Xem mẫu

  1. Chương m t TÂM LÝ H C LÀ M T KHOA H C I. KHÁI QUÁT CHUNG V HI N TƯ NG TÂM LÝ NGƯ I 1. Tâm lý là gì? Trong cu c s ng h ng ngày, ngư i ta thư ng s d ng t tâm lý ñ nói v nhu c u, nguy n v ng, là s ñoán ý c a ngư i này v i ngư i khác hay cách cư x c a ngư i nào ñó. ðôi khi, ngư i ta còn dùng t “Tâm lý” như là kh năng chinh ph c ñ i tư ng. ðó là cách hi u “tâm lý” c p ñ nh n th c thông thư ng. Th c t , tâm lý không ñơn gi n như v y, mà tâm lý là hi n tư ng tinh th n ñ c bi t khác h n v i các hi n tư ng khác trong th gi i. Tâm lý c a con ngư i r t ña d ng, phong phú nhưng cũng r t ph c t p bí n và tr u tư ng. Nó r t g n gũi và g n li n v i ñ i s ng ho t ñ ng c a con ngư i, m i hành vi ho t ñ ng c a con ngư i ñ u ch a ñ ng nh ng bi u hi n tâm lý. Theo cách hi u này thì tâm lý con ngư i là nh n th c, trí tu , xúc c m tình c m, ý chí, xu hư ng, tính cách, năng l c...T t c nh ng hi n tư ng ñó t o thành các lĩnh v c tâm lý cơ b n c a con ngư i. Trong l ch s xa xưa c a nhân lo i, thu t ng tâm lý b t ngu n t ti ng Latinh Psychologie - khoa h c v tâm h n. Nó ñư c b t ngu n t hai t ghép “Psyche” là linh h n, tinh th n và “logos” là h c thuy t, khoa h c. Trong t ñi n ti ng Vi t (1988) ñ nh nghĩa m t cách t ng quát: tâm lý là ý nghĩ, tình c m... t o thành ñ i s ng n i tâm, th gi i bên trong c a con ngư i. V y tâm lý là gì? Tâm lý là t t c các hi n tư ng tinh th n x y ra trong ñ u óc con ngư i, nó g n li n và ñi u hành m i hành vi, ho t ñ ng c a con ngư i. 2. Vài nét l ch s v s hình thành và phát tri n c a tâm lý h c * Vào th k V(TCN) nh ng nhà tư tư ng tri t h c c ñ i ñã g i tâm lý là tâm h n. Trong các di ch c a ngư i nguyên thu ñã cho ta th y nh ng ch ng c ch ng t có quan ni m c a “h n” và “phách” sau cái ch t v th xác. ðây là nh ng ý tư ng ti n khoa h c v tâm lý. * Xôcrat (469 - 399 TCN) nhà tri t h c Hy L p c ñ i ñã tuyên b câu châm ngôn n i ti ng: “Hãy t bi t mình” có nghĩa là: Con ngư i có th và c n ph i t hi u bi t mình, t nh n th c, t ý th c v cái ta...ðây là m t ñ nh hư ng có giá tr r t l n cho TLH. * ðêmôcrit (460 - 370 TCN) - ð i di n ch nghĩa duy v t th i c ñ i. Các nhà duy v t th i c ñ i xem tâm h n ch là m t d ng v t th , nên h ñi tìm cơ s ban ñ u c a tâm h n trong: l a, nư c, khí, nguyên t ...H cho r ng tâm h n do nguyên t c u t o thành, trong ñó nguyên t l a là nhân lõi t o nên tâm lý. * Platông (428-348 TCN) ð i di n ch nghĩa duy tâm cho r ng: Tâm h n là cái có trư c, th c t i là cái có sau. Tâm h n do thư ng ñ sinh ra, tâm h n t n t i ph thu c vào thư ng ñ ch không ph thu c vào con ngư i và th gi i xung quanh. * Arixtôt (384 - 322 TCN) là h c trò c a Platông, nhưng ông ñã phê phán quan ñi m duy tâm ph n khoa h c c a Platông. Arixtôt là tác gi c a cu n “Bàn v tâm h n”. ðây là tác ph m l n ñ u tiên bàn v tâm h n m t cách khoa h c và có h th ng. Trong cu n “Bàn v tâm h n”, ông ñã ñưa ra lu n ñi m h t s c ti n b so v i th i b y gi là s t n t i m i quan h gi a tâm h n và cái ngoài tâm h n, gi a tâm h n v i cơ th và cũng th y ñư c s khác bi t gi a tâm h n và cơ th . * Th k XVII: R.ðêcac (1596-1650) ñã ñưa ra phát ki n “ph n x ” và ông ñã l y ph n x ñ gi i thích hi n tư ng tâm lý (ông m i ch gi i thích hi n tư ng vô th c). R.ðêcac l i là ngư i ñ i di n cho phái nh nguyên lu n: cho r ng v t ch t và tâm h n là hai th c th song song t n t i. Ông coi con ngư i ph n x như m t cái máy, còn b n th tinh th n, tâm lý c a con ngư i thì không th bi t ñư c. 1
  2. * Th k XVIII: L n ñ u tiên tên g i “Tâm lý h c” ñã ra ñ i trong cu n “Tâm lý h c kinh nghi m” và cu n “Tâm lý h c lý trí ” c a Vôn Phơ nhà tri t h c ð c. * Th k XIX: Vào nh ng năm cu i c a th k XIX tâm lý h c tr thành m t khoa h c ñ c l p. Năm 1879 V.Vuntơ (1832 - 1920) nhà tâm lý h c ngư i ð c ñã sáng l p ra phòng thí nghi m tâm lý h c ñ u tiên trên th gi i t i thành ph Laixich (ð c). M t năm sau chuy n thành vi n Tâm lý h c. Tuy V.Vuntơ ñã có công ñóng góp l n vào vi c ñưa tâm lý h c tr thành m t ngành khoa h c ñ c l p, nhưng ông v n ch nghiên c u tâm lý, ý th c b ng phương pháp n i quan, t quan sát... * Trong 10 năm ñ u th k XX xu t hi n 3 trư ng phái TLH khách quan. + Tâm lý h c hành vi c a J.Watson (1878 - 1958) nhà TLH ngư i M . Tâm lý h c hành vi không mô t hay gi i thích các tr ng thái c a ý th c, b qua các m i quan h b n ch t c a con ngư i trong xã h i l ch s nh t ñ nh. M c ñích chính là nghiên c u hành vi c a con ngư i. H cho r ng: Hành vi là t ng các c ñ ng b ngoài ñư c n y sinh cơ th nh m ñáp l i m t kích thích nào ñó. Toàn b hành vi, ph n ng c a con ngư i và con v t ñư c ph n ánh b ng công th c: S - R (Stimulant - Réaction) h có kích thích thì có ph n ng, kích thích nào thì ph n ng ñó, ph n ng c a con ngư i ph thu c tr c ti p vào nh ng kích thích bên ngoài mà không thông qua th gi i n i tâm. Do ñó, ch c n nghiên c u tính ch t c a kích thích ta s d ñoán ñư c tâm lý con ngư i. Sai l m c a TLH Hành vi là ñ ng nh t tâm lý c a con ngư i v i tâm lý c a con v t. ð ng nh t hành vi, ph n ng v i n i dung tâm lý bên trong, ph nh n tính tích c c c a ch th và ph nh n b n ch t xã h i l ch s c a tâm lý ngư i. + Tâm lý h c c u trúc (tâm lý h c Gestalt.) do ba nhà tâm lý h c ngư i ð c là Vecthaimơ, Côlơ, Côpca sáng l p nên. Gestalt: Là hình nh tâm lý có c u trúc hoàn ch nh, tr n v n không th chia c t. TLH C u trúc chuyên nghiên c u nhi u v các qui lu t v tính n ñ nh, tính tr n v n c a tri giác và s “b ng hi u” trong tư duy. Trên cơ s th c nghi m các nhà TLH c u trúc ñã kh ng ñ nh: Các qui lu t c a tri giác, c a tư duy và tâm lý c a con ngư i là do c u trúc ti n ñ nh trong não qui ñ nh, mà ít chú ý ñ n kinh nghi m xã h i l ch s c a con ngư i. ñây, h ch th y ñư c c u trúc c a v t th qui ñ nh c u trúc tâm lý mà b qua vai trò c a kinh nghi m s ng c a cá nhân. + Tâm lý h c phân tâm: Do bác sĩ tâm th n ngư i Do thái tên là S.Phơ r t(1859 - 1939) sáng l p. Ông khai thác tâm tư sâu kín, quá kh c a ngư