Khái quát về thực trạng luật tục Bahnar ở tỉnh Gia Lai

KHOA HOÏC QUAÛN LYÙ 39




SỐ 05 NĂM 2018
Khái quát về thực trạng
luật tục Bahnar ở tỉnh Gia Lai
TS. BUÔN KRÔNG TUYẾT NHUNG
Trường Đại học Tây Nguyên

1. Dẫn nhập Tum Kpơng, Kon Kơtu ở thành phố Kon Tum,
Dân tộc Bahnar là một trong những tộc tỉnh Kon Tum, nhóm nghiên cứu đã sưu tầm
người tại chỗ ở Gia Lai. Theo thống kê của Ban được 270 điều liên quan đến các chủ đề khác
Dân tộc tỉnh Gia Lai năm 2015, người Bahnar ở nhau của luật tục. Tạm phân chia thành 06
Gia Lai là 171.289 người (chiếm tỷ lệ là 11.84% chủ đề chính như sau: (1) Những tội phạm và
số dân toàn tỉnh). Tương tự như các dân tộc các hình phạt (56 điều), (2) Các quy định về hôn
khác ở Tây Nguyên, làng của người Bahnar ở nhân và gia đình (69 điều), (3) các quy định về sở
Gia Lai không chỉ là đơn vị cư trú (không gian hữu tài sản và xâm phạm quyền sở hữu tài sản
cư trú) mà còn là hình thức tổ chức xã hội dân (gồm 35 điều), (4) các quy định bảo vệ tài nguyên,
sự đặc biệt (không gian xã hội) có vai trò quan môi trường, gồm 22 điều, (5) Các quy định xâm
trọng đối với phát triển xã hội. Trong đó, các phạm thân thể người khác và các trọng tội, gồm
mối quan hệ xã hội được liên kết với nhau chặt 22 điều và (6) Các quy định liên quan đến phong
chẽ trên cơ sở của luật tục. Song song với pháp tục tập quán, gồm 66 điều. Nội dung của luật
luật của Nhà nước, các nguyên tắc của luật tục tục bao gồm các lĩnh vực về đời sống xã hội.
không chỉ dừng lại trong quan hệ xã hội truyền Đó là những quy định quản trị cộng đồng, an
thống mà còn được kế thừa sinh động trong xã sinh xã hội, quan hệ cộng đồng, quan hệ gia
hội đương đại, trở thành một đặc trưng đối với đình - dòng họ, quan hệ nam nữ, đến nghi lễ,
vùng người Bahnar. Luật tục trở thành di sản tín ngưỡng và quyền lợi và trách nhiệm của các
văn hóa tộc người và có một vai trò tích cực đối thành viên trong xã hội...
với phát triển xã hội vùng người Bahnar. Hiện
2.2. Tỷ lệ tồn tại và mức độ nhận thức của
nay, trước sự tác động của nhiều yếu tố, luật tục
người Bahnar đối với luật tục
Bahnar đã có nhiều biến đổi. Việc tìm hiểu về
của luật tục đối với nhận thức, thái độ và việc Bảng 1: Tỷ lệ tồn tại của luật tục Bahnar
áp dụng nó trong thực tiễn phần nào góp phần hiện nay
cung cấp thêm cứ liệu để nghiên cứu thực trạng Tổng số luật tục
sưu tầm được
Tồn tại nhưng
giảm hình phạt
Không còn
tồn tại
 Các chủ đề luật tục
luật tục trong bối cảnh mới hiện nay ở Gia Lai. Số lượng Số lượng Tỷ lệ % Số lượng Tỷ lệ %


2. Kết quả sưu tầm và mức độ tồn tại của
Những tội phạm và các hình phạt 56 42 75.0 14 25.0

Luật tục hôn nhân, gia đình 69 56 81.2 13 18.8
luật tục Bahnar ở Gia Lai Sỡ hữu và xâm phạm quyền sở
35 31 88.6 4 11.4
hữu tài sản
2.1. Kết quả sưu tầm luật tục qua thực tiễn Tội xâm phạm thân thể người
22 10 45.5 12 54.5
khác và trọng tội
Qua khảo sát, điền dã tại các làng của Các vi phạm đến phong tục tập quán 66 16 24.2 50 75.8

người Bahnar thuộc huyện Mang Yang, Kbang, Bảo vệ tài nguyên môi trường 22 10 45.5 10 45.5

