Xem mẫu
- TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 12 (37) - Thaùng 2/2016
Hát bội Bình Định ở đình, miếu
Lasciviousness’s Binh Dinh in village communal houses, temples
ThS. Đào Thị Nhu Mì,
Nhạc viện TP.HCM
M.A. Dao Thi Nhu Mi,
Ho Chi Minh City Conservatoire
Tóm tắt
Bài viết này trình bày sinh hoạt hát bội Bình Định ở đình, miếu, là hai không gian diễn xướng tiêu biểu
thuộc không gian thiêng của Hát bội Bình Định. Hát bội Bình Định phổ biến trong những sinh hoạt tế lễ
tại đình, miếu; vừa để dâng cúng thần thánh, vừa để phục vụ nhu cầu giải trí của người dân trong và
ngoài tỉnh Bình Định.
Từ khóa: đình, miếu, không gian diễn xướng, không gian thiêng, hát bội Bình Định…
Abstract
This article provides information about the lasciviousness’s Binh Dinh in village communal houses,
temples, two of the typical performing spaces in the sacred space of lasciviousness’s Binh Dinh. The
lasciviousness’s Binh Dinh is popular among ceremonial activities in village communal houses temples;
offering worship to the gods, satisfying the entertainment needs of the people in and outside the
province of Binh Dinh.
Keywords: village communal houses, temples, performing space, scared space, lasciviousness’s Binh Dinh…
1. Đặt vấn đề miền Trung và Việt Nam. Việc nghiên cứu
Hát bội Bình Định (còn gọi là hát bội không gian đình, miếu – không gian diễn
Đào Tấn) là một trong những phong cách xướng Hát bội Bình Định để thấy được đặc
của nghệ thuật sân khấu hát bội truyền điểm và giá trị của không gian đình, miếu
thống Việt Nam. Hát bội Bình Định hình đối với sự tồn tại của hát bội Bình Định
thành từ thế kỷ XVII nhờ công lao của Đào trong đời sống tinh thần của người dân
Duy Từ, phát triển rực rỡ ở thế kỷ XIX nhờ Bình Định nói riêng và người dân vùng
vai trò to lớn của Đào Tấn. Trải qua bao duyên hải Nam trung bộ nói chung và để
thăng trầm của lịch sử, hát bội Bình Định góp công lưu truyền, gìn giữ Hát bội Bình
vẫn tồn tại trong đời sống của người dân Định đến mai sau.
Bình Định. Bài viết này tập trung vào đối tượng
Hát bội Bình Định rất có giá trị trong nghiên cứu là không gian đình, không gian
đời sống người Bình Định. Thế kỷ XIX, miếu (thuộc không gian diễn xướng của hát
hát bội Bình Định đã đạt đến cực thịnh, bội Bình Định). Nghiên cứu không gian
phổ biến, lan rộng, ảnh hưởng khắp cả diễn xướng (đình, miếu) của hát bội Bình
66
- Định ở Bình Định và ở những nơi hát bội Không gian diễn xướng của hát bội
Bình Định diễn ra (không giới hạn về mặt Bình Định gồm hai loại: không gian thiêng
địa lý) trong thời gian khoảng 10 năm gần (không gian thờ cúng) và không gian đời
đây (2006-2015). thường. Không gian thiêng là không gian
Bài viết sử dụng các phương pháp gắn với các hoạt động sinh hoạt hát bội ở
nghiên cứu chính như sau: các cơ sở thờ tự như đình, miếu, đền, chùa,
Phương pháp so sánh: So sánh không lăng... Không gian đời thường là không
gian diễn xướng (đình, miếu) của hát bội gian tách khỏi các hoạt động ở các cơ sở
Bình Định và của hát bội ở nơi khác, như thờ tự. Hát bội Bình Định gắn bó với hai
Bắc bộ, Nam bộ, Trung bộ (Bắc trung bộ không gian diễn xướng này.
và các tỉnh Nam trung bộ khác). Qua kết quả khảo sát của chúng tôi từ
Phương pháp khảo sát thực địa: Tìm các tờ hợp đồng diễn của các đoàn hát bội
hiểu không gian diễn xướng hát bội Bình Bình Định (từ 2006 đến 2015), không gian
Định thông qua việc tham dự các buổi biểu diễn xướng hát bội Bình Định gồm có 350
diễn hát bội; khảo sát các hoạt động tổ địa điểm phổ biến khắp trong và ngoài tỉnh
chức và biểu diễn của các đoàn hát bội Bình Định. Trong đó, không gian thiêng
Bình Định... gồm 308 địa điểm (chiếm 88%) và không
2. Một số khái niệm cơ bản gian đời thường gồm 42 địa điểm (chiếm
2.1. Khái niệm “không gian 12%). Xem Hình 1. Sơ đồ không gian diễn
diễn xướng”, “không gian thiêng”: xướng hát bội Bình Định.
Không gian diễn xướng của Hát bội Trong 308 địa điểm không gian
Bình Định chính là nơi (không gian cụ thể: thiêng, đình (27 cái) chiếm 9%, miếu (181
đình, miếu, lăng, đền, sân khấu, nhà...), các cái) chiếm 59%, lăng (75 cái) chiếm 24%,
điều kiện hình thức (lễ hội, tập tục...) cùng đền (8 cái) chiếm 2%), chùa (5 cái) chiếm
với thời gian (ngày giờ, tháng...) diễn ra 2%, từ đường (12 cái) chiếm 4%. Xem
quá trình sinh hoạt Hát bội Bình Định (ở Hình 2. Sơ đồ không gian thiêng của hát
trong và ngoài tỉnh Bình Định). bội Bình Định.
