Xem mẫu
- TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 25 (50) - Thaùng 02/2017 Hình tượng L t ng nh ngh th t Image of Flame in literature and art TS. Phạm Ngọc Hiền Trường Đại học Sài Gòn Pham Ngoc Hien, Ph.D. Saigon University Tóm tắt Lửa có vai trò rất quan trọng đối với vũ trụ nói chung và con người nói riêng. Theo nghĩa đen, lửa tồn tại dưới dạng vật chất. Tuy nhiên, lửa cũng được hiểu theo nghĩa bóng, chỉ các xung động, khí chất, năng lực tinh thần của con người. Ngọn lửa tinh thần này thăng hoa vào các lĩnh vực hoạt động của con người, trong đó có sáng tạo nghệ thuật. Rất nhiều tác phẩm văn học nghệ thuật cũng mang hình bóng và tính chất của lửa. Từ khóa: lửa, năng lượng, sáng tạo, thăng hoa, nghệ thuật. Abstract The flame plays a very important role to the universe in general and the people in particular. In the literal sense, the flame exists in material form. However, flame is also perceived in the figurative sense to indicate the impulse, the temperament and the capacity of the human spirit. This spiritual flame penetrates in various fields of operations of human, including the art creativity. Many literature works also contain the image and characteristic of the flame. Keywords: flame, energy, creativity, sublimation, art. T hàng vạn năm nay, con người 1. Lửa trong vũ trụ và con người lu n băn khoăn tự h i vũ trụ được sinh Theo các nhà h n t m học Lửa là ra t đ u Người Trung uốc, chủ nh n nh n tố đầu tiên của mọi hiện tượng của thuy t m dư ng ngũ hành, cho r ng, G.Bachelard , Tất c các thiên thể đều có năm chất ki n tạo vạn vật mộc, h a, được sáng tạo t c ng một thiên chất duy th , kim, thủy. i sự vật được hình nhất của ngọn lửa tinh khi t (Joachim thành t sự k t hợp hài hòa gi a tính chất Poleman) [1, tr.191]. y nhìn lên bầu trời m nước và dư ng lửa . Như vậy, tính ban đêm, hàng triệu ng i sao được tạo ra t chất của lửa có m t trong tất c vạn vật. lửa. t trời là một qu cầu lửa kh ng lồ. Người n Độ cũng cho r ng, thần lửa Nói cách khác, c vũ trụ này được tạo ra t nhi là đấng th m nhập kh p n i , lửa. Trái đất ch ng ta cũng là một qu cầu hóa th n vào tất c các sự vật, kể c con lửa đ nguội. T đống tro tàn hàng t năm người. h i chăng lửa là y u tố quan của nó, nh ng sinh vật đầu tiên xuất hiện. trọng nhất trong các chất ki n tạo vũ trụ Tr i qua hàng triệu năm ti n hóa, hình và sự sống con người? thành nên con người. Rồi con người mới 26
- PHẠM NGỌC HIỀN x y dựng nên nền văn hóa mang tính chất các thi t b . Lửa là vật siêu tồn tại , nó của lửa. kh ng hiện h u mà chỉ tiềm ẩn. Nh ng Ta h y nói đ n sự tồn tại tiềm ẩn của người có nhiều lửa còn gọi là có bầu máu lửa trong con người dưới dạng vật chất. nóng. ọ có tính cách mạnh m , ưa hoạt on người giống như một c máy chạy động và có thể nóng tính như lửa. on b ng nhiệt. Nguyên liệu th c ăn được đốt người có thể gi i thoát bớt lửa b ng nhiều cháy dạ dày và