Kông Chro, Đak Pơ, Đăk Đoa và làng người Tổng số 270 165 103


Bahnar Kon Kơ Tơr 2, Plei Đôm (Plei Dăn), Kon (Nguồn: Tổng hợp từ các đợt khảo sát luật tục ở Gia Lai, 208)
40 KHOA HOÏC QUAÛN LYÙ
Căn cứ vào Bảng 1, tỷ lệ tồn tại của các vấn 2.3. Mức độ hiểu biết và vận dụng luật tục
TẠP CHÍ KHOA HỌC CÔNG NGHỆ VÀ MÔI TRƯỜNG




đề liên quan đến (1) Sở hữu tài sản và xâm phạm của người Bahnar trong thực tiễn
quyền sở hữu tài sản (31/ 35 Điều, chiếm tỷ lệ Để có số liệu liên quan đến sự tồn tại,
88.6%), (2) Luật tục hôn nhân - gia đình (56/69 mức độ nhớ, hiểu và thực hành luật tục trong
điều, tỷ lệ 81%), (3) Những tội phạm và các hình cộng đồng Bahnar, nhóm nghiên cứu đã tiến
phạt (42/56 điều, chiếm 75%) khá cao. Trong khi hành phỏng vấn cá nhân, phỏng vấn nhóm và
đó, các nội dung liên quan đến Phong tục tập lấy thông qua phiếu điều tra tại 5 làng người
quán, Tội xâm phạm thân thể và các trọng tội, Bahnar tại Gia Lai. Cụ thể là: Làng Mơhra thuộc
Bảo vệ tài nguyên môi trường còn lại tương đối xã Kông Lơng Khơng, huyện Kbang, làng Đe
thấp. Đáng chú ý là các quy định liên quan đến Jun có 115 hộ, có 469 người Bahnar, làng Jri
việc giảm thiểu rủi ro trong quan hệ hôn nhân Ktu thuộc xã Yang Bắc, huyện Đak Pơ có 80
và gia đình chiếm tỷ trọng 56/69 điều. Chỉ có hộ, 340 người Bahnar, làng Hle Hlang xã Yang
18.8% suy giảm đối với các nội dung không còn Trung huyện Kong Chro có 171 hộ, có 698 người
phù hợp như Tục lấy vợ lẽ hoặc lấy vợ hai, trai Bahnar, và làng Klot xã Kon Gang, huyện Đắk
gái ăn ở với nhau nhưng chưa có con, trai gái Đoa có 177 hộ, có đến 574 người Bahnar sinh
chưa lấy nhau, có quan hệ với nhau lỡ có con, sống. Thành phần dân tộc trong 5 làng khảo
tục làm cản trở hôn nhân... Tương tự như vậy, sát chủ yếu là người Bahnar với các hộ là dân
những quy định liên quan đến trật tự an toàn tộc khác chiếm tỷ lệ thấp, trừ làng Hle Hlang hộ
xã hội, phát triển cộng đồng (42/56 điều còn người Kinh chiếm đến tỷ lệ cao nhất là 29/171
tồn tại, chiếm tỷ lệ 75%) và tôn trọng quyền sở hộ, làng Mơhra có 02 hộ người Nùng, 1 hộ người
hữu (31/35 điều còn tồn tại, chiếm tỷ lệ 88.2%) Kinh, làng Klot chỉ có 01 hộ người Hmông.
được xem là những tiêu chí cho sự phát triển
Mặc dù đã có nhiều tác động ít nhiều về
cá nhân và cộng đồng. Các quy định liên quan
đặc điểm dân cư và các yếu tố khách quan
đến chứng cớ cụ thể, các hình thức phân xử,
khác, nhưng luật tục vẫn tiếp tục giữa một vai
nộp phạm được áp dụng theo các nguyên tắc
trò đáng kể đối với quản lý, phát triển cộng
tôn trọng được thực hiện một cách công khai
đồng Bahnar. Số lượng người biết thực hành
và hiệu quả.
luật tục để giải quyết các vụ việc liên quan đến
Có đến 103/270 điều suy giảm trầm trọng mâu thuẫn trong cộng đồng còn rất ít. Những
(chiếm tỷ lệ 38.5% trong tổng số điều luật đã người lớn tuổi còn nhớ đến các giả định, chế
sưu tầm được). Sự suy giảm này chủ yếu tập định liên quan đến các quy định của luật tục
trong đối với những quy định không còn được ở mức độ tương đối. Những người am hiểu và
thực hành trong xét xử. Tỷ lệ suy giảm nhiều trình bày được luật tục chủ yếu là trưởng làng
hơn so với các nội dung khác là các điều liên (tơm plơi), các kră plơi (các già làng), một số
quan đến phong tục tập quán (50/66 Điều luật). nghệ nhân sử thi, hoặc qua vai trò của một số
Như vậy, sự suy giảm của luật tục có thể bị tác người thường cúng thần linh. Một bộ phận còn
động bởi nhiều nguyên nhân: Thứ nhất, các quy lại nhớ các nguyên tắc, quy định quy định của
định luật tục có thể không còn phù hợp với sự luật tục nhưng lại không nhớ cách diễn đạt luận
phát triển mới; Thứ hai, do sự thay đổi về mặt lý theo hình thức lời nói vần. Hiện nay, việc sử
nhận thức; Thứ ba, sự tác động của chính sách, dụng luật tục để hòa giải hoặc giải quyết xung
xã hội; Thứ tư, sự thay đổi về phương thức sản đột, mâu thuẫn được thực hiện thông qua vai
xuất và tư liệu sản xuất; Thứ năm, môi trường trò của tơm plơi (trưởng làng) hoặc các kră plei
xã hội truyền thống đã có sự biến đổi; Thứ sáu, (các già làng), hoặc qua một số người phụ nữ
sự suy giảm về tài nguyên thiên nhiên kéo theo lớn tuổi là chính. Hơn nữa, các nghệ nhân đa
suy giảm về quyền sở hữu đất rừng phi nông phần nói tiếng Việt không lưu loát, một bộ phận
nghiệp; Thứ bảy, sự tác động của tôn giáo. già làng hiểu, nhớ luật tục lại không diễn đạt
 KHOA HOÏC QUAÛN LYÙ 41
được bằng tiếng Việt. Điều này gây khó khăn Biểu đồ 1: Mức độ hiểu biết luật tục của