Không gian diễn xướng Không gian thiêng
chùa
từ đường
hát bội Bình Định đền2% 4%
không 2%
gian đời đình
thường 9%
12% không
lăng
gian 24%
thiêng
88%
miếu
59%
ình 1. Sơ đồ Không gian diễn xướng hát ình 2. Sơ đồ không gian thiêng của hát
bội Bình Định. bội Bình Định
67
- 2.2. Khái niệm “hát bội”, “hát bội đình” (tên của nhà dạy hát bội của Đào
Bình Định”: Tấn) mà ra [Đoàn Nồng 1942: 9].
Hát bội là một trong ba loại hình nghệ Trong nhiều tài liệu, các nhà nghiên
thuật sân khấu truyền thống Việt Nam (Hát cứu cho rằng, tên gọi “hát bộ” chỉ xuất hiện
bội, Chèo, Cải lương). Hát bội được hình sau “hát bội”, khi cải lương mới hình
thành vào thế kỷ XIII ở miền Bắc Việt thành, nhằm phân biệt với cải lương (thời
Nam; phát triển rực rỡ ở thế kỷ XIX ở kỳ đầu chỉ có hát mà ít làm điệu bộ) [Vũ
miền Trung nhờ sự bảo hộ của triều đình Ngọc Liễn 2001: tr.75-80]. Tuy nhiên, cải
nhà Nguyễn và suy yếu vào đầu thế kỷ XX. lương hoặc chèo cũng vừa hát vừa làm điệu
Đến nay, hát bội đã được nhà nước quan bộ. Vì thế tên gọi này cũng chưa hợp lý.
tâm và đang dần dần phục hồi. Còn tên gọi “tuồng” xuất hiện những năm
Hát bội thể hiện tính tổng hợp cao về đầu thế kỷ XX ở miền Bắc, chỉ cách biểu
hát, múa, kịch, văn học, mỹ thuật, võ diễn có tuồng tích, cốt truyện, được xem là
thuật… Hát bội thể hiện tính chất tượng cách gọi không hợp lý vì cải lương hay
trưng, ước lệ, cách điệu cao nhất trong ba chèo cũng có tuồng tích. Tên gọi “tuồng”
loại hình nghệ thuật sân khấu. Trong nghệ xuất hiện sau cùng, chỉ lối biểu diễn có
thuật biểu diễn hát bội, nhiều quy tắc, kỹ tuồng có tích của loại hình nghệ thuật sân
thuật biểu diễn, trình thức, mô hình nhân khấu này.
vật… đã hình thành, tạo nên đặc trưng của Như vậy, chúng tôi cho rằng, “hát bội”
hát bội Việt Nam. là tên gọi hợp lý nhất vì nó chỉ sự cách
Về thuật ngữ, hát bội còn gọi là hát bộ điệu cao về điệu bộ - đây là nét đặc trưng
hay tuồng. Có nhiều người giải thích khác loại hình nghệ thuật này. Tên gọi này cũng
nhau về nguồn gốc các thuật ngữ này. Tuy là tên gọi xuất hiện sớm nhất ở Việt Nam
nhiên, chúng đều chỉ là tên gọi của một và cũng phổ biến ở Bình Định (phát âm
loại hình nghệ thuật sân khấu truyền thống theo tiếng địa phương Bình Định là “hát
Việt Nam, xuất hiện từ xa xưa và tồn tại bậu”). Vì thế, trong bài viết này, chúng tôi
đến ngày nay ở Việt Nam. sử dụng tên gọi “hát bội” thay cho “hát
Theo Trần Văn Khải, gọi là “hát bội” bộ”/ “tuồng” vì xét trên ý nghĩa của tên gọi
vì xuất phát từ chữ “bội” trong “gia bội”, gắn với đặc trưng của nghệ thuật sân khấu
“bội nhị” (thêm gấp hai gấp ba lần), tức chỉ hát bội.
loại nghệ thuật sân khấu dùng lối ca hát, Hiện nay, ở Việt Nam, có ba phong cách
múa may, làm điệu bộ được cách điệu lên hát bội chính: phong cách hát bội (tuồng)
rất nhiều [Trần Văn Khải 1970: 2,3]. miền Bắc, phong cách hát bội miền Nam và
Tuần Lý Huỳnh Khắc Dụng cho rằng, phong cách hát bội (hát bộ) miền Trung.