i b nh trong gi c ng . TLH Phân tâm ñã l y hi n tư ng tâm lý này ñ gi i thích hi n tư ng tâm lý khác. Phân tâm h c cho r ng: Y u t tâm lý sâu xa nh t làm ñ ng l c cho c th gi i tinh th n c a con ngư i là cái vô th c. Do v y, TLH ph i ñi sâu nghiên c u cái vô th c trong m i con ngư i. Vô th c là s ph n ánh nh ng ñi u th m kín trong tâm lý con ngư i, t nh ng nhu c u không ñư c tho mãn b i s ngăn c m c a gia ñình, c a xã h i ñ n nh ng mong ư c, thèm mu n d c v ng...Phân tâm h c là ñ cao b n năng vô th c trong ñó b n năng tình d c là c i ngu n c a toàn b th gi i tinh th n t n i tâm ñ n hành vi bên ngoài, th m chí c các sáng t o ngh thu t. Ph nh n vai trò c a ý th c và b n ch t xã h i l ch s c a tâm lý ngư i, ñ ng nh t tâm lý con ngư i v i tâm lý con v t. Thuy t này là cơ s ban ñ u c a ch nghĩa hi n sinh th hi n quan ñi m sinh v t hóa tâm lý con ngư i. Theo Phân tâm h c thì c u trúc c a nhân cách g m ba h th ng:Cái y (cái vô th c) t p h p t t c nh ng b n năng như: tình d c xâm kích, ñói khát...Cái y chính là ñ ng l c thúc ñ y m i ho t ñ ng c a con ngư i, nó ho t ñ ng theo nguyên t c ñòi h i và tho mãn. Cái siêu tôi (Superego) bao g m các chu n m c xã h i, nó ho t ñ ng theo nguyên t c ki m duy t và chèn ép các b n năng c a con ngư i. Cái tôi (Ego) chính là ph n ý th c c a cá nhân ñư c ki m soát, nó ho t ñ ng theo nguyên t c hi n th c, có ch c năng ñi u hòa gi a cái y và cái Siêu tôi. M i quan h gi a ba h th ng trong c u trúc nhân cách là m i quan 2
  3. h ràng bu c nhưng luôn mâu thu n và xung ñ t l n nhau cho nên trong con ngư i sinh ra các ho t ñ ng tâm lý ph c t p. C ba trư ng phái trên mu n gi i thích các hi n tư ng tâm lý m t cách khách quan, nhưng ñ u b qua các m i quan h b n ch t c a con ngư i, ph nh n tích c c c a ch th , sinh v t hoá tâm lý con ngư i. Vì th c ba trư ng phái ñ u ñi vào ch b t c. * Trong th k XX Tâm lý h c Mac xit ra ñ i do m t s nhà TLH Xô vi t như Vưgotsky(1896-1934); Leonchep (1903-1979); Rubinstein (1889-1960)...sáng l p nên. Ch khi ch nghĩa Mác ra ñ i thì nh ng b t c kh ng ho ng trong TLH m i ñư c gi i quy t, chúng ta m i có m t n n tâm lý h c th c s khoa h c và khách quan. TLH mac xit l y tri t h c Mac xit làm cơ s phương pháp lu n và ñã kh ng ñ nh: Tâm lý là s ph n ánh c a hi n th c khách quan vào não thông qua ch th . Tâm lý ngư i mang tính ch th và mang b n ch t xã h i l ch s . 3. ð i tư ng và nhi m v c a tâm lý h c 3.1. ð i tư ng TLH nghiên c u b n ch t c a các hi n tư ng tâm lý, các qui lu t n y sinh hình thành và phát tri n tâm lý. Nghiên c u cơ ch sinh lý c a các hi n tư ng tâm lý. Hay nói cách khác TLH nghiên c u s hình thành, v n hành và phát tri n c a các hi n tư ng tâm lý. 3.2. Nhi m v TLH có nhi m v v ch ra nh ng y u t khách quan và ch quan nào nh hư ng t i s hình thành các hi n tư ng tâm lý. V ch ra cơ s sinh lý c a hi n tư ng tâm lý. Mô t ñ nh n di n các hi n tư ng tâm lý khác nhau. ð ng th i ch ra m i quan h tác ñ ng qua l i gi a các hi n tư ng tâm lý trong ñ i s ng con ngư i. ð th c hi n nhi m v nói trên, tâm lý h c ph i liên k t ph i h p ch t ch v i nhi u khoa h c khác. 4. ð c ñi m chung c a hi n tư ng tâm lý ngư i 4.1.Các hi n tư ng tâm lý quan h v i nhau r t ch t ch . Hi n tư ng này chi ph i hi n tư ng kia, hi n tư ng này t o ra hi n tư ng kia. 4.2.Các hi n tư ng tâm lý r t ña d ng, phong phú, ph c t p bí n và tr u tư ng. Tâm lý là “th gi i bên trong” c a con ngư i. Nó r t g n gũi, quen thu c nhưng cũng vô cùng h p d n, kỳ di u, ph c t p th m chí kỳ l , bí n...Nó kỳ l , bí n ñ n m c có th i kỳ ngư i ta cho r ng hi n tư ng tâm lý là hi n tư ng “th n linh” ta không th hi u và gi i thích ñư c. Nhưng ngày nay v i s ti n b c a khoa h c k thu t và s ñóng góp c a nhi u nhà tư tư ng nh ng hi u bi t v tâm lý ngày càng ñư c b sung, các bí n v lĩnh v c tinh th n c a con ngư i ngày càng ñư c ñưa d n ra ánh sáng. Ch ng h n: các nhà khoa h c ñã gi i thích nh ng hi n tư ng th n giao cách c m, bí n c a gi c mơ tiên tri, kh năng th u th ... 4.3.Tâm lý là hi n tư ng tinh th n, nó t n t i trong ñ u óc c a ta nên ta không th nghiên c u nó m t cách tr c ti p như các hi n tư ng v t ch t ñư c, mà ta ch có th nghiên c u nó m t cách gián ti p thông qua nh ng bi u hi n bên ngoài (hành vi, c ch , ñi u b , nét m t, ngôn ng ...) 4.4. Tâm lý là m t hi n tư ng r t quen thu c, g n gũi g n bó v i con ngư i. Con ngư i trong tr ng thái th c t nh b t c th i ñi m nào ñ u di n ra hi n tư ng tâm lý này hay hi n tư ng tâm lý khác như: nhìn, nghe, suy nghĩ, nh l i, tư ng tư ng... Trong khi con ngư i ng cũng có th di n ra các hi n tư ng tâm lý như: mơ ng , m ng du, thôi miên... 4.5.Các hi n tư ng tâm lý có s c m nh vô cùng to l n trong ñ i s ng con ngư i. Nó có th làm tăng hay gi m s c m nh v t ch t và s c m nh tinh th n. Nó có th giúp con ngư i làm ñư c nh ng ñi u phi thư ng kỳ di u, nhưng cũng có th làm cho con ngư i ñang bình thư ng kh e m nh tr nên y u ñu i, b c như c. Y u t tâm lý bao gi cũng có tác ñ ng hai m t (v a tích c c, v a tiêu c c), nên ta cũng c n lưu ý khi s d ng nh ng tác ñ ng tâm lý trong các lĩnh v c khác nhau c a ñ i s ng. 3