chuyển hóa thành năng cách hăng hái chi n đấu để tr t lửa lên đầu lượng theo dòng máu nóng đ rực đ n các gi c, thời bình thì tích cực lao động tay c quan để vận hành c thể. ay nói cách ch n ho c tham gia thể thao để gi i thoát khác, lửa đ tạo ra động lực để th c đẩy bớt lửa qua hoạt động c b p. ọ có thể các hoạt động của con người. N u lửa t t tham gia các hoạt động khoa học, nghệ thì c thể nguội lạnh, c máy người ng ng thuật để cống hi n cho x hội. Theo xu th hoạt động. thể người ch a kho ng tự nhiên, lửa thường thoát ra theo con nước dạng nóng ấm. ua các thi t b đường tình dục. Nhưng n u để lửa thoát ra hiện đại, người ta thấy h i nóng t a ra theo con đường này quá nhiều thì chí ng n ngụt quanh th n người. ó thể nói, phấn đấu của con người có thể b nguội con người là một khối lửa tiềm ẩn. Ta đ lạnh. B i vậy mà nhiều nam thanh niên l c t ng nghe nói đ n hiện tượng người tự bốc chưa có vợ thì rất năng n , sau khi có vợ cháy ho c phát lửa làm cháy nhiều vật tr nên mất phong độ. Nhiều văn nghệ sĩ xung quanh. ũng có hiện tượng người tự chỉ sáng tác, biểu di n sung s c tu i phát sáng, các v thánh thần được t là có thanh niên, vì khi ấy ngọn lửa dục tình rất hào quang lấp lánh trên đầu. ác v cao thủ mạnh. . . Niet sche cho r ng Nghệ sĩ v l m ngày xưa có thể chư ng ho c có bẩm tính kể c th n xác rất mạnh m , khạc ra lửa. h ng ph i ng u nhiên mà tinh lực th a th i, tính dục dồi dào. N u trong ng n ng người iệt có các t ng qu không có một loại tính dục nóng b ng trái tim lửa cháy, ánh m t đượm lửa yêu nào đó, thì thi t tư ng khó có được đư ng, nụ h n nồng cháy, một c thể đ p Raphaen [4, tr.9]. i có ngọn lửa tình dục bốc lửa, đi tán gái b mất lửa, ngọn lửa dục càng mạnh thì càng d thành công trong tình, t t lửa lòng. o c người ta cũng nói cuộc sống. B i vậy mà Bachelard nói trái tim s i sục căm th , bầu máu nóng sục Siêu lửa báo trước siêu nhân . uốn tr s i, ánh m t rực lửa căm hờn, đốt cháy tim thành siêu nhân ph i th a m n hai điều gan, nóng lòng như lửa đốt, c đấm n y kiện có lửa mạnh và bi t cách điều ti t lửa lửa, tr t lửa, chia lửa, lửa iệt, người gi đ ng hướng. ác nghệ sĩ tài năng bi t cách lửa cho làng nghề truyền thống, người ti p kiềm ch ngọn lửa tình dục, không cho lửa cho th bộ đội ... hiểu theo nghĩa ch y nhiều ra đường giao hợp mà b t nó nào chăng n a, ta cũng thấy một quan niệm chuyển hoá lên đầu. B i vậy mà đầu các ph bi n r ng trong con người có lửa. nhà văn thường nóng rực do dòng máu Khi nói đ n lửa trong con người, ta nóng vận hành nhiều để khai m ra các thường hiểu theo nghĩa bóng, chỉ một xung luồng tư ng. t họ thường đ do suy lực mạnh m th c đẩy các hoạt động của nghĩ nhiều và mất ngủ, đó là sự mất ngủ con người. Đấy là lửa tình, lửa chí, của lửa . Ngọn lửa mang theo hình nh của kh ng thể nhận thấy b ng m t thường ho c tính dục và các nhân tính khác phát xạ vào 27