“bội”: là hát kịch, diễn kịch, diễn tuồng Hát bội Bình Định/ Hát bội Đào Tấn
[Tuần Lý Huỳnh Khắc Dụng 1970: 249]. là thuật ngữ chỉ tên gọi của một trong
Theo Đoàn Nồng, gọi là “hát bộ” vì những phong cách hát bội của miền Trung,
người ta cho rằng đây là loại nghệ thuật sân tiêu biểu cho dòng hát bội Trung bộ ở Việt
khấu “vừa hát, vừa đi và làm bộ tịch để Nam. Hát bội Bình Định là tên gọi của
biểu diễn cảm giác, cảm tình với câu hát”. phong cách hát bội được hình thành và tồn
Và tên gọi này cũng xuất phát từ “Học bộ tại ở Bình Định. Đào Tấn là người có công
lớn trong việc hình thành dòng Hát bội này
68
- ở Bình Định mà đến nay nó được lưu giữa, các bàn hai bên thờ các bộ hạ của
truyền qua các thế hệ học trò của Đào Tấn Thành hoàng. Nếu không có tượng Thành
ở Bình Định. Vì vậy, để chỉ một phong hoàng thì có thần chủ, bài vị thay thế. Khác
cách hát bội được hình thành nhờ góp công với đình làng Bắc bộ chỉ thờ vọng Thành
to lớn của Đào Tấn mà hát bội Bình Định hoàng. Ở Bình Định, mỗi làng có vị Thành
cũng được gọi tên là hát bội Đào Tấn. hoàng riêng, thường xuất thân từ dân gian,
3. Phân bố và tổ chức biểu diễn hát bội rất gần gũi với dân. Mỗi làng nghề thờ mỗi
Bình Định ở đình làng vị. Làng nghề dệt thờ người có công dạy
Đình là một tòa nhà năm gian hai chái. dân nghề canh cửi. Làng đúc đồng thờ
Mái đình lợp ngói âm dương. Nóc đình đắp người đem nghề đúc đồng về làng. Tuy
lưỡng long chầu nguyệt. Mặt tiền của đình nhiên, cũng có làng như làng Háo Đức,
sau một lần cửa võng là lớp cửa bàn khoa. đình làng thờ ông Quan Vân Trường và các
Nội thất đình gồm hoành phi, liễn đối, long ông Quan Bình, Châu Xương (thời Tam
ngai, thần chủ rực rỡ vàng son. Nhiều hoa quốc). Làng An Định thờ thầy đồ Trần Văn
văn, họa tiết chạm khắc trên mái, trên rui, Huấn, quê ở đâu không rõ, đến đây mở
trên kèo, trên trính… Bên cạnh đình là trường ngồi dạy học, bên cạnh đình có lập
những nhà tả gian, hữu gian và những hành nhà thờ “Ông Lớn” (là Lê Đình Xuân,
lang. Đình có sân rộng ở trước, có bình người ở trong làng, nhờ đỗ khoa thi võ mà
phong, trụ biểu với nhiều nghè đá, sư tử đá được ra làm quan võ triều Nguyễn). Dân
ở trong sân và ngoài cùng là cửa Tam coi vị Thành hoàng nào cũng là Phúc thần,
quan. Làng lớn như làng An Ngãi, làng luôn phù hộ độ trì cho những dân làng
Biểu Chánh, đình làng 7 gian 2 chái, có ao lương thiện.(2)
sen trước đình rộng tới mấy mẫu đất. Đa số Các nơi khác mỗi làng là một dòng họ
các ngôi đình ở Bình Định đều hướng mặt và lập nên một đình làng. Riêng ở Bình
vào Nam, chỉ có một ít đình do thuật phong Định, một làng thường có nhiều dòng họ
thủy mới quay mặt hướng khác, như đình sinh sống nên 9 thôn (hoặc 5 thôn) sẽ lập
Thái Thuận quay mặt ra hướng Bắc…(1) nên một đình làng(3). Ngày nay, số đình
Đình làng là nơi được người dân lập ra làng hiện còn không nhiều. Tuy nhiên, nơi
là để thờ vị Thành hoàng. Tượng Thành nào ở Bình Định còn đình làng thì nơi ấy
hoàng ngồi trên long ngai đặt trên bàn thờ vẫn còn giữ tục hát bội cúng đình.
Đình Vinh Thạnh nhìn từ bên ngoài, Đình Vinh Thạnh và Thanh Minh Tự,
ngày 06/4/2014 ngày 06/4/2014
ình Đình Vinh Thạnh và Thanh Minh Tự (x Phước Lộc, h Tuy Phước, Bình Định)(4)
69
- Từ xưa đến nay, Bình Định có lệ cúng Theo số liệu thống kê gần đây nhất
đình “Xuân Thu nhị kỳ” - mỗi năm 2 lần vào năm 2012 của tỉnh Bình Định, tổng số
vào mùa Xuân (lễ kỳ yên / cầu an) và mùa đình làng được nhà nước công nhận là di
Thu (lễ tạ ơn) vào khoảng tháng 1 và tháng sản văn hóa còn tồn tại ở Bình Định gồm
8 ÂL. Ở Nam bộ thì thường 3 năm cúng có 9 đình. Tuy nhiên, qua khảo sát của
một lần. Vào những dịp này, dân làng Bình chúng tôi, hiện nay, Bình Định có khoảng
Định thường mời gánh hát bội về diễn 23 đình làng (kể cả các đình làng chưa lập
nhiều đêm liền. Giờ khởi ca (hát thứ lễ) là hồ sơ công nhận di sản) trong cả tỉnh. Hát
để cúng thần thánh. Những đêm hát tiếp bội Bình Định gắn liền với nghi lễ cúng tế
sau mới để cho dân xem. ở các đình này. Các đình làng Bình Định
Theo kết quả khảo sát địa điểm diễn tập trung ở các nơi như: Tuy Phước, An
hát bội Bình Định của chúng tôi từ các tờ Nhơn, Phù Cát, Phù Mỹ, Quy Nhơn… Ví
hợp đồng diễn của các đoàn hát bội Bình dụ: Đình An Quang (x. Cát Khánh, h. Phù
Định ở đình làng (từ 2006 đến 2015), có 27 Cát), Đình An Thường (x. Ân Thạnh, h.