  4. Tóm l i: Các hi n tư ng tâm lý con ngư i r t ña d ng, phong phú, luôn g n gũi g n bó v i con ngư i. Nó v a c th , v a tr u tư ng ñan xen hòa quy n v i nhau, khó có th tách b ch m t cách r ch ròi. Nh ng hi n tư ng tâm lý có vai trò và ý nghĩa to l n ñ i v i ñ i s ng c a con ngư i. Vì v y, khi ñánh giá s c m nh c a m t ngư i, ta không ch chú ý ñ n th l c c a ngư i ñó, mà c n xem xét ngư i ñó có kh năng n ñ nh tâm lý hay không? B i vì, chính kh năng n ñ nh tâm lý giúp con ngư i tăng thêm s c m nh ñ có th gi i quy t nh ng tình hu ng ph c t p khác nhau. Ngư c l i kh năng n ñ nh tâm lý kém thì khi g p nh ng tình hu ng ph c t p s làm cho con ngư i tr nên y u ñu i... 5. Ch c năng c a tâm lý 5.1.Ch c năng ñ nh hư ng ho t ñ ng: ðây là ch c năng chung c a tâm lý, nó có th quy t ñ nh ph n l n s thành b i trong công vi c. Nó s t o nên ñ ng l c thúc ñ y ho t ñ ng, giúp con ngư i kh c ph c khó khăn ñ ñ t ñư c m c ñích ñã ñ ra. 5.2.Ch c năng ñi u khi n ho t ñ ng: Ch c năng này có nhi m v t ch c, ki m tra ñôn ñ c hành ñ ng theo m c ñích ñã ñ nh, làm cho ho t ñ ng c a con ngư i tr nên có ý th c và ñem l i hi u qu nh t ñ nh. 5.3.Ch c năng ñi u ch nh ho t ñ ng: có nhi m v u n n n các hành ñ ng cho phù h p v i k ho ch, v i ñi u ki n hoàn c nh th c t nh m ñ t k t qu cao. Nh các ch c năng c a hi n tư ng tâm lí giúp con ngư i có kh năng thích ng v i s thay ñ i c a môi trư ng và ñi u khi n, ñi u ch nh hành vi c a con ngư i nh m ñ t k t qu cao trong ho t ñ ng. 6. Phân lo i các hi n tư ng tâm lý - Căn c vào di n bi n và th i gian t n t i c a các hi n tư ng tâm lý ngư i ta thư ng chia các hi n tư ng tâm lý thành ba lo i chính: Các quá trình tâm lý; Các tr ng thái tâm lý; Các thu c tính tâm lý. * Quá trình tâm lý: Là nh ng hi n tư ng tâm lý có kh i ñ u, di n bi n và k t thúc tương ñ i rõ ràng. Quá trình tâm lý thư ng di n ra trong th i gian ng n. + Quá trình nh n th c: g m có c m giác, tri giác, trí nh , tư duy, tư ng tư ng. + Quá trình xúc c m - tình c m bi u th s vui m ng hay t c gi n... + Quá trình ý chí - hành ñ ng - ý chí. * Tr ng thái tâm lý: Là nh ng hi n tư ng tâm lý di n ra trong th i gian tương ñ i dài, vi c m ñ u và k t thúc không rõ ràng, nó luôn g n li n v i quá trình tâm lý và nh hư ng t i các quá trình tâm lý. Tr ng thái tâm lý g m có: chú ý và do d . * Thu c tính tâm lý: Là nh ng hi n tư ng tâm lý ñã tr thành b n v ng, n ñ nh con ngư i, t o nh ng nét ñ c trưng, nét riêng c a nhân cách. Thu c tính tâm lý g m có: Xu hư ng; năng l c; tính cách; khí ch t. Các hi n tư ng tâm lý trên có m i quan h m t thi t g n bó v i nhau, chúng chi ph i b sung h tr cho nhau. Hi n tư ng này t o ra hi n tư ng kia. Ngoài ba hi n tư ng tâm lý nói trên còn m t hi n tư ng tâm lý cao c p ñ c bi t có nh hư ng nhi u ñ n các hi n tư ng tâm lý khác ñó là ý th c. II. B N CH T HI N TƯ NG TÂM LÝ NGƯ I 1. Tâm lý ngư i là ch c năng c a não Ch nghĩa DVBC cho r ng: v t ch t có trư c, tinh th n có sau, v t ch t sinh ra tinh th n, sinh ra tâm lý, nhưng không ph i b t c v t ch t nào cũng có tâm lý, mà ch v t ch t có t ch c cao nh t ñó là não b . Do v y, s phát tri n tâm lý, ý th c g n li n v i s n y sinh và hình thành c a h th n kinh. Lúc ñ u ch là nh ng t bào th n kinh ñơn gi n d n d n h th n kinh phát tri n thành m t t ch c ngày càng cao cu i cùng thành não và v não. M m m ng tâm lý b t ñ u xu t hi n lo i ñ ng v t có h th n kinh m u (h ch). B i vì, nh ng ñ ng v t có h th n kinh hình h ch ñã có kh năng ti p nh n kích thích, phân tích các kích thích tác ñ ng vào cơ th và truy n ñ t m nh l nh t o ra các ph n ng ñáp l i m t cách thích h p các kích thích. Các công trình nghiên c u ñã cho ta th y m i quan h 4
  5. tương ng gi a s ti n hoá c a h th n kinh và kh năng tâm lý trong s ti n hóa c a gi ng loài. Tâm lý là ch c năng c a não. Không có não (hay não ngư i không bình thư ng) thì không có tâm lý. Nhưng não không ph i là tâm lý, mà não ch là cơ s v t ch t, là ñi u ki n c n thi t ñ cho s xu t hi n các hi n tư ng tâm lý và tâm lý là ch c năng c a não, là thu c tính ñ c bi t c a b não ngư i ho t ñ ng bình thư ng bi u hi n năng l c ph n ánh th gi i bên ngoài. H th n kinh ho t ñ ng theo nh ng qui lu t nh t ñ nh và nh ng qui lu t ñó là cơ s hình thành nh ng qui lu t c a ho t ñ ng tâm lý. Nhưng ho t ñ ng c a não b ch qui ñ nh hình th c di n bi n tâm lý (v cư ng ñ , t c ñ ...), còn n i dung tâm lý là do kinh nghi m xã h i l ch s c a m i ngư i ti p thu ñư c trong cu c s ng qui ñ nh. Th c t cho th y, có nhi u ngư i có b não và năng l c làm vi c như nhau nhưng n i dung tâm lý c a h không gi ng nhau, th m chí còn ñ i l p nhau. 2. Tâm lý là s ph n ánh HTKQ vào não thông qua ch th 2.1.Tâm lý là s ph n ánh c a hi n th c khách quan vào não ngư i b ng chính ho t ñ ng c a ch th . Tâm lý ngư i không ph i t nhiên mà có, cũng không ph i do thư ng ñ , do tr i sinh ra, cũng không ph i là do não ti t ra gi ng như gan ti t ra m t. Mà tâm lý là s ph n ánh c a hi n th c khách quan vào não ngư i thông qua “lăng kính ch quan” c a cá nhân. V.I.Lênin ñã nói: “Tâm lý là hình nh ch quan c a th gi i khách quan”. - Hi n th c khách quan: Là t t c các s v t, hi n tư ng t n t i ngoài ý th c c a con ngư i v i nh ng thu c tính không gian, th i gian và luôn v n ñ ng. Có nh ng cái ta có th c m nh n ñư c b ng m t thư ng, có nh ng cái thì không th c m nh n ñư c b ng m t thư ng như sóng siêu âm, tia t ngo i... - Ph n ánh là thu c tính chung c a t t c các s v t hi n tư ng ñang v n ñ ng. Ph n ánh di n ra t ñơn gi n ñ n ph c t p và có s chuy n hoá l n nhau. Ph n ánh là quá trình tác ñ ng qua l i gi a h th ng v t ch t này lên h th ng v t ch t khác, k t qu là ñ l i d u v t tác ñ ng c h th ng v t ch t tác ñ ng và h th ng v t ch t ch u s tác ñ ng. Ví d : Khi dùng viên ph n vi t lên b ng... 2.2. Ph n ánh tâm lý là m t ph n ánh ñ c bi t - Ph n ánh tâm lý là s tác ñ ng c a hi n th c khách quan vào não ngư i (là t ch c cao nh t c a v t ch t). Ch có h th n kinh và b não ngư i m i có kh năng nh n tác ñ ng c a hi n th c khách quan t o ra trên não hi n tư ng tâm lý v i tư cách như là hi n tư ng tinh th n. C.Mác nói: Tinh th n, tư tư ng, tâm lý...ch ng qua là v t ch t ñư c chuy n vào trong ñ u óc, trong ñó bi n ñ i mà thành. - Ph n ánh tâm lý t o ra “hình nh tâm lý” v th gi i, nhưng hình nh tâm lý không ph i là s ph n chi u th ñ ng c a chi c gương ph ng mà nó mang tính sinh ñ ng, sáng t o hơn so v i hình nh c a các ph n ánh v t lý, sinh v t... - Hình nh tâm lý mang tính ch th . B i vì, trong quá trình t o ra hình nh tâm lý m i cá nhân ph i ñưa vào ñó v n s ng, v n kinh nghi m c a mình vào trong hình nh tâm lý ñó làm cho nó mang ñ m màu s c ch quan. Tính ch th trong ph n ánh tâm lý ñư c th hi n: + Cùng nh n s tác ñ ng c a hi n th c khách quan nhưng m i ch th khác nhau s cho ta nh ng hình nh tâm lý v i nh ng m c ñ , s c thái khác nhau.Vì v y, ta th y tâm lý c a ngư i này khác v i tâm lý c a ngư i kia. + Cùng s tác ñ ng c a hi n th c khách quan ñ n m t ch th nhưng vào th i gian ñ a ñi m, ñi u ki n hoàn c nh, tr ng thái cơ th , tr ng thái tâm lý khác nhau cũng có th cho ta th y m c ñ bi u hi n và các s c thái tâm lý khác nhau chính ch th ñó. - Chính ch th mang hình nh tâm lý là ngư i c m nh n m t cách rõ ràng, ñ y ñ và th hi n rõ nh t và thông qua ñó mà m i ch th t thái ñ , hành vi khác nhau ñ i v i hi n th c. 5