SỐ 05 NĂM 2018
cho việc sưu tầm và ghi chép luật tục. Số lượng người Bahnar hiện nay
già làng còn vận dụng được luật tục để tham gia 40.0 35.0
30.5
hòa giải trong năm làng chiếm tỷ lệ rất thấp và 30.0
tuổi đời trung bình trên 65, chủ yếu tập trung là 20.0 14.5
17.5

nam giới, chiếm tỷ lệ là 79.31% (23/29 người), tỷ 10.0
lệ phụ nữ vận dụng được luật tục chiếm 20.69% 0.0
Biết rõ Biết vừa phải
(6/29 người). Bảng dưới đây phần nào thể hiện
được tỷ lệ chênh lệch giữa người biết vận dụng Với 200 người được phỏng vấn trong 5
được luật tục và không vận dụng được trong 5 làng, 29 người hiểu biết rõ và thực hành được
làng của người Bahnar: luật tục chiếm 14.5% (29/200 người) số lượng
Bảng 2: Tỷ lệ giữa các nhóm thực hành luật này chủ yếu là già làng, đa số họ ở độ tuổi trên
tục khảo sát tại 5 làng 65, họ được tiếp nhận luật tục từ khi còn nhỏ,
Số người Số người
hiện tại thường xuyên vận dụng luật tục để hòa
Tỷ lệ người
 