đình làng diễn ra hát bội Bình Định hàng Hoài Ân), Đình Hưng Lương (x. Nhơn Lý,
năm, trong đó, 23 đình ở Bình Định (chiếm TP. Quy Nhơn), Đình Lạch (KV8, Nhơn
85%) và 4 đình (chiếm 15%) ở ngoài tỉnh Bình, TP. Quy Nhơn); Đình làng An Phú
Bình Định. (Xem Hình 4. Tỉ lệ phân bố (th. Phú Mỹ 2, x. Phước Lộc, h. Tuy
đình làng diễn ra hát bội Bình Định ở trong Phước)… Tổng số 23 đình làng trên được
và ngoài tỉnh Bình Định). phân bố ở: Tuy Phước (7 đình), Quy Nhơn
(5 đình), An Nhơn (4 đình), Hoài Nhơn (2
đình), Tây Sơn (2 đình), Phù Mỹ (1 đình),
Phù Cát (1 đình), Hoài Ân (1 đình). Như
vậy, đình làng tập trung nhiều nhất là ở
Tuy Phước, Quy Nhơn và An Nhơn. An
Nhơn và Tuy Phước đều là những làng hát
bội nổi tiếng của tỉnh Bình Định. (Xem
ình . ỉ lệ phân bố đình làng diễn ra
Hình 5 và Hình 6).
hát bội Bình Định ở trong và ngoài tỉnh
Bình Định.
ình 5. ỉ lệ phân bố đình làng diễn ra hát ình 6. Tỉ lệ phân bố đình làng diễn ra
bội Bình Định ở trong tỉnh Bình Định. hát bội Bình Định ở ngoài tỉnh Bình Định
70
- Thời gian diễn ra hát bội cúng đình là hát bội dịp tế lễ, như: Thừa Thiên Huế:
từ tháng 1 đến tháng 8 âm lịch (tập trung đình làng Thai Dương Hạ (lễ: “trò bủa
vào tháng 1, tháng 2, tháng 3, tháng 7, lưới”, hội: ngày trước có Hát bội, nay
tháng 8 âm lịch). Ngoài ra, hiện nay, các không có)... Còn các tỉnh Nam trung bộ thì
đoàn hát bội Bình Định còn lưu diễn ở một nơi nào còn đình làng thì thường có hát bội
số đình làng ngoài tỉnh như: Quảng Ngãi (1 tế lễ, trong đó, tiêu biểu là tỉnh Bình Định.
đình), Ninh Thuận (1 đình), Bình Thuận (2 Các tỉnh khác, hiện nay, trong tế lễ cúng
đình); vào tháng 3, tháng 7, tháng 8, tháng đình ít khi có hát bội (như TP. Đà Nẵng -
11 âm lịch. Các buổi diễn trong dịp cúng đình làng Hòa Mỹ, đình làng An Hải),
đình ở Bình Định thường kéo dài 2, 3 đêm thường là Bả trạo... Hoặc không tổ chức
liền. Riêng ở ngoài tỉnh, hát bội Bình Định hát bội (như ở Ninh Thuận). Do tập tục, tín
diễn ra ít nhất là 3 đêm liền. ngưỡng và thói quen thưởng thức hát bội
Buổi hát thứ lễ cúng đình ở Bình Định của người dân Bình Định cùng với sự
sẽ diễn ở nhà võ ca, mục đích cho thần phong phú các đoàn hát bội trong tỉnh nên
thánh xem. Trong các buổi hát tiếp sau tất cả cuộc tế lễ ở đình làng Bình Định đều
trong dịp cúng đình, người ta dựng rạp hát gắn với hát bội . Một số tỉnh khác như
ở sân đình, mặt sân khấu cũng phải hướng Ninh Thuận, Bình Thuận, Quảng Ngãi... đã
vào đình để có không rộng rãi hơn cho mời các đoàn Hát bội Bình Định diễn cúng
người dân thưởng thức. đình làng.
Khán giả và diễn viên hát bội Bình Phổ biến trong dịp cúng đình làng ở
Định trong lễ cúng đình đều với lòng tạ ơn Bắc trung bộ hoặc Trung trung bộ ngày
và cầu mong sự bình an, may mắn, thành nay thường hiếm khi có hát bội mà phổ
công cho năm mới. Các vở diễn cúng đình biến với những loại hình nghệ thuật khác
thường là: “Cổ thành”, “Huê Dung Lộ”, như: Hát nhà trò, Hát Kiều... ở Quảng
“Tam chiến Lữ Bố”, “Trương Phi thủ cổ Bình.(5); Chèo bả trạo ở Quảng Nam; Hát
thành”, “Quan Công phò Nhị Tẩu”... nhằm xoan ở Phú Thọ, Vĩnh Phúc; Hát quan họ ở
ca ngợi tâm đức của những vị thần thánh Bắc Ninh... Ở Nam bộ, hát bội (cùng với
trong đình làng. Ở Nam bộ thường diễn vở cải lương) vẫn phổ biến trong nghi lễ cúng
“Sơn Hậu” (hồi 3) khi cúng đình. Và cuối đình với các đoàn như: đoàn hát bội TP.
buổi diễn hát bội cúng đình luôn phải có Hồ Chí Minh, đoàn hát bội Ngọc Khanh...
phần “Tôn Vương” với lời lẽ chúc tụng sự nhưng không để cúng thần ở phần lễ (là lễ
bình an, thịnh vượng cho làng xóm, mọi “xây chầu, đại bội”) mà chỉ có ở phần hội.
người. Có đoàn hát bội Nam bộ còn kết Còn hát bội ở Bình Định đều có cả ở lễ
thúc màn tôn vương bằng cách giơ cao tấm (cúng 1 buổi hát) và hội (nhiều đêm hát).