- HÌNH TƯỢNG LỬA TRONG VĂN HỌC NGH THUẬT các tác phẩm nghệ thuật. chàng. Bachelarl nói Prometheus là một 2. Hình tượng lửa trong văn học người tình lực lư ng h n là một tri t gia nghệ thuật thế giới th ng minh, và sự tr th của các thần là sự Trước h t, ta h y th m nhập vào kho tr th vì ghen tu ng [ , tr. . Như vậy, tàng thần thoại th giới để thấy được mối vụ án Prometheus có liên quan đ n lửa và quan hệ gi a lửa và tình dục. Trong tác tình dục. phẩm h ng hu n thoạ ngu n g a x lạnh, người ta rất coi trọng lửa. lửa của ra ev có các c u chuyện sau ột Trong nh ng tháng dài giá lạnh tuy t r i, số th d n ch u c cho r ng, có con vật t họ chỉ bi t ngồi bên đống lửa. Nh ng euro gi lửa trong mình. ột người đàn người kh ng ch u ăn kh ng ngồi rồi thì gi t ng đ gi t nó để tìm lửa. hi ch đ i c thời gian b ng cách tính toán chuyện làm quan sinh dục đực rất dài, anh ta thấy trong ăn ho c tri t l m mộng trước lửa. ự sinh đó một ngọn lửa đ rực. Lửa kh ng chỉ có động và h i nóng của lửa đ kích thích c quan sinh dục đực mà còn có c người ta tư duy. ó ph i chăng vì th mà quan sinh dục giống cái. một bộ tộc nọ, x hàn đới và n đới, khoa học và tri t học chỉ có phụ n gi lửa. Trong l c nam giới phát triển mạnh h n x nhiệt đới Tuy vào r ng săn b n, phụ n lấy lửa ra nấu chín nhiên kh ng ph i ai ngồi ng m lửa cũng th c ăn rồi vội v thu gom lửa lại giấu vào làm nên chuyện. Nhà văn Giono nói chỉ có trong m hộ. hi nam giới về h i lửa đ u nh ng người có tri th c ngồi ng m lửa hụ n tr lời kh ng có lửa. òn thần thoại mới có thể phá v cánh cửa của b p lò và Nam kể r ng, một anh h ng đu i theo th m nhập vào bí mật của lửa . Nhà th một phụ n và đe doạ s chi m đoạt ch n u Toulet ca ngợi sự k diệu của lửa ư không cho anh ta bí mật của lửa. Bí th , ch l t o than a a ng á t , đành giang rộng hai ch n, ấn vào bụng để t a như ng n lửa t há nh cục lửa phun ra t m hộ [ , tr. - .R t t ng hát u . Nhiều người ta yêu ràng khó có thể tin nh ng chuyện đó nhưng lửa đ n m c, tư ng tượng r ng mình s người ta v n thích th lưu truyền để mượn được may m n khoác chi c áo choàng của hình nh ngọn lửa nói hộ mình nh ng t m lửa ao t o t ong nh ng tư thầm kín về tình dục. ng nha thạ h n ng ng, h gh h t Thần thoại y Lạp có c u chuyện n i l t t ong ánh ta lửa a ngư ti ng liên quan tới lửa như sau Nguyên g ng như t t nh nh n gh h t l ngư trước đ y, lửa là vật thiêng liêng chỉ dành u t áo hoá u cho thần thánh. Nhưng vì thư ng loài á h t s h ng l á h t t ong ng người, Prometheus đ ăn c p lửa của thần thanh h t u hu ện a ngư thánh đem xuống cho con người. Thần ng - Geroge and . ái ch t trong lửa Zeus đ phạt chàng b ng cách xích vào được coi là thiêng liêng như được n m một t ng đá cho diều quạ rỉa th t. ó người trong cánh tay u y m bốc lửa cửa người l gi i r ng, s dĩ Zeus tr ng phạt tình. B i vậy, nó có s c hấp d n mạnh m . Prometheus là do ghen tu ng. ó thể chàng Ti ng gọi của giàn ho thiêu v n c là có th n hình bốc lửa nên được các nàng một chủ đề thi ca căn b n ... T ictor tiên và các c gái trần gian say đ m. B i ugo đ n enry de Regnier, giàn h a thiêu vậy, ch a tể mu n loài đ ki m cớ phạt của thần ercule, giống như một biểu 28