  6. Tâm lý là s ph n ánh c a hi n th c khách quan vào não ngư i thông qua ho t ñ ng c a ch th . Không có ho t ñ ng c a ch th thì không có hình nh tâm lý và không th hình thành tâm lý ngư i. 3. Tâm lý ngư i mang b n ch t xã h i l ch s S xu t hi n loài ngư i là k t qu c a m t quá trình phát tri n ti n hóa lâu dài c a gi i ñ ng v t, tâm lý con ngư i ñư c n y sinh và phát tri n trong quá trình ho t ñ ng th c ti n c a h . ði u này nói lên tâm lý ngư i khác v ch t so v i tâm lý c a con v t, b i vì, tâm lý ngư i mang b n ch t xã h i l ch s . B n ch t xã h i - l ch s c a tâm lý ngư i th hi n: + Tâm lý ngư i có ngu n g c t hi n th c khách quan (th gi i t nhiên và xã h i). Trong ñó, ngu n g c xã h i là cái quy t ñ nh b n ch t tâm lý ngư i th hi n thông qua các m i quan h xã h i (quan h kinh t , ñ o ñ c, pháp quy n, giáo d c...). N u con ngư i thoát li kh i các m i quan h ngư i - ngư i, thì tâm lý c a con ngư i m t b n tính ngư i có nghĩa là không khác gì tâm lý loài v t. + Tâm lý ngư i là s n ph m c a ho t ñ ng và giao ti p. Loài ngư i có lao ñ ng và s ng thành xã h i. Nh có lao ñ ng mà con ngư i có th chuy n các hi n tư ng tâm lý s ng ñ ng c a cá nhân vào nh ng s n ph m v t ch t và tinh th n. Nh có s giao ti p gi a ngư i v i ngư i mà m i hi n tư ng tâm lý n y sinh trong ñ u m i cá nhân s nh hư ng t i ngư i khác và ñư c chuy n thành hi n tư ng tâm lý chung c a xã h i, nó ñư c truy n t ñ i này qua ñ i khác. + S phát tri n tâm lý con ngư i là quá trình lĩnh h i n n văn hóa xã h i thông qua các d ng ho t ñ ng khác nhau. Chính ho t ñ ng và các m i quan h c a con ngư i trong xã h i có tính quy t ñ nh s phát tri n tâm lý ngư i. + Tâm lý ngư i ñư c hình thành, phát tri n và bi n ñ i cùng v i s phát tri n c a l ch s xã h i. Nó ch u s ch ư c c a các ñi u ki n xã h i l ch s . Tóm l i: Tâm lý ngư i v ho t ñ ng mà nói thì là ho t ñ ng c a não, là ph n x có ñi u ki n; v m t n i dung là s ph n ánh c a hi n th c khác quan vào não con ngư i, nên tâm lý ngư i mang s c thái riêng c a cá nhân, c a dân t c, giai c p...Tâm lý ngư i là s n ph m c a ho t ñ ng và giao ti p. III. CÁC NGUYÊN T C VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U TÂM LÝ NGƯ I 1. Các nguyên t c nghiên c u tâm lý 1.1. Nguyên t c quy t ñ nh lu n duy v t bi n ch ng TLH duy v t bi n ch ng ñã kh ng ñ nh: tâm lý có ngu n g c là th gi i khách quan tác ñ ng vào b não con ngư i, thông qua “lăng kính ch quan” c a con ngư i. 1.2. Khi nghiên c u các hi n tư ng tâm lý ta ph i ñi sâu vào b n ch t bên trong ch không ch d ng l i hi n tư ng bên ngoài, ñ ñ m b o tính chính xác, khách quan tuy t ñ i, tránh nh ng k t lu n ch quan v i vàng. 1.3. Ph i nghiên c u tâm lý trong s v n ñ ng và phát tri n c a chúng. Hay nói cách khác là ph i th ng nh t tâm lý, ý th c, nhân cách v i ho t ñ ng 1.4. Ph i nghiên c u các hi n tư ng tâm lý trong m i liên h gi a chúng v i nhau và gi a chúng v i các hi n tư ng khác. 1.5. Ph i nghiên c u tâm lý c a m t con ngư i c th , c a m t nhóm ngư i c th , ch không nghiên c u tâm lý m t cách chung chung. 2. Các phương pháp nghiên c u tâm lý 1. Phương pháp quan sát Quan sát là lo i tri giác có ch ñ nh, nh m xác ñ nh ñ c ñi m c a ñ i tư ng qua nh ng bi u hi n bên ngoài như: hành ñ ng, cách nói năng... Phương pháp quan sát ñư c dùng r t nhi u trong nghiên c u tâm lý h c, nó có th dùng m t cách ñ c l p hay dùng h tr v i các phương pháp khác. 6
  7. 2. Phương pháp th c nghi m Th c nghi m là quá trình tác ñ ng vào ñ i tư ng m t cách ch ñ ng trong nh ng ñi u ki n ñã ñư c kh ng ch ñ tìm hi u di n bi n tâm lý c a ñ i tư ng. ðây là phương pháp có nhi u hi u qu trong nghiên c u tâm lý. Có 2 lo i th c nghi m : Th c nghi m t nhiên và th c nghi m trong phòng thí nghi m 3. Tr c nghi m (Test) Tr c nghi m là m t phép th ñ ño lư ng tâm lý ñã ñư c tiêu chu n hóa trên m t s lư ng ngư i tiêu bi u trong m t th i ñi m nh t ñ nh. Trong tâm lý h c có: Test v nh n th c (trí tu ) c a Binê-Ximon, Oatslơ, Ravơn và Test v nhân cách c a Ayzen, Rosat, Murây. 4. Phương pháp ñàm tho i: là cách ñ t ra các câu h i cho ñ i tư ng và d a vào tr l i c a h ñ trao ñ i, thu th p thông tin v v n ñ c n nghiên c u. 5. Phương pháp phân tích s n ph m c a ho t ñ ng: Là phương pháp d a vào k t qu s n ph m c a ñ i tư ng ñ nghiên c u các ch c năng, di n bi n tâm lý c a ngư i ñó trong quá trình t o ra s n ph m. 6. Phương pháp ñi u tra: Là phương pháp dùng m t lo t câu h i nh m thăm dò, thu th p ý ki n c a ñ i tư ng nghiên c u v m t v n ñ nào ñó. Trong phi u ñi u tra thư ng có nh ng câu h i ti p xúc làm quen, có câu h i ñóng và câu h i m . 