liễn với các chữ “cầu chúc an khang thịnh Một số đình làng Nam bộ tiêu biểu có
vượng”... tổ chức hát bội cúng đình là: TP. Hồ Chí
Ngày xưa, tục hát bội cúng đình phổ Minh: đình Phú Nhuận (ở q. Phú Nhuận;
biến khắp Trung bộ cho đến Nam bộ. Ngày 16-18/1 ÂL), đình Bình Đông (q. 8; 12-
nay, tục này đã giảm đi rất nhiều vì số 13/2 ÂL). Đồng Nai: đình Tân Lân (p. Hòa
lượng đình làng hoặc gánh Hát bội ngày Bình, TP. Biên Hòa; 12-14/2 ÂL). Bà Rịa –
nay đã giảm nhiều. Một số tỉnh ở Bắc trung Vũng Tàu: đình Thắng Tam (17-20/2 ÂL).
bộ tuy còn đình làng nhưng lại không có Tiền Giang: đình Kiểng Phước (x. Vàm
71
- Láng, h. Gò Công Đông; 9/3 ÂL), đình chủ. Nhiều miếu ở thôn xóm Bình Định đã
Vĩnh Lợi (Vĩnh Bình, Gò Công Tây; 14- thờ những vong hồn này. Thời gian cúng
16/12 ÂL). TP. Cần Thơ: đình Bình Thủy thanh minh vào khoảng 3 giờ, 4 giờ sáng
(14-15/4 ÂL và 15/12 ÂL). Bạc Liêu: một hoặc buổi trưa (sau khi tảo mộ xong).
số đình vào dịp lễ kỳ yên vào mùa xuân. An Hát bội Bình Định cũng gắn liền với
Giang: đình Châu Phú (h. Châu Phú; 10- tục cúng miếu, đặc biệt là vào dịp thanh
12/5 ÂL). Một số đình làng ở các tỉnh Nam minh cuối tháng hai và hết tháng ba âm
bộ khác không có hát bội mà thường là Hát lịch hàng năm. Người dân đồng lòng góp
bóng rỗi, Chặp địa nàng, Đờn ca tài tử... công, góp của để cúng miếu, mời đoàn hát
Ở Bắc bộ, hiếm khi thấy diễn hát bội bội về diễn dịp cúng thanh minh với quan
dịp cúng đình, trừ ở hội đình Dư Hàng niệm rằng, ở đâu cũng có Thành hoàng,
(18/2 ÂL, ở Hải Phòng), lễ hội đình làng Thổ địa, cô hồn nên “có thờ có thiêng, có
Đình Bảng (12-15/2 ÂL; tx. Từ Sơn, t. Bắc kiêng có lành”.
Ninh), lễ hội đình làng Từ Phong (9/3 ÂL; Ở Bình Định ngày xưa, mỗi thôn có
th. Từ Phong, x. Cách Bi, h. Quế Võ, t. Bắc nhiều miếu, mỗi xóm có ít nhất một miếu.
Ninh) có diễn hát bội cùng với chèo...(6) Ngày nay, số lượng miếu cũng đã giảm đi
4. Phân bố và tổ chức biểu diễn hát bội rất nhiều nhưng tục cúng miếu vẫn diễn ra
Bình Định ở miếu như thường lệ. Hiện nay (2015), sở thống
Miếu có kiến trúc nhỏ hơn đình. Xung kê của tỉnh Bình Định chưa thống kê số
quanh miếu có bờ thành (cắm miểng chai), lượng miếu còn tồn tại ở Bình Định (chỉ
cổng vào có nhà ngõ, trụ biểu, bình thống kê số đình miếu được công nhận là
phong… Mặt tiền miếu thường xây trấn di sản văn hóa). Theo khảo sát của chúng
thủy, sẵn đó đắp tên miếu bằng chữ Hán tôi (căn cứ trên các tờ hợp đồng diễn),
(cũng có miếu đề chữ Quốc ngữ). Nếu đình Bình Định hiện còn rất nhiều miếu. Có
là nhà chung của cả làng thì miếu là nhà khoảng 181 miếu ở Bình Định vẫn còn diễn
chung của xóm để thờ các bộ hạ của các vị ra Hát bội thường niên vào dịp tế lễ như:
thần linh. Hầu hết các làng đều có miếu miếu/“chùa” Thanh Minh (“Thanh Minh
thanh minh, nhiều làng có miếu Hà bá, Tự”; thờ thành hoàng làng...), miếu
miếu Mục Đồng (miếu Thần Nông) ở bên Bà/“chùa Bà” (thờ bà Thiên Hậu…), miếu
bến sông, giữa đồng.(7) Ông/“chùa Ông” (thờ Quan Công thánh đế),
Ở miền Bắc, người dân cũng có tục miếu Mục Đồng (thờ Thần Nông), miếu âm
cúng thanh minh nhưng không cúng trong hồn (miếu Cô bác/nghĩa tự)… Ngoài ra, các
miếu. Ngược lại, ở miền Trung, tục cúng đoàn hát bội Bình Định còn lưu diễn ngoài
thanh minh trở nên phổ biến ở miếu. Ở tỉnh, ở các miếu thờ (bà Thủy, bà Thiên
Bình Định cũng vậy, hàng năm đều có Hậu...), gồm 18 miếu, tập trung ở các tỉnh:
cúng thanh minh. Đình miếu ở Bình Định Quảng Ngãi, Gia Lai, Phú Yên…
thường thờ cúng những người có công khai Theo thống kê của chúng tôi (từ 2006
lập làng (Thành hoàng làng), khi qua đời, đến 2015), tổng số miếu có diễn hát bội Bình
họ được gọi là những “tiền hiền khai Định là 181 miếu, phân bố ở các nơi như:
khẩn”, “hậu hiền khai cơ”. Trong dịp cúng Trong tỉnh Bình Định (161 miếu,
thanh minh, ngoài việc tảo mộ gia tiên, chiếm 89%): h. Tuy Phước (51miếu), tx.
người dân còn tảo mộ cho các ngôi mộ vô An Nhơn (46), TP. Quy Nhơn (27), h. Phù
72
- Cát (17), h. Tây Sơn (16), h. Phù Mỹ (3), h. 11%): t. Phú Yên (8), t. Khánh Hòa (5),
Hoài Nhơn (2). Quảng Ngãi (2), t. Vũng Tàu (2), t. Gia Lai
Ngoài tỉnh Bình Định (19 miếu, chiếm (1), t. Bình Phước (1).