Số người
Bahnar
biết sử Tỷ lệ không biết
dụng % sử dụng
không biết Nam Nữ giải khi có vụ việc. 35/200 người hiểu biết luật
hòa giải
luật tục luật tục
tục ở mức độ vừa phải, chủ yếu tập trung người
Làng Jro Ktu 340 12 3.5 328 96.5 10 2
ở độ tuổi trung niên trở lên chiếm tỷ lệ 17.5% .
Làng Klot 574 7 1.2 567 98.8 3 4
Làng Mơhra 469 4 0.9 465 99.1 4 0
70/200 người ở độ tuổi từ 30 - 40 tuổi, mức độ
Làng Đe Jun 280 2 0.7 278 99.3 2 0 hiểu biết rất ít (chiếm tỷ lệ là 35.0%); đặc biệt
Làng Hle Hlang 698 4 0.6 694 99.4 4 0 61/200 người, chiếm tỷ lệ 30.5% người không
TỔNG SỐ 2361 29 6.9 2332 93.1 23 6
hiểu biết về luật tục, chủ yếu rơi vào độ tuổi
(Nguồn: Thông tin cơ bản cấp thôn, 2018) dưới 29. Tỷ lệ này không hiểu hiểu gì về luật tục
Từ kết quả số liệu trên, chúng ta có thể chủ yếu tập trung ở các khu gần thị trấn, đô thị
thấy sự chênh lệch khá xa không chỉ người hoặc theo tôn giáo. Trong số này đa phần hiểu
biết thực hành luật tục giữa các làng, các địa mù mờ về nội dung, các quy định, thậm chí
phương người Bahnar mà còn là sự chệnh lệch nhiều người không còn nhớ hoặc không biết
khá lớn giữa người biết, hiểu và người không tên gọi của luật tục bằng tiếng Bahnar. Nhiều
biết, hiểu luật tục. Trong 5 làng người Bahnar, em ở các vùng gần thị trấn, hoặc gia đình theo
chỉ có 29/2374 người còn nhớ và vận dụng được tôn giáo, hoặc đi học ở các trường THCS và
luật tục để hòa giải (chiếm tỷ lệ 6.9%). Chỉ số THPT khi được phỏng vấn đều cho rằng hầu ít
này cực thấp, cảnh báo nguy cơ mai một luật khi hoặc chưa từng thấy làng xử theo luật tục,
tục nếu như không có những giải pháp kịp thời kể cả giả định, chế định được vận dụng trong
để bảo tồn, phát huy giá trị của nó. Trong đó, luật tục (như trường hợp ở xã Glar, huyện Đăk
làng Jro Ktu chiếm tỷ lệ 3.5% (12/340 người), Đoa). Sự chệnh lệch giữa các mức độ hiểu biết
làng Klot chiếm tỷ lệ là 1.2% (7/574 người), làng và thực hành luật tục cho thấy rằng càng về
Mơhra chiếm tỷ lệ là 0.9% (4/469 người), làng sau mức độ sử dụng luật tục càng ít và luật tục
Đe Jun chiếm tỷ lệ 0.7% (2/280 người) và làng đang dần mai một. Một thực trạng báo động,
Hla Hlang chỉ có 4/698 người biết vận dụng luật nếu không có giải pháp kịp thời để bảo tồn và
tục để hòa giải (chiếm tỷ lệ 0.6%). Con số này phát huy giá trị của nó thì chẳng bao lâu nữa
báo động luật tục đang đứng trước nguy cơ mai thế hệ trẻ người Bahnar sẽ không còn nhớ, hiểu,
một. Trong khi trước đây, ở các làng Bahnar hầu biết gì về di sản này cũng như hệ thống tri thức
như người lớn tuổi đều có thể vận dụng được của cha ông họ.
luât tục để hòa giải hoặc xử lý các công việc Trên cơ sở của mức độ hiểu biết, kết quả
liên quan đến quyền lợi và trách nhiệm trong liên quan đến thái độ, sự quan tâm của người
cộng đồng. Bahnar đối với luật tục như sau:
42 KHOA HOÏC QUAÛN LYÙ
Biểu đồ 2: Tỷ lệ quan tâm của người Bahnar Có đến 87% (157/200 người) người Bahnar
TẠP CHÍ KHOA HỌC CÔNG NGHỆ VÀ MÔI TRƯỜNG




về luật tục cho rằng luật tục rất quan trọng và cần giữ gìn
100.00
81.90 và phát huy giá trị của luật tục. Vì luật tục không
80.00 71.43