7. Phương pháp nghiên c u ti u s cá nhân. Là phương pháp có th nh n ra các ñ c ñi m tâm lý cá nhân thông qua vi c phân tích ti u s cu c s ng c a cá nhân ñó, góp ph n cung c p m t s tài li u cho vi c ch n ñoán tâm lý c a ñ i tư ng. Các phương pháp nghiên c u tâm lý con ngư i khá phong phú. M i phương pháp ñ u có nh ng ưu ñi m và h n ch nh t ñ nh. Mu n nghiên c u các ch c năng tâm lý m t cách khoa h c, khách quan, chính xác, c n ph i s d ng các phương pháp nghiên c u phù h p v i v n ñ nghiên c u và có s ph i h p ñ ng b các phương pháp nghiên c u v i nhau ñ ñem l i k t qu khách quan, toàn di n. IV.CƠ S SINH LÝ TH N KINH C A TÂM LÍ 1. Não và tâm lý 1.1. Sơ lư c v c u t o c a h th n kinh trung ương Toàn b ho t ñ ng c a cơ th con ngư i ñư c ti n hành dư i s ñi u khi n c a h th n kinh (g m h th n kinh trung ương và ph n ngo i biên). H th n kinh trung ương g m nhi u b ph n khác nhau, nó ñư c c u t o b i nhi u t bào th n kinh. T bào th n kinh g m có thân bào (trong thân bào có nhân t bào) và các nhánh (g m nhánh ng n và nhánh dài). Có nhi m v d n truy n các xung ñ ng th n kinh t t bào th n kinh này ñ n t bào th n kinh khác hay ñ n các cơ, tuy n ho c cơ quan khác. H th n kinh trung ương g m não b (n m trong h p s ) và t y s ng (n m trong xương s ng). Não b g m v não và ph n dư i v . V não là b ph n cao nh t c a não, ra ñ i mu n nh t trong l ch s phát tri n v t ch t, nó là t ch c ph c t p nh t và có ch c năng quan tr ng nh t. Ph n dư i v g m có các trung khu th n kinh c a các ph n x không ñi u ki n, ñi u khi n v n ñ ng, thăng b ng, các tuy n n i ti t. V não k t h p v i các h ch dư i v t o thành bán c u ñ i não ph i và bán c u ñ i não trái, chúng có ch c năng ho t ñ ng b t chéo nhau. Có nghĩa là bán c u ñ i não bên ph i s ñi u khi n n a bên trái cơ th . V não và các b ph n dư i v là cơ s v t ch t c a ho t ñ ng tâm lý. 1.2. V n ñ ñ nh khu ch c năng tâm lý trong não * Th k V(TCN) các nhà khoa h c ñã cho r ng: Lý trí n m trong ñ u. Tình c m n m ng c. Lòng ñam mê n m b ng... * Cu i th k XIX ñ u th k XX, m t s nhà th n kinh h c cho r ng: m i ch c năng tâm lý có m t vùng c ñ nh trong não ñi u khi n như vùng tư ng tư ng, tư duy, trí 7
  8. nh ...Nhà não tư ng h c ngư i ð c tên là Ph.Gall cho r ng: tâm lý g n ch t v i m t khu nh t ñ nh trên não t o nên các vùng “t nh ”, “hung hăng”, “t ái”... * Các nhà sinh lý h c và tâm lý h c hi n ñ i cho r ng: trên v não có các vùng, mi n. M i vùng này là cơ s v t ch t c a các hi n tư ng tâm lý tương ng và chúng ñư c t p h p l i thành m t h th ng ñ nh khu ch c năng, nó ho t ñ ng r t cơ ñ ng linh ho t tùy theo yêu c u c a ch th . M i vùng có th tham gia vào nhi u hi n tư ng tâm lý. Trong não có s phân công r t ch t ch gi a các vùng trên v não (thùy trán, ñ nh, ch m, thái dương). Riêng não ngư i có ba vùng th c hi n ch c năng ngôn ng ñó là: Vùng Brôca (vùng nói); vùng Vécnicke (vùng nghe hi u); vùng ðêgiêrin (vùng nhìn hi u). M t s vùng ch c năng c a v não 1.Vùng th giác 6.Vùng vi t ngôn ng 2.vùng thính giác 7.Vùng nói ngôn ng 3.Vùng v giác. 8.Vùng nghe hi u ti ng nói 4.Vùng c m giác cơ th (da, cơ, kh p) 9.Vùng nhìn hi u ch vi t 5.Vùng v n ñ ng 2. Ph n x có ñi u ki n và tâm lý - Vào th k XVII R.ðecac là ngư i ñ u tiên ñưa ra khái ni m “ph n x ” và dùng ph n x ñ gi i thích ho t ñ ng tâm lý, nhưng ông m i ch nói ñ n ho t ñ ng vô th c g n v i ph n x . - I.M.Xêtrênôp ñã m r ng nguyên t c ph n x ñ n toàn b ho t ñ ng c a não. Năm 1863 ông vi t: “T t c các hi n tư ng tâm lý k c có ý th c l n vô th c, v ngu n g c ñ u là ph n x ” - I.P.Páplop ñã sáng l p ra h c thuy t ph n x có ñi u ki n và kh ng ñ nh: ph n x có ñi u ki n - Cơ s sinh lý c a hi n tư ng tâm lý. ð c ñi m c a ph n x có ñi u ki n: 8
  9. + Ph n x có ñi u ki n là ph n x t t o trong ñ i s ng cá th ñ thích nghi v i s thay ñ i c a môi trư ng. + Cơ s gi i ph u sinh lý c a ph n x có ñi u ki n là ho t ñ ng c a v não. + Quá trình hình thành ph n x có ñi u ki n là s thành l p ñư ng liên h th n kinh t m th i gi a các trung khu th n kinh trên v não. + Ph n x có ñi u ki n ñư c thành l p v i kích thích b t kỳ. + Ph n x có ñi u ki n báo hi u gián ti p kích thích không ñi u ki n s tác ñ ng vào cơ th . 3. Quy lu t ho t ñ ng th n kinh c p cao và tâm lý Ho t ñ ng th n kinh c p cao ch y u là ho t ñ ng ph n x có ñi u ki n. Nó ñư c th c hi n b i hai quá trình th n kinh cơ b n là: Hưng ph n và c ch . Hưng ph n giúp h th n kinh th c hi n ho c tăng ñ m nh c a m t ph n x ho c nhi u ph n x . c ch giúp h th n kinh kìm hãm ho c làm m t ñi m t ph n x ho c nhi u ph n x . Hưng ph n và c ch là hai m t th ng nh t c a ho t ñ ng th n kinh, chúng ph i h p và h tr v i nhau r t ch t ch . S hình thành và th hi n tâm lý còn ch u s chi ph i ch t ch c a các qui lu t ho t ñ ng th n kinh c p cao. 3.1. Quy lu t ho t ñ ng theo h th ng Trong ñi u ki n t nhiên c a ñ i s ng, các kích thích không tác ñ ng m t cách riêng l , chúng t o thành m t t h p kích thích ñ ng th i ho c n i ti p tác ñ ng ñ n cơ th . M t khác, cơ th cũng không ph n ng m t cách riêng l mà ph n ng m t cách t h p v i các kích thích ñó. Các ho t ñ ng ph n x có ñi u ki n k ti p nhau theo m t th t nh t ñ nh t o nên m t h th ng ñ nh hình ñ ng l c c a v não, làm cho trong não xu t hi n m t ph n x nào ñó thì kéo theo các ph n x khác cũng x y ra. ðó chính là cơ s sinh lý th n kinh c a xúc c m, tình c m và thói quen 3.2. Quy lu t lan t a và t p trung Khi trên v não có m t ñi m (vùng) hưng ph n hay c ch nào ñó thì hưng ph n hay c ch không d ng l i ñi m y, mà nó s lan to sang các vùng lân c n. Sau ñó trong nh ng ñi u ki n bình thư ng chúng l i t p trung vào m t nơi nh t ñ nh. Hai quá trình lan to và t p trung x y ra k ti p nhau trong m t trung khu th n kinh và luôn ñan chéo nhau. Nh ñó mà hình thành m t h th ng các ch c năng ph n x là cơ s sinh lý c a các hi n tư ng tâm lý. 3.3. Quy lu t c m ng qua l i Khi hai quá trình th n kinh cơ b n có nh hư ng qua l i v i nhau t o nên qui lu t c m ng qua l i. Có b n qui lu t c m ng qua l i sau: 3.3.1.C m ng qua l i ñ ng th i: Hưng ph n n y sinh m t ñi m trong bán c u ñ i não s t o ra c ch m t ñi m lân c n và ngư c l i. C m ng qua l i ñ ng th i hay c m ng qua l i gi a nhi u trung khu th n kinh. 3.3.2.C m ng qua l i ti p di n: Khi trên v não có m t ñi m v a có hưng ph n sau ñó l i có th chuy n sang c ch chính ñi m ñó và ngư c l i. Nó ch x y ra m t trung khu th n kinh. 3.3.3.C m ng dương tính: hưng ph n làm c ch sâu hơn và ngư c l i c ch làm hưng ph n m nh hơn. 3.3.4.C m ng âm tính: hưng ph n gây c ch và c ch làm gi m hưng ph n. 3.4. Quy lu t ph thu c cư ng ñ kích thích Trong tr ng thái bình thư ng, t nh táo kho m nh c a v não thì ñ l n c a ph n ng t l thu n v i cư ng ñ c a kích thích. con ngư i s ph thu c này mang tính tương ñ i, vì ph n ng c a con ngư i không ch ph thu c vào kích thích mà còn ph thu c vào ch th m i ngư i và ch u nh hư ng c a ngôn ng . 9