- PHẠM NGỌC HIỀN tượng tự nhiên, ti p tục nói với ch ng ta số 3. Hình tượng lửa trong văn học phận của chính con người [ , tr.116]. nghệ thuật Việt Nam ch u u, có rất nhiều nhà th dành Người iệt Nam rất t n thờ lửa, b i nhiều trang để tri t l về sự k diệu của lửa lửa đem lại no ấm cho con người, và đ c như: Jean Paul, Hoffmann, Paul Valery, biệt, lửa là v thần bi t h t mọi chuyện. ì ONeddy, Edgar Poe, Emila Zola, vậy mà c m i d p t t đ n, hình tượng vua Appolinnaire... Lửa trong th Novalis thể lửa ng Táo tr thành nguồn c m h ng hiện rất đa dạng cái vuốt ve cọ xát trên v tận cho các tác phẩm th văn, k ch, th n hình nóng b ng, nụ h n nồng cháy, họa... Lửa xuất hiện trong các hoa văn đ i m t long lanh ngọn lửa dục tình... Lửa trang trí, nhất là nh ng n i thờ c ng trang còn tiềm ẩn trong đất đá và kim loại, nh ng nghiêm. Nguy n u cũng như nhiều người bông hoa lửa, lửa trên bầu trời. ng nói khác, tin r ng trong lòng người có lửa, nên Ánh sáng là thiên tài của hiện tượng có trong T u ện u, ng vi t t t tính lửa . N valis ch u sự th c đẩy mạnh lửa l ng n h n o h n h ng l m t lửa. B i vậy trong tác phẩm h n chi . au này, cụm t t lửa l ng được t m học về lửa , Bachelard đ lấy tên ng Nguy n ng oan lấy đ t tên cho một để gọi cho một loại m c c m có liên quan tiểu thuy t của mình. uy ận đ đ t tên đ n lửa, là o al s”, bên cạnh cho tập th đầu tay của mình là ửa các m c c m khác như thiêng . Đó là ngọn lửa thiêng liêng đ Prometheus”, “ Empedoclo . Lửa kh i nguồn c m h ng cho th ng. Người cũng kh i nguồn c m h ng mạnh m cho ta thường nói đ n cụm t văn hóa rượu , L. Aragon vi t bài th n a t ư gư ng nó cũng tư ng đư ng với văn hóa lửa . soi". Nhìn người tình ch i mái tóc vàng rực B i trong rượu có lửa, rượu mạnh có thể lửa, ng ng nàng đang kiên trì dập t t đốt cháy, Rượu là a h a công của sự ngọn lửa th chi n . Lửa đ gợi cho ng say mê enry urger . ác thi nh n bao suy nghĩ lớn lao về một thời bi k ch thường d ng s c nóng của rượu để kh i của l ch sử “ h lượ h n h a ánh lửa dòng c m h ng cho th . T n Đà vi t ng ng lo sáng t ong t ao t t s nh a ượu th h ng th h ng nh h ng n u t n ngư u ượu s ng như th a . m h ng th còn ngh a s u a a á lửa . được kh i nguồn t th n hình bốc lửa của c d đ tuyên bố t b chủ nghĩa đađa người đ p. B i th mà có một thi nh n vi t và siêu thực để đ n với chủ nghĩa hiện thực trong bài o : lửa th t ong N, nhưng tác phẩm của ng v n lốm ao t nh ng th nh t o t đốm ngọn lửa siêu thực, bí hiểm. Để nhận không . thấy hình nh của lửa trong nghệ thuật, cần ống rượu - ng m hoa - làm th là bộ ph i có ki n th c để gi i m các k hiệu. ba đồng hành trong c ng nghệ s n xuất B i vậy, Bachelard nói Trí tư ng tượng th . Tuy nhiên, có thể thay th rượu và hoa hoạt động trên đỉnh cao của trí tuệ, giống đ p b ng nh ng nguyên liệu khác, đó là như một ngọn lửa ... Trong v ng ẩn dụ nhiệt năng t a ra t tình yêu thư ng con của ẩn dụ, người ta s hiểu được nền s n người nồng cháy và chí cách mạng sục xuất thi ca kh ng lồ của nh ng hình nh s i. Nền nghệ thuật v s n mang tính chất ngọn lửa [1, tr.259]. của lửa rất r rệt. ác họa sĩ thường d ng 29