60.00
chỉ là phong tục tập quán dùng để giải quyết
40.00 mâu thuẫn, bảo về quyền lợi cộng đồng mà
19.05 18.10
20.00
luật tục còn dùng để răn đe, giáo dục và giảm
0.00 22%
Rất quan tâm Quan tâm Quan tâm ít Không biết thiểu các vi phạm trong cộng đồng. TrongCầnsố gìn giữ và phát huy
Mức độ quan tâm của người Bahnar đối với luật tục hiện nay 22% (43/200 người) cho rằng không 78% cần gìnkhông
giữ
cần gìn giữ ,…


và sử dụng luật tục, các trường hợp này thường
Dựa trên kết quả trên, chúng ta có thể thấy,
sự quan tâm của người Bahnar đối với luật tục ở rơi vào độ tuổi dưới 25, một số người trong số
bốn mức độ khác nhau, cụ thể: có 18.10% người ngày chưa bao giờ thấy việc thực hành luật tục,
không quan tâm (không biết:19/200 người), mức độ hiểu biết về luật tục hầu như không có.
19.05% người quan tâm ít (20/200 người),
3. Kết luận
81.90% người quan tâm (86/200 người), mức
độ rất quan tâm là 71.43 % (75/200 người). Có Qua kết quả khảo sát, có thể nhận diện
thể thấy mức rất quan tâm và quan tâm bình được thực trạng hệ thống luật tục Bahnar hiện
thường chiếm tỷ lệ cao nhất. Như vậy, luật nay. Với 270 điều lệ được sưu tầm được trong
tục Bahnar vẫn tiếp tục có vai trò và tác động các điền dã, 165 điều còn tồn tại và được vận
không nhỏ đến nhận thức, hành vi của cộng dụng vào thực tiễn ở mức độ khác nhau, 103
đồng Bahnar. Sự tác động tích cực này không
điều lệ không còn vận dụng bởi nhiều nguyên
chỉ tạo nên ứng xử hài hòa của người Bahnar
nhân chủ quan và khác nhau. Trên cơ sở khảo
đối với môi trường tự nhiên mà còn thể hiện rõ
quan hệ xã hội. Chính vì điều đó nên việc trộm sát sự tồn tại và thực hiện luật tục, nó có thể
cắp tài sản, xâm phạm đất đai, bạo lực gia đình khẳng định rằng, luật tục Bahnar không chỉ
hoặc ly dị...ít khi xảy ra hoặc không xảy ra ở các là phong tục tập quán mà còn là phương tiện
làng của người Bahnar. Mặc dù, mặt bằng dân giáo dục, răn đe thế hệ trẻ về những nguyên
trí còn thấp, điều kiện kinh tế nhiều hộ gia đình tắc, quy định liên quan đến quản lý, phát triển
Bahnar còn gặp nhiều khó khăn. xã hội và cộng đồng. Mặc dù nội dung và các
Ngoài thái độ của người Bahnar về luật hình thức trong luật tục đã có nhiều biến đổi
tục, quan điểm phát huy giá trị của luật tục của nhưng luật tục rất cần thiết cho việc răn đe, giáo
người Bahnar đối với giáo dục cộng đồng, quản dục, ngăn chặn các tác động tiêu cực đến sự
lý phát triển cộng đồng là điều cần thiết. Việc
phát triển cộng đồng. Tuy nhiên, có đến 78.50%
xác định rõ ràng quan điểm của chủ thể luật tục
người Bahnar cho rằng luật tục rất quan trọng
là một trong những yếu tố để lựa chọn và phát
huy giá trị của luật tục đối với giáo dục, quản và mong muốn đề nghị nên gìn giữ và phát
lý, phát triển cộng đồng, kết quả khảo sát được huy trong thực tiễn. Hiện nay, các làng người
cụ thể hóa qua biểu đồ dưới đây: Bahnar, việc thực hiện luật tục có hiệu quả đòi
Biểu đồ 3: Quan điểm của người Bahnar hỏi không chỉ phụ thuộc vào nhận thức, quan
về luật tục điểm, thái độ và việc lựa chọn của người Bahnar
22% với luật tục mà còn phụ thuộc vào vai trò của
Cần gìn giữ và phát huy chính quyền trong việc phát huy giá trị, vai trò
78% không cần gìn giữ ,…
của luật tục trong quản lý nhà nước tại những
địa phương có người Bahnar ở tỉnh Gia Lai./.