ình . ỉ lệ phân bố số lượng miếu diễn ra hát bội Bình Định ở trong và ngoài tỉnh
Bình Định.
ỉ lệ phân bố số lượng miếu diễn ra ỉ lệ phân bố số lượng miếu
hát bội Bình Định diễn ra hát bội Bình Định
ở trong tỉnh Bình Định ở ngoài tỉnh Bình Định
Tây Phù Mỹ Bình
Sơn 2% Gia Lai Phước
10% Vũng 5% 5%
Phù Cát Tuy Tàu
10% Phước 11%
32% Quảng Phú Yên
Quy Ngãi 42%
Nhơn An 11%
17% Nhơn Khánh
29% Hòa
26%
ình 8. ỉ lệ phân bố số lượng miếu diễn ra ình 9. ỉ lệ phân bố số lượng miếu diễn ra
hát bội Bình Định ở trong tỉnh Bình Định. hát bội Bình Định ở ngoài tỉnh Bình Định.
Miếu thường nằm ở khoảng đất trống hướng đối diện miếu để cho thần thánh
trong mỗi xóm. Trong buổi hát đầu tiên để cùng người dân xem.
dâng cúng thần thánh, diễn viên hát ngay Giờ khởi ca trong buổi hát bội cúng
trước cửa miếu. Trong không gian diễn miếu hiện nay thường là 0 giờ, hoặc 3 hay
xướng này, cả diễn viên và khán giả đều ấp 4 giờ sáng, hoặc 14 giờ chiều. Giờ hát khởi
ủ lời cầu xin, lòng tạ ơn, chúc tụng các vị ca sẽ thay đổi tùy từng năm, từng miếu và
thần thánh, các cô bác... trong miếu để tùy vào giờ tốt. Thời gian diễn ra hát bội
được các vị phù hộ, ban ơn. Các buổi hát Bình Định trong lễ hội cúng miếu thường
tiếp theo, người ta thường dựng rạp hát bội kéo dài từ 3 đến 4 đêm (trong tỉnh) hoặc từ
cách mặt đất khoảng 2m, mặt sân khấu 5 đến 7 đêm (ngoài tỉnh).
73
- Những vở hát thứ lễ (khởi ca) thường Các miếu ở các tỉnh lân cận như Gia
là các vở truyền thống, được ban tổ chức Lai, Quảng Ngãi, Khánh Hòa, Phú Yên,
của miếu yêu cầu để phù hợp với các vị Ninh Thuận, Bình Thuận... thường mời các
thần thánh thờ trong miếu. Chẳng hạn, ở đoàn hát bội Bình Định đến diễn khi tế lễ.
miếu Ông - thường hát “Quan Công phò Riêng các miếu ở Nam bộ thường không
Nhị Tẩu”, “Cổ thành”...; ở miếu Bà – hát diễn hát bội mà diễn Bóng rỗi, Chặp địa
“Huê Thần Nữ dâng ngũ linh kỳ”... Các vở nàng... Còn các tỉnh Bắc bộ thì thường là
diễn của những đêm hát tiếp sau sẽ do Hát xoan, Hát quan họ, Ca trù, Chầu văn,
người dân địa phương chọn, thường là các Xẩm... Trừ vài miếu ở Bắc bộ thì có hát
tuồng tiểu thuyết: “Bóng đen nghĩa hiệp”, bội như ở: hội đền bà Chúa Kho (miếu
“Tái sanh kỳ ngộ”... Giảng Võ) ở Hà Nội...
Thanh Minh Tự (cạnh đình Hát bội (đoàn Sao Mai) trong Hát bội thứ lễ tại lễ hội Vía Bà
Vinh Thạnh) (x. Phước Lộc, h. lễ cúng Thanh minh ở KV1, năm Nhâm Thìn (2012)(10)
Tuy Phước, t. Bình Định, ph. Quang Trung, TP. Quy
11g16 ngày 06/4/2014)(8) Nhơn(9)
ình 1 . Miếu và hát bội trong dịp tế lễ ở miếu
ình 11. Hát bội cúng miếu rung An (đoàn rần Quang Diệu) ở xóm Nam, thôn
rung ín 1, h. uy Phước, t.t. uy Phước, Bình Định;
Ảnh: Châu Tuấn, ngày 4/3 ÂL (2015).