- HÌNH TƯỢNG LỬA TRONG VĂN HỌC NGH THUẬT gam màu nóng trong các tranh c động. ha h lửa ng”... Đ c biệt là bài Nghệ thuật trang trí của họ cũng có nhiều Ê-mi-ly, con : “ n h t l ng ta sáng màu đ như qu ng trường đ , ph ng màn nh t a t th n ta ho ng n lửa h đ , sao đ , cờ đ , khăn quàng đ , cận vệ lòa thật”. Bài th nói về chuyện anh đ , ch thập đ ... Trong các v k ch cách o-ri-x n tự thiêu để ph n đối sự tham mạng, thường có ngọn đuốc đ rực. Rất chi n của iệt Nam. h ng ph i nhiều bài hát thể hiện chí sục s i trong ng u nhiên mà người ta thường chọn cái trái tim người: lửa l n , nh ch t trong lửa để kh ng đ nh l ph i. Nàng Thiên h lửa, o n l n ... Nh ng ita trong sử thi Ramayanna n Độ cũng nhạc phẩm đó được vi t ra t ngọn lửa chọn cái ch t trên lửa để kh ng đ nh sự trong tim các nhạc sĩ, được cộng hư ng b i chung thủy của mình. B i lửa là thiêng ngọn lửa của các ca sĩ rồi l y lan tới quần liêng, trong sạch và có kh năng th i b ng ch ng và th i b ng lên trận o lửa . tình yêu thư ng và sự ủng hộ của đ ng đ o Trong lĩnh vực th , ồ hí inh có nhiều mọi người. bài nói đ n nh ng hình tượng mang tính Lửa còn là ngọn nguồn c m h ng cho lửa như Phư ng ng u t ng hu n v số nh ng nghệ sĩ khác trong văn học sang h ng (... gư th h ng ng cách mạng án há ngh t t th n ng”, “ u tư ng s ng i ng ta át ngát ánh nh nh ư ng nh h ng t ư t ư ệt a t áu lửa n ng ng so ”, “ ng s u n ua n ng ậ sáng lòa” Nguy n Đình Thi , “ ng th t , t ưa l n ng hửng l n th ”, h ng hư áu n th nh hoa” “Xa h t l than h ng”, “ g ng Thanh i ,“ u t g h t t ong u, t t ”, “ hu n , t nh ng n lửa h ng ao g t t Thanh ạng ng ao la nhu t u h ng T ng . Th Lê Th y có nhiều hình tư ”. Năng lượng s n sinh ra th của tượng lửa, đ c biệt là bài ửa và trường ồ hí Minh là chí cách mạng sục s i ca ửa a hong áo ... T nh , B ng chất th p . Đó cũng là phẩm chất của lửa. iệt đ được sư i ấm b ng ngọn lửa trong Tố u cũng kêu gọi th ca cách tim người th n. au này đi xa, b p lửa ấy mạng ph i mang tính lửa: gá sáng v n lu n bập b ng trong t m th c tác gi h ang ánh lửa”, “ n n ng t t ng n lửa l ng lu n s n t nh ng ng th lửa há ”. Lửa trong th ng n lửa h a n tn a ng h ng thể hiện rất đa dạng qua ánh n ng chói ậ nh ng t t nh tu nh ệu chang của m t trời nhiệt đới n ng lửa, th ng l ng - lửa! . ột nhà h n n ng há , n ng hát, n ng át, n ng , t m học nói r ng: Thà r ng b mất một n ng hang hang, n ng h , n ng t n, bài học tri t học còn h n là kh ng nhóm n ng , n ng h ng, n ng ng, n ng so , được b p lửa bu i sáng ... Lửa m ỉ trong n ng , n ng hanh... ng có nh ng c u t m hồn l u h n dưới lớp tro than . Trong th n i ti ng nói đ n lửa trong lòng người bài th ửa n , hạm Ti n uật có nói t ong t ng n ng hạ tt đ n ngọn lửa truyền thống bất khuất có s n h nl h ua t ”, “ h ng h , trong tim d n tộc bốn nghìn năm, đó là nhưng sao n ng ng hư lửa há lửa tim “ , ng n lửa n u trong l ng ta g l ng ”, “ t nh n ta t ong u n ư 30