  10. 4. Hai h th ng tín hi u và tâm lý. H c thuy t v hai h th ng tín hi u là m t b ph n r t quan tr ng trong h c thuy t v ho t ñ ng th n kinh c p cao. * H th ng tín hi u th nh t: Bao g m nh ng tín hi u và các thu c tính c a các s v t hi n tư ng, k c các hình nh do các tín hi u tác ñ ng vào não gây ra. H th ng tín hi u I có c con ngư i và con v t. Nó là cơ s sinh lý c a ho t ñ ng nh n th c c m tính, tư duy tr c quan, c th và các xúc c m c a cơ th . * H th ng tín hi u th hai: Ch có ngư i, ñó là ngôn ng (nói và vi t). H th ng tín hi u hai là tín hi u c a tín hi u. Nó là cơ s sinh lý c a tư duy tr u tư ng, tư duy ngôn ng , ý th c, tình c m và các ch c năng tâm lý cao c p c a con ngư i. V. CƠ S XÃ H I C A TÂM LÝ NGƯ I 1. Ho t ñ ng và tâm lý 1.1. Khái ni m chung v ho t ñ ng - Theo nghĩa thông thư ng: ho t ñ ng là s tiêu hao năng lư ng th n kinh và cơ b p c a con ngư i tác ñ ng vào hi n th c khách quan nh m th a mãn nh ng nhu c u. - V phương di n TLH: Ho t ñ ng là quá trình xác l p m i quan h tác ñ ng qua l i gi a con ngư i v i th gi i ñ t o ra s n ph m v c hai phía (con ngư i và th gi i). Ho t ñ ng là phương th c t n t i c a con ngư i trong th gi i. Trong m i quan h gi a con ngư i và th gi i có hai quá trình di n ra ñ ng th i, th ng nh t và b sung cho nhau. ðó là quá trình ñ i tư ng hóa và quá trình ch th hóa. Như v y, trong ho t ñ ng con ngư i v a t o ra s n ph m v phía th gi i, v a t o ra tâm lý c a chính mình, hay nói cách khác tâm lý, ý th c, nhân cách ñư c hình thành và ñư c th hi n trong ho t ñ ng. Thông qua ho t ñ ng mà năng l c, tính cách, ñ o ñ c...c a cá nhân ñư c hình thành và phát tri n. 1.2. Các ñ c ñi m c a ho t ñ ng - Ho t ñ ng bao gi cũng là “ho t ñ ng có ñ i tư ng”: ñ i tư ng c a ho t ñ ng là cái con ngư i c n làm ra, c n chi m lĩnh. -Ho t ñ ng do ch th th c hi n, ch th ho t ñ ng có th là m t hay nhi u ngư i. - Ho t ñ ng bao gi cũng có m c ñích. M c ñích c a ho t ñ ng là làm bi n ñ i th gi i (khách th ) và bi n ñ i b n thân ch th ho t ñ ng. Hay nói cách khác, m c ñích c a ho t ñ ng là t o ra s n ph m có giá tr v t ch t hay tinh th n liên quan ñ n s tho mãn nhu c u c a con ngư i và xã h i. - Ho t ñ ng ti n hành theo nguyên t c gián ti p. Có nghĩa là trong ho t ñ ng, con ngư i gián ti p tác ñ ng ñ n khách th qua hình nh tâm lý trong ñ u, qua vi c s d ng công c lao ñ ng và các phương ti n ngôn ng . 1.3. C u trúc c a ho t ñ ng * Tâm lý h c hành vi cho r ng: ho t ñ ng c a con ngư i có c u trúc chung là kích thích - ph n ng (S - R) * A.N.Leonchep ñã nêu c u trúc vĩ mô c a ho t ñ ng bao g m 6 thành t . Trong ñó có 3 thành t thu c v ch th là: ho t ñ ng - hành ñ ng - thao tác. Ba thành t thu c v khách th ñó là: ñ ng cơ - m c ñích - phương ti n. Các thành t luôn có m i quan h tác ñ ng qua l i ch t ch v i nhau trong s tác ñ ng qua l i gi a ch th và khách th . ði u ñó ñư c bi u hi n c th như sau: M i ho t ñ ng ñư c h p thành b i nhi u hành ñ ng và m i hành ñ ng ñư c th c hi n b ng nhi u thao tác khác nhau. Ho t ñ ng nào cũng ñư c thúc ñ y b i m t ñ ng cơ nh t ñ nh là m c ñích chung c a ho t ñ ng. ð ñ t ñư c m c ñích con ngư i ph i s d ng các phương ti n, tùy theo ñi u ki n phương ti n mà con ngư i th c hi n các thao tác ñ ñ t ñư c m c ñích. Chính s tác ñ ng qua l i gi a ch th và khách th , gi a thao tác và n i dung ñ i tư ng c a ho t ñ ng t o ra s n ph m c a ho t ñ ng. 10
  11. C u trúc c a ho t ñ ng ñư c khái quát theo sơ ñ sau Ch th Khách th ↓ ↓ Ho t ñ ng ð ng cơ ↓ ↓ Hành ñ ng M c ñích ↓ ↓ Thao tác Phương ti n S n ph m 1.4. Các lo i ho t ñ ng Có nhi u cách phân lo i ho t ñ ng * Xét v phương di n cá th có 4 lo i ho t ñ ng: Vui chơi - H c t p - Lao ñ ng - Ho t ñ ng xã h i. * Xét v phương di n s n ph m có 2 lo i ho t ñ ng: + Ho t ñ ng th c ti n (còn g i là ho t ñ ng bên ngoài): là ho t ñ ng tác ñ ng vào s v t, bi n ñ i s v t ñ t o ra s n ph m v t ch t. + H at ñ ng lý lu n (ho t ñ ng bên trong, ho t ñ ng tâm lý): di n ra v i hình nh bi u tư ng, khái ni m ...t o ra s n ph m tinh th n. * Có cách phân lo i khác ta có 4 lo i : + Ho t ñ ng bi n ñ i + Ho t ñ ng nh n th c + Ho t ñ ng ñ nh hư ng giá tr + Ho t ñ ng giao lưu. Tóm l i: Tâm lý, ý th c ñư c hình thành, phát tri n và th hi n trong ho t ñ ng. Nh có ho t ñ ng mà con ngư i m i lĩnh h i ñư c nh ng kinh nghi m xã h i, n n văn hoá xã h i ñ bi n thành cái riêng c a b n thân ñ phát tri n nhân cách. 2. Giao ti p và tâm lý 2.1. Giao ti p là gì? Giao ti p là s ti p xúc tâm lý gi a ngư i v i ngư i thông qua ñó con ngư i trao ñ i v i nhau v thông tin, v c m xúc, ñư c tri giác l n nhau và nh hư ng tác ñ ng qua l i v i nhau. Hay nói cách khác: giao ti p là xác l p và v n hành các quan h ngư i - ngư i, ñ th c hi n các quan h xã h i gi a ch th này v i ch th khác. 2.2. Các lo i giao ti p * Theo phương ti n giao ti p ta có: + Giao ti p v t ch t: giao ti p thông qua hành ñ ng v i v t th . + Giao ti p phi ngôn ng : giao ti p b ng c ch , ñi u b , nét m t... + Giao ti p b ng ngôn ng : giao ti p b ng ti ng nói, ch vi t. ðây là hình th c giao ti p ñ c trưng c a con ngư i. Giao ti p b ng ngôn ng ph thu c vào nh ng y u t sau : - Trình ñ s d ng ngôn ng c a ngư i nói - ð c ñi m ñi u b khi nói - Cá tính c a ngư i nói - V trí, vai trò c a ngư i nói và ngư i nghe. 11