5. Kết luận nôi của dòng hát bội miền Trung, là đất hát
Nếu như ở miền Bắc, hát Chèo, hát bội có lượng khán giả say mê, am hiểu hát
Quan họ... phổ biến khắp vùng nông thôn; bội nhiều hơn nên cũng là không gian diễn
miền Nam có Cải lương, thì miền Trung, xướng thuận lợi để hát bội tồn tại lâu bền
đặc biệt là Bình Định, hát bội rộn rã khắp hơn các tỉnh khác.
nơi vào dịp tế lễ, hội hè. Bình Định là cái
74
- Trong không gian thiêng (308 địa dân gian) cũng chỉ diễn nhiều vào dịp cúng
điểm biểu diễn hát bội Bình Định), không đình miếu, khoảng vài chục suất.(12) Gánh
gian miếu là chiếm tỉ lệ cao nhất (59%), hát bội Đồng Thinh (ở Vĩnh Long) diễn
tiếp theo là lăng (24%), sau đó đến đình gần 70 suất.(13) Còn với hơn 7 đoàn hát bội
(9%) và thấp nhất là đền và chùa (2%). Bình Định, mỗi đoàn thường diễn trung
Không gian diễn xướng đình, miếu của hát bình khoảng 100 đến 150 suất mỗi năm.
bội Bình Định không chỉ giới hạn về mặt Như vậy, qua các hoạt động của các đoàn
địa lý (trong tỉnh Bình Định) mà còn mở hát bội Bình Định cho thấy, không gian
rộng ra các tỉnh khu vực duyên hải Nam diễn xướng hát bội Bình Định là rất rộng
trung bộ đến Bà Rịa, Vũng Tàu. Nhờ sự di (cả trong và ngoài tỉnh) và phong phú nhất.
dân từ miền Trung vào Nam trong nhiều Hát bội Bình Định là một trong những
giai đoạn lịch sử nên tục hát bội phục vụ ở phong cách tiêu biểu của loại hình nghệ
các cơ sở thờ tự trở nên phổ biến. Ngoài ra, thuật sân khấu hát bội truyền thống Việt
ở Bình Định, lực lượng các đoàn hát bội Nam. Không gian diễn xướng là một trong
vẫn còn nhiều và mạnh hơn các tỉnh khác. những yếu tố quan trọng góp phần quyết
Hiện nay, tuy số lượng đoàn hát bội ở Bình định sự tồn tại của hát bội Bình Định.
Định đã giảm hơn nhiều so với trước Đình, miếu là nơi thường xuyên tổ chức
nhưng với hơn 6 đoàn hát bội dân gian và 1 các tế lễ thờ cúng các vị: Thành hoàng
đoàn chuyên nghiệp (được nhà nước đầu làng, bà Thiên Hậu, bà Mụ (bà Chúa thai
tư) hoạt động mạnh nhất trong và ngoài sanh)... Hát bội luôn có mặt trong các dịp
tỉnh, như các đoàn hát bội: Phước An, An cúng tế này. Thời gian tổ chức hát bội Bình
Nhơn, Tuy Phước, Ánh Dương, Trần Định ở đình miếu diễn ra hằng năm (từ
Quang Diệu, Sông Côn, Nhơn Hưng, Nhà tháng 1 đến tháng 8 âm lịch) và tập trung
hát tuồng Đào Tấn. Theo thông tin từ các nhất là từ tháng 1 đến tháng 3 âm lịch; biểu
trưởng đoàn hát bội Bình Định, mỗi đoàn diễn từ 3 đến 7 đêm liền.
biểu diễn ít nhất là 100 suất hát trong một Hát bội Bình Định không chỉ diễn ra
năm. Riêng các đoàn hát bội dân gian, mỗi giới hạn trong tỉnh Bình Định mà còn mở
đoàn diễn trung bình khoảng 150 suất/ năm rộng ra các tỉnh ven biển khác như Quảng
(mỗi suất là 3 tiếng đồng hồ; giá hiện nay Ngãi, Phú Yên, Bình Thuận, Ninh Thuận,
(2015) khoảng 5 – 7 triệu/suất)(11). Trong Khánh Hòa, Bà Rịa – Vũng Tàu, Bình
suốt mùa lễ hội, nhất là từ tháng 1 đến Phước, TP. Hồ Chí Minh... Nhờ các phong
tháng 8 âm lịch hàng năm, các đoàn hát bội tục, tập quán cúng tế... ở đình miếu của
Bình Định biểu diễn khắp nơi trong tỉnh và người dân Bình Định nói riêng và ngư dân
mở rộng không gian diễn xướng ra ngoài vùng duyên hải Nam trung bộ nói chung,
tỉnh. Các đoàn hát bội ở các tỉnh khác cũng hát bội Bình Định có thêm điều kiện tốt để
có nhiều suất diễn hàng năm nhưng không được lưu truyền, tồn tại phổ biến đến ngày
nhiều bằng các đoàn Hát bội Bình Định. nay. Trong không gian diễn xướng này, hát
Chẳng hạn, Đoàn hát bội TP. Hồ Chí Minh bội Bình Định có thêm điều kiện để tồn tại
hằng năm diễn khoảng 150 suất theo chỉ và phổ biến trong đời sống của người dân
tiêu của nhà nước nhưng họ chỉ diễn nhiều Bình Định nói chung và người dân vùng
vào dịp cúng đình làng Nam bộ (gần 30 duyên hải Nam trung bộ nói riêng. Từ đó,
suất diễn). Đoàn hát bội Ngọc Khanh (đoàn góp phần hình thành phong cách hát bội
75
- Bình Định. Như vậy, việc duy trì và phát 12) Theo Thanh Hiệp, 8/8/2015, “Sân khấu hát
huy không gian diễn xướng đình, miếu của bội sẽ đi về đâu”: http://sankhau.com.vn/
news/san-khau-hat-boi-se-di-ve-dau.aspx
hát bội Bình Định là một trong những việc
làm quan trọng, cấp bách, để hát bội Bình 13) Theo Phạm Thị Bình, 22/2/2013, “Bầu Răng,
người tâm huyết với gánh hát bội Đồng
Định luôn trường tồn. Thinh”: http://baotintuc.vn/doi-song-van-hoa/
Chú thích bau-rang-nguoi-tam-huyet-voi-ganh- hat-boi-
dong-thinh-20130222082249803.htm
1) Theo Huỳnh Kim Bửu (2-9-2009), “Đình làng”:
http://www.phatgiaobaclieu.com/content/view/ TÀI LIỆU THAM KHẢO
882/51/
1. Phạm Thị Bình (22/02/2013), Bầu Răng,
2) Theo Văn Hiến (17-01-2012), “Đình làng người tâm huyết với gánh hát bội Đồng
An Định (An Nhơn, Bình Định)”:
Thinh: http://baotintuc.vn/doi-song-van-hoa/
http://vntimes.com.vn/danh-lam/dinh-chua/
bau-rang-nguoi-tam-huyet-voi-ganh-hat-boi-
883-dinh-lang-an-dinh-an-nhon-binh-dinh.