- PHẠM NGỌC HIỀN u n ư lửa t ta ”. hính u trưa n ng lửa chói chang và đầy hoa đ . cũng cho r ng, ngọn lửa l tư ng đ có s n Trong hoàn c nh ngọn lửa chi n tranh đ trong lòng người. Nó lu n soi sáng con b ng lên c nước. Đ c biệt là tình yêu cháy đường cách mạng và hun đ c nhiệt huy t b ng đ làm cho người ra đi lu n m ước các chi n sĩ h ng ng n n h ng ao đ n ngày sum hợp bên b p lửa bập b ng g nh t hư t h n h ng ao g với nh ng th c ngon nóng h i t tay người t t o ho ta ánh g t ư ng yêu. Để ước m đó mau thành hiện thực, n ta th n vui th o n ta th anh ph i chi n đấu dũng c m, tr t lửa lên nh ng l ug n s ng đầu đ ch. Nh ng động lực đó đ th c đẩy n ta ( g n n ng gá ). mọi hoạt đ ng của con người và cũng t đó ó l bài th hay nhất vi t về lửa là hình thành nên một nền văn hóa mang tính u ha l u của Nguy n . chất của lửa. Toàn bài có c u thì có tới c u được Tóm lại, con người đang đ ng trên th p lửa chi m và có lần nh c một qu cầu lửa đ nguội nhưng trong t m đ n các biểu hiện của lửa. Đó có thể là tính tính của họ bao giờ cũng có một ngọn lửa lửa trong thiên nhiên: n ng, nh nh, thầm kín bên trong, đó là siêu lửa . Nhà trưa, lửa, hoa , áo ... Tất nhiên, văn tạo ra tác phẩm do sự th c đẩy của một c nh chia ly h m đó có rất nhiều màu, siêu lửa trong con tim và khối óc của nhưng lăng kính của tác gi chỉ lọc lại màu mình. T đó, ngọn lửa nghệ thuật b n sang đ , cho nên, “ l u h a l h ng bạn đọc làm khêu dậy ngọn lửa đam mê s . Ngọn lửa còn thể hiện qua tình thư ng th c. Tác phẩm nghệ thuật là một yêu nồng cháy của họ: t nh u sinh thể sống động mang tính lửa vì được há , làn m i và giọt nước m t nóng tạo ra t lửa và được nu i dư ng trong m i b ng. à một dạng lửa th ba n a là chí trường lửa. B i vậy, nhà th Rabelais phát sục s i của người ra đi. Người chi n sĩ nhìn biểu Lửa là v đại sư của nghệ thuật . thấy r một tư ng lai huy hoàng phía trước n ng ng l n ”, “ h t n T L TH H nh nh”, “ ạng ng ng l n 1. S. Freud (2000), Ph n t h ăn hóa n t t”, “ gh a l u th o nghệ thuật, Nxb ăn hóa thông tin, H. 2. hư ng Lựu , luận h nh ăn h hư h ng h u h a l ”. Để có hư ng th , Nxb ăn học, . được bài th rực lửa ấy, Nguy n được 3. Nhiều tác gi 98 , h ệt a - th c đẩy t nhiều nguồn dòng máu nóng 1985, Nxb Giáo dục, H. sục s i của người chi n sĩ tr tu i. ộng 4. Nhiều tác gi 99 , ăn h hư ng , hư ng với hoàn c nh ti n đưa là một bu i Nxb Giáo dục, . Ngày nhận bài / / Biên tập xong / / uyệt đăng 20/02/2017 31
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học