóa.
Với những kết quả to lớn và toàn diện trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di
sản văn hóa, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế xứng đáng với những phần thưởng cao
quý của Nhà nước ta trao tặng: Huân chương Lao động Hạng Ba, Hạng Nhì, Hạng Nhất.
Abstract:
1. Hue still conserves quite completely a complex of monuments, palaces, temples,
pavilions and tombs… in planning scheme together with a large quantity of abundant and
various documents on life, royal rituals and daily activities in forbidden palaces. The
beauty of Hue architecture is expressed in the structure, the subtlety in aesthetic decoration
of high level, the harmony in constructions and natural environmental landscapes. Hue has
the most unique and original system of royal literature on Hue royal architecture. Verses,
7

paralleled sentences and letter were carved, enameled and covered by bas-relief on 3horizontal decorative panels and high longitudinal framed boards. This created many
decorative styles of “one verse, one picture” or “one letter, one picture”.
All over the country, only Hue still maintains court music. Lots of ancient
documents, sets of village regulation, genealogy, family tree, royal records, ancient
objects, etc, are maintained in temples, pagodas, temples of forefather and Hue people‟s
families, however, they are disappearing through the time.
Five times of recognition by UNESCO: World Cultural Heritage (1993), Hue court
music Nha Nhac (2003) and 3 World Documentary Heritages: Wood-blocks of Nguyen
dynasty (2009), Nguyen dynasty‟s Imperial Archives (2014) and Royal Literature on Hue
Royal Architecture (2016).
2. Hue Monuments Complex was located on a very large scale of Hue city and 3
surrounding areas of Thua Thien Hue province with over 500 constructions inside the
Citadel, the Imperial City, the Forbidden Purple City; and outside the Citadel consisting of
7 complexes of 10 Nguyen emperors‟ tombs, religious relics and defensive constructions…
These simultaneously create the challenge and the opportunity for the conservators of Hue
heritage.
After the end of Nguyen dynasty, this monuments complex was seriously destroyed
by 2 wars. When the country was unified, managers and specialists began to maintain and
restore many constructions although they had lots of difficulties in conservation business.
However, Hue Monuments Complex was recognized World Cultural Heritage by
UNESCO in 1993; Value Conservation and Promotion of Hue heritage project was
approved by the Government in the period 1996-2010; Adjustment Project in the period
2010-2020 and Mechanism; Investment Policy on Conservation and Promotion of Hue
heritage values in 2012. Management Plan of Hue Monuments Complex in the period
2015-2020, orientation of 2030 was also approved by Thua Thien Hue‟s People Committee
to create the foundation for managing and protecting the heritage: target, long-term policy,
program, scheme, priority order for heritage conservation and promotion business and
method, intangible heritage, natural landscapes attaching to the heritage.
Under the Government‟s interest, the Offices and Departments‟ cooperation, Thua Thien
Hue people and authority‟s efforts, the appearance of Hue cultural heritage is changing.
Hundreds of important relics in the Citadel, the Imperial City, the Forbidden Purple City,
outside the Citadel‟s complexes of tombs and religious constructions are invested to
maintain, restore and conserve thanks to the Government and Thua Thien Hue‟s
investment capital, international support and Hue Monuments Conservation Center‟s a part
of source of ticket revenue.
Therefore, Hue heritage conservation activities were highly appreciated by World
Heritage Committee in the 28th and 34th sessions in 2004 and 2014 successively.
3. Great consequences on conservation and promotion activities of Hue Monuments
Complex‟s cultural heritage values are achieved by the direct and important contributions

8

of Hue Monuments Conservation Center‟s leaders, staffs, researchers and traditional
craftsmen all over the country.
This is confirmed that the establishment of an organization in charge of management
in value conservation and enhancement of Hue monuments complex – Hue Monuments
Conservation Center – belonging to Thua Thien Hue People‟s Committee on state
management, Department of Culture, Sports and Tourism‟s guidance of professional
knowledge is completely perfect.
Hue Monuments Conservation Center deserves the state government‟s noble
rewards: 1st Labor Medal, 2nd Labor Medal and 3rd Labor Medal because of great and
comprehensive achievements.
***
Quy hoạch kiến trúc Kinh thành Huế đầu thế kỷ XIX và giá trị nhân văn
bền vững của nó trong lòng đô thị Huế hiện nay
Nhà nghiên cứu Phan Thuận An
Tóm tắt: Từ xưa đến nay, đô thị Huế đã trải qua nhiều lần quy hoạch kiến trúc,
nhưng chưa lần nào quy mô và quan trọng bằng lần quy hoạch vào đầu thế kỷ XIX. Bấy
giờ, để vinh thăng cho triều đại mới và để bảo vệ bộ máy hành chính trung ương tại Kinh
đô của cả nước vừa mới được thống nhất, triều đình nhà Nguyễn đã huy động hàng vạn
nhân công từ nhiều địa phương trong nước về Huế để xây dựng Kinh thành. Người ta đã
ngăn chặn và đắp lấp một số đoạn của hai chi lưu bên tả ngạn sông Hương là sông Kim
Long và sông Bạch Yến, đồng thời lợi dụng một số đoạn còn lại của hai chi lưu để làm
thành hai con sông nhân tạo: một ở trong thành là Ngự Hà và một ở ngoài thành là Hộ
Thành Hà. Với sự chỉnh đốn địa thế bằng bàn tay con người, diện mạo địa lý và hệ thống
thủy đạo của một khu vực rộng lớn ở bờ bắc sông Hương đã thay đổi hẳn.
Tư tưởng chủ đạo của quy hoạch kiến trúc Kinh thành là Dịch lý và thuật Phong
thủy. Nó được kết hợp với phương pháp xây dựng thành lũy của Vauban và ứng dụng vào
hình sông thế núi tại chỗ để tạo ra được một công trình kiến trúc vừa đồ sộ, vừa hài hòa với
bối cảnh thiên nhiên thơ mộng của vùng đất này. Trong ngót 200 năm qua, Kinh thành bao
giờ cũng được xem là cái lõi trên mặt bằng tổng thể kiến trúc đô thị Huế. Cho đến ngày
nay, nó vẫn đóng vai trò như vậy. Chính quyền địa phương đã và đang đưa các giá trị lịch
sử và nghệ thuật của Kinh thành vào trong đời sống văn hóa và xã hội của thành phố Huế.
Abstract: Since the old time, Hue city has undergone several times of architectual
planning, but none of them was in a large scale and as important as the one in the
beginning of the XIXth century. At that time, in order to promote the new dynasty and to
protect the central administrative apparatus of the whole nation which had just been
unified, the Nguyen dynasty mobilized thousands of workers from different areas to Hue to
9