html dong-thinh-20130222082249803.htm
3) Theo Đinh Bá Hòa (2012): Văn hóa – Xã 2. Huỳnh Kim Bửu (02/9/2009), Đình làng:
hội Bình Định. – Nxb Văn hóa Thông tin Hà http://www.phatgiaobaclieu.com/content/view
Nội, tr.257, 258. /882/51/
4) Ảnh: Huỳnh Chương Hưng, 04/7/2014, “Đình 3. Huỳnh Kim Bửu, Kiến trúc ở làng quê Bình
Vinh Thạnh”: http://www.huynhchuong hung. Định: http://vanhoaphatgiaoblog.com/nghien-
com/2014/07/anh-inh-vinh-thanh-xa-phuoc- cuu/kien-truc-o-lang-que-binh-dinh.html
loc-huyen.html 4. Tuần Lý Huỳnh Khắc Dụng (1970), Hát
5) Theo Lưu Đức Hải (19-1-2014), “Phong tục Bội, Kim Lai ấn quán, Sài Gòn, tr. 249.
thờ cúng cộng đồng ở Cao Lao Hạ”:
5. Lưu Đức Hải (19/1/2014), Phong tục thờ cúng
http://caolaoha.com/?language=vi&nv=news
cộng đồng ở Cao Lao Hạ: http://caolaoha.
&op=thong-cao-bao-chi/Phong-tuc-tho-cung-
cong-dong-o-Cao-Lao-Ha-147 com/?language=vi&nv=news&op=thong-
cao-bao-chi/Phong-tuc-tho-cung- cong-dong-
6) Theo Phạm Trình – Trần Minh (biên soạn) o-Cao-Lao-Ha-147
(2012), Hành Trình lễ hội Việt Nam, NXB.
Đồng Nai; tr.149, 153, 191. 6. Văn Hiến (17/01/2012), Đình làng An Định
(An Nhơn, Bình Định): http://vntimes.com.
7) Theo Huỳnh Kim Bửu: “Kiến trúc ở làng quê vn/danh-lam/dinh-chua/883-dinh-lang-an-
Bình Định”: http://vanhoaphatgiaoblog.com/ dinh-an-nhon-binh-dinh.html
nghien-cuu/kien-truc-o-lang-que-binh-dinh.
html 7. Thanh Hiệp (08/8/2015), Sân khấu hát bội
sẽ đi về đâu: http://sankhau.com.vn/news/
8) Ảnh: Huỳnh Chương Hưng, 04/7/2014, “Đình
san-khau-hat-boi-se-di-ve-dau.aspx
Vinh Thạnh”: http://www.huynhchuonghung.
com/2014/07/anh-inh-vinh-thanh-xa-phuoc- 8. Đinh Bá Hòa (2012), Văn hóa – Xã hội Bình
loc-huyen.html Định, Nxb Văn hóa Thông tin Hà Nội, tr.
9) Ảnh sưu tầm: http://www.baobinhdinh.com.vn/ 257-258.
viewer.aspx?macm=18&macmp=18&mabb=2113 9. Huỳnh Chương Hưng (04/7/2014), Đình
10) Ảnh: H. Khá: http://annhon.binhdinh.gov.vn/ Vinh Thạnh: http://www.huynhchuonghung.
listdetail.php?listid=84&id=90 com/2014/07/anh-inh-vinh-thanh-xa-phuoc-
loc-huyen.html
11) Thông tin từ các trưởng đoàn Hát bội dân
gian Bình Định (năm 2014, 2015). 10. H. Khá, Lễ hội vía Bà: http://annhon.binhdinh.
gov.vn/listdetail.php?listid=84&id=90
76
- 11. Trần Văn Khải (1970), Nghệ thuật Sân khấu 13. Trần Minh – Phạm Trình (biên soạn) (2012),
Việt Nam – Hát Bội, Cải lương, Thoại kịch, Hành trình lễ hội Việt Nam, Nxb Đồng Nai,
Thanh Trung Tư Xã, Sài Gòn, tr. 2-3. tr.149-153-191.
12. Sao Ly (13/4/2013), Vào mùa thanh minh: 14. Đoàn Nồng (1942), Sự tích và Nghệ thuật
http://www.baobinhdinh.com.vn/viewer.asp Hát Bội, Mai Linh xuất bản, tr. 9.
x?macm=18&macmp=18&mabb=2113
Ngày nhận bài: 07/12/2015 Biên tập xong: 15/02/2016 Duyệt đăng: 20/02/2016
77
nguon tai.lieu . vn