  12. * Theo kho ng cách khi giao ti p + Giao ti p tr c ti p: m t ñ i m t, ch th tr c ti p phát và nh n tín hi u v i nhau. + Giao ti p gián ti p: qua thư t , có khi qua th n giao cách c m... * Theo quy cách giao ti p + Giao ti p chính th c: nh m th c hi n nhi m v chung theo ch c trách, quy ñ nh. + Giao ti p không chính th c: là giao ti p gi a nh ng ngư i hi u bi t rõ v nhau, theo ki u thân tình. Các lo i giao ti p trên luôn tác ñ ng qua l i, b sung cho nhau, làm cho m i quan h giao ti p c a con ngư i vô cùng ña d ng và phong phú. 2.3. Quan h giao ti p và ho t ñ ng Ho t ñ ng ph n ánh các m i quan h gi a ch th - khách th . Giao ti p ph n ánh m i quan h gi a con ngư i và con ngư i (ch th - ch th ). - Nhi u nhà tâm lý h c cho r ng: giao ti p như m t d ng ñ c bi t c a ho t ñ ng. - M t s nhà tâm lý h c khác cho r ng: giao ti p và ho t ñ ng là hai ph m trù ñ ng ñ ng, có quan h qua l i v i nhau trong cu c s ng c a con ngư i. Có trư ng h p giao ti p là ñi u ki n c a m t ho t ñ ng khác. Có trư ng h p ho t ñ ng là ñi u ki n ñ th c hi n m i quan h giao ti p gi a con ngư i v i con ngư i. Ho t ñ ng và giao ti p ñ u là hai m t không th thi u ñư c c a l i s ng, c a ho t ñ ng cùng nhau gi a con ngư i v i con ngư i trong th c ti n. Tâm lý là s n ph m c a ho t ñ ng và giao ti p. Tóm l i: TLH duy v t bi n ch ng ñã kh ng ñ nh: Tâm lý con ngư i có ngu n g c t bên ngoài, t th gi i khách quan chuy n vào trong não c a m i ngư i. Trong ñó quan h xã h i, n n văn hóa xã h i là cái quy t ñ nh b n ch t tâm lý ngư i. Tâm lý ngư i là kinh nghi m xã h i l ch s chuy n thành kinh nghi m c a b n thân thông qua ho t ñ ng và giao ti p. Ho t ñ ng và giao ti p là nơi n y sinh ra tâm lý, ñ ng th i cũng là nơi tâm lý v n hành, th c hi n vai trò c a mình ñ i v i cu c s ng. Vì v y, tâm lý là s n ph m c a ho t ñ ng và giao ti p. Câu h i ôn t p 1.Tâm lý là gì? Hãy phân tích nh ng ñ c ñi m c a hi n tư ng tâm lý ngư i. Qua ñó anh/ch c n lưu ý nh ng gì liên quan ñ n ho t ñ ng c a mình? 2. Trình bày s phân lo i các hi n tư ng tâm lý ngư i. Cho ví d minh ho . 3. Khi nói v b n ch t hi n tư ng tâm lý ngư i V.I.Lênin ñã kh ng ñ nh: “Các ñ i tư ng, s v t, v t th t n t i ngoài chúng ta và không ph thu c vào ta; các c m giác c a chúng ta ñ u là hình nh c a th gi i bên ngoài”. Kh ng ñ nh trên c a Lênin ñã nói lên lu n ñi m nào trong tâm lý h c duy v t bi n ch ng. Phân tích n i dung, ý nghĩa c a lu n ñi m ñó. 4. Con kh do ñư c hu n luy n ho c do b t chư c có th bi t c m ch i quét nhà, c m búa ñ p v g ch, c m kính ñeo lên m t...Nh ng hành ñ ng ñó c a con kh v b n ch t có khác gì v i nh ng vi c làm tương t c a con ngư i hay không? T i sao? 5. Trình bày sơ lư c các phương pháp tìm hi u tâm lý con ngư i. 6.Cơ s t nhiên c a tâm lý ngư i là gì? Phân tích t ng y u t trong cơ s ñó. 7. Trình bày c u trúc c a ho t ñ ng? Phân tích vai trò ho t ñ ng ñ i v i s hình thành tâm lý - ý th c ? 8. Giao ti p là gì? Giao ti p và ho t ñ ng có m i quan h v i nhau như th nào ? 12
  13. Chương hai S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N C A TÂM LÝ - Ý TH C I. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N TÂM LÝ 1. Tiêu chu n xác ñ nh s n y sinh tâm lý Tâm lý h c Macxit nghiên c u s phát tri n các hình th c ph n ánh tâm lý t ñơn gi n ñ n ph c t p và ñã kh ng ñ nh: Tâm lý, ý th c là k t qu c a s phát tri n lâu dài c a v t ch t, nó tr i qua ba giai ño n. * T v t ch t chưa có s s ng (vô sinh) ñ n v t ch t có s s ng (h u sinh) Giai ño n này k t thúc b ng s xu t hi n s s ng trên trái ñ t v i hình thái ñ u tiên là gi t côaxecva (gi t protit). Nó ñư c xu t hi n cách ñây kho ng 2500 tri u năm trư c ñây. Hình th c ph n ánh giai ño n này là ph n ánh sinh v t(tính ch u kích thích), xu t hi n nh ng sinh v t dư i m c côn trùng. * T sinh v t chưa có c m giác ñ n sinh v t có c m giác Trên cơ s tính ch u kích thích, loài côn trùng b t ñ u xu t hi n h th n kinh hình m u (h ch), giúp cơ th có kh năng ñáp l i nh ng kích thích có nh hư ng tr c ti p l n kích thích gián ti p ñ i v i s t n t i c a cơ th . Trong giai ño n này tính c m ng (nh y c m) xu t hi n. Tính c m ng ñư c coi là m m m ng ñ u tiên c a ph n ánh tâm lý, nó xu t hi n cách ñây 600 tri u năm trư c ñây. Lúc ñ u ch là nh ng hi n tư ng tâm lý ñơn gi n (c m giác) d n d n phát tri n lên thành các hi n tư ng tâm lý khác ph c t p hơn. * T sinh v t có c m giác nhưng chưa có ý th c ñ n ch th có ý th c Loài ngư i xu t hi n, con ngư i có b não phát tri n m nh, cùng v i lao ñ ng và ngôn ng thì ý th c xu t hi n. ðó là hình th c ph n ánh tâm lý cao nh t và cũng chính là d u hi u ñ phân bi t tâm lý c a con ngư i khác v i tâm lý c a con v t. Tiêu chu n xác ñ nh s n y sinh tâm lý ñó chính là tính nh y c m (tính c m ng). 2. Các th i kỳ phát tri n tâm lý Xét theo m c ñ ph n ánh thì tâm lý loài ngư i tr i qua ba th i kỳ sau: * Th i kỳ c m giác: Là th i kỳ ñ u tiên trong ph n ánh tâm lý có ñ ng v t không xương s ng. th i kỳ này, con v t m i ch có kh năng tr l i t ng kích thích riêng l . * Th i kỳ tri giác: B t ñ u xu t hi n t loài cá có h th n kinh hình ng v i tu s ng và v não, giúp ñ ng v t có kh năng ñáp l i m t t h p các kích thích ngo i gi i, ch không ch ñáp l i t ng kích thích riêng l . ðó là kh năng tri giác. * Th i kỳ tư duy: - Tư duy b ng tay (tư duy c th ): dùng 2 bàn tay ñ s mó, l p ráp ñ gi i quy t các tình hu ng c th trư c m t ( loài ngư i vư n Oxtralopitec, cách ñây kho ng 10 tri u năm). - Tư duy b ng ngôn ng : ñây là lo i tư duy có m t ch t lư ng hoàn toàn m i, n y sinh khi loài ngư i xu t hi n, giúp con ngư i nh n th c ñư c b n ch t, quy lu t c a th gi i. Nh có tư duy b ng ngôn ng mà ho t ñ ng c a con ngư i có tính m c ñích, tính k ho ch cao, giúp con ngư i không ch c i t o th gi i mà còn c i t o chính b n thân mình. Xét theo ngu n g c n y sinh c a hành vi thì tâm lý tr i qua ba th i kỳ sau: * Th i kỳ hành vi b n năng: B n năng là hành vi b m sinh mang tính di truy n có cơ s là nh ng ph n x không ñi u ki n. B n năng nh m tho mãn các nhu c u có tính thu n tuý cơ th . B n năng có c con ngư i và con v t, nhưng b n năng c a con ngư i khác v ch t so v i b n năng c a con v t. C.Mac nói: “B n năng c a con ngư i là b n năng có ý th c.” * Th i kỳ hành vi k x o: 13
  14. Xu t hi n sau b n năng, trên cơ s luy n t p. K x o là hành vi m i do cá nhân t t o. So v i b n năng thì hành vi k x o có tính m m d o và kh năng bi n ñ i l n. * Th i kỳ hành vi trí tu : Hành vi trí tu là k t qu c a luy n t p, do cá th t t o trong ñ i s ng c a nó. Hành vi trí tu con v t ch y u nh m gi i quy t các tình hu ng c th có liên quan ñ n vi c tho mãn các nhu c u sinh v t c a cơ th . Hành vi trí tu c a con ngư i sinh ra trong ho t ñ ng nh m nh n th c b n ch t các m i quan h có tính quy lu t, nh m thích ng và c i t o th gi i khách quan. Hành vi trí tu c a con ngư i g n li n v i ngôn ng , là hành vi có ý th c. 3. Các giai ño n phát tri n tâm lý theo l a tu i S phát tri n tâm lý c a con ngư i b t ñ u t khi sinh ra ñ n khi con ngư i ch t ñi nó tr i qua nhi u giai ño n v i s chuy n bi n liên t c t c p ñ này sang c p ñ khác. m i l a tu i s phát tri n tâm lý ñ t t i m t ch t lư ng m i, ñư c di n ra theo các qui lu t ñ c thù. S phát tri n tâm lý c a con ngư i luôn g n li n v i ho t ñ ng ch ñ o. 3.1. Giai ño n tu i sơ sinh và hài nhi - T 0 ñ n 2 tháng (sơ sinh) - T 2 tháng ñ n 12 tháng (hài nhi) Ho t ñ ng ch ñ o giai ño n này là ho t ñ ng giao ti p c m xúc tr c ti p v i ngư i l n, trư c h t v i cha m . 3.2. Giai ño n trư c tu i h c - T 1 ñ n 3 tu i (vư n tr ) - T 3 tu i ñ n 6 tu i (m u giáo) Ho t ñ ng vui chơi là ho t ñ ng ch ñ o l a tu i này. 3.3. Giai ño n tu i ñi h c - T 6 tu i ñ n 11 tu i ( nhi ñ ng) - T 11 tu i ñ n 15 tu i ( thi u niên) - T 15 tu i ñ n 18 tu i ( ñ u thanh niên) - T 18 tu i ñ n 25 tu i ( thanh niên) Ho t ñ ng h c t p là ho t ñ ng ch ñ o l a tu i h c sinh. 3.4. Giai ño n tu i trư ng thành T 25 tu i ñ n 60 tu i. Ho t ñ ng lao ñ ng và ho t ñ ng xã h i là ho t ñ ng ch ñ o l a tu i thanh niên và ngư i trư ng thành. 3.5. Giai ño n già: T 60 tu i tr v sau. Giai ño n này ch y u là ngh ngơi. II. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N Ý TH C 1. Khái ni m chung v ý th c 1.1.ð nh nghĩa *Ý th c là hình th c ph n ánh tâm lý cao nh t ch có con ngư i. Là kh năng con ngư i hi u ñư c các tri th c mà con ngư i ñã ti p thu ñư c, nó ph n ánh b ng ngôn ng . Ý th c là hình th c ph n ánh tâm lý b c cao ñ c trưng c a con ngư i, là tri th c c a tri th c, ph n ánh c a ph n ánh. con ngư i nh có ngôn ng ñã bi n hình nh tâm lý v a m i ph n ánh ñư c thành ñ i tư ng khách quan ñ ti p t c ph n ánh v nó. Có th ví ý th c như c p m t th 2 soi vào k t qu (hình nh tâm lý) do c p m t th nh t (c m giác, tri giác...) mang l i. V i ý nghĩa ñó, ta có th nói: ý th c là t n t i ñư c nh n th c. 1.2. Các thu c tính cơ b n c a ý th c * Ý th c th hi n năng l c nh n th c cao nh t c a con ngư i v th gi i. * Ý th c th hi n thái ñ c a con ngư i v i th gi i. * Ý th c th hi n năng l c ñi u khi n, ñi u ch nh hành vi c a con ngư i. * Kh năng t ý th c. 2.S hình thành và phát tri n ý th c 2.1..S hình thành ý th c c a con ngư i 14
  15. Các tác gi kinh ñi n c a ch nghĩa Mác ñã ch rõ: trư c h t là lao ñ ng, sau lao ñ ng và ñ ng th i v i lao ñ ng là ngôn ng . ðây là hai ñ ng l c ch y u ñ bi n b não con vư n thành b não con ngư i, ñây cũng chính là 2 y u t t o nên s hình thành ý th c c a con ngư i. * Vai trò c a lao ñ ng ñ i v i s hình thành ý th c Ta có th nói: ý th c ñư c hình thành và bi u hi n su t quá trình lao ñ ng c a con ngư i, nó th ng nh t v i quá trình lao ñ ng và s n ph m lao ñ ng do con ngư i làm ra. + Trư c khi lao ñ ng: ñ làm ra m t s n ph m nào ñó, con ngư i ph i hình dung ra trư c mô hình c a cái c n làm và cách làm ra cái ñó trong ñ u. Có nghĩa là con ngư i ý th c ñư c v cái mà mình s làm ra. T ñó con ngư i s huy ñ ng toàn b v n hi u bi t, năng l c trí tu c a mình vào ñó ñ ñ t ñư c m c ñích. ðó là ñi u khác bi t gi a con ngư i v i con v t (ngư i ki n trúc sư v i con ong...). + Trong lao ñ ng: con ngư i ph i bi t ch t o và s d ng các công c lao ñ ng, ti n hành các thao tác và hành ñ ng lao ñ ng ñ tác ñ ng vào ñ i tư ng ñ t o ra s n ph m. Trong quá trình lao ñ ng ñó ý th c ñư c hình thành và ñư c th hi n . + K t thúc quá trình lao ñ ng con ngư i bi t ñ i chi u s n ph m làm ra v i mô hình tâm lý c a s n ph m mà mình ñã hình dung ra trư c, ñ ñánh giá, hoàn thi n s n ph m ñó. * Vai trò c a ngôn ng và giao ti p ñ i v i s hình thành ý th c - Ho t ñ ng ngôn ng giúp con ngư i có ý th c v vi c s d ng công c lao ñ ng, ti n hành h th ng các thao tác hành ñ ng lao ñ ng ñ làm ra s n ph m. - Nh ngôn ng và giao ti p mà con ngư i thông báo, trao ñ i thông tin v i nhau, ph i h p ñ ng tác v i nhau ñ cùng t o ra s n ph m chung. - Nh ngôn ng và giao ti p mà con ngư i có ý th c v b n thân mình, ý th c v ngư i khác trong ho t ñ ng lao ñ ng chung. Ngôn ng cũng giúp con ngư i phân tích, ñánh giá s n ph m mà mình làm ra. 2.2. S hình thành ý th c và t ý th c c a cá nhân * Ý th c c a cá nhân ñư c hình thành trong ho t ñ ng và th hi n trong s n ph m ho t ñ ng c a cá nhân. * Ý th c c a cá nhân ñư c hình thành trong m i quan h giao ti p c a cá nhân v i ngư i khác, v i xã h i. * Ý th c cá nhân ñư c hình thành b ng con ñư ng ti p thu n n văn hóa xã h i, ý th c xã h i. * Ý th c cá nhân ñư c hình thành b ng con ñư ng t nh n th c, t ñánh giá, t phân tích hành vi c a mình. 3. Các c p ñ ý th c 3.1. C p ñ chưa ý th c (vô th c) * Nh ng hi n tư ng tâm lí không có ý th c (vô th c) Trong cu c s ng bên c nh các hi n tư ng tâm lý có ý th c, chúng ta còn g p nh ng hi n tư ng tâm lý chưa có ý th c di n ra, nó chi ph i ho t ñ ng c a con ngư i. Vô th c là hình th c ph n ánh hi n th c khác quan không ñ t ñ n c p ñ ý th c. Trong tr ng thái vô th c con ngư i không nh n th c ñư c hành ñ ng c a mình, con ngư i m t kh năng ñ nh hư ng hoàn toàn v không gian, th i gian và không có kh năng ñi u ch nh hành vi b ng ngôn ng (vì nó b r i lo n). Vô th c bao g m nhi u hi n tư ng tâm lý khác nhau c a t ng chưa có ý th c như nh ng hi n tư ng sau: + Nh ng hi n tư ng có tính ch t b nh lý như hoang tư ng, o giác... + Hi n tư ng x y ra trong tr ng thái c ch c a h th n kinh như mơ ng ... + Nh ng hi n tư ng xu t phát t b n năng như ch p m t, ng g t, ngáp... + Hi n tư ng ti m th c như thói quen, k x o... + Hi n tư ng v t sáng. 3.2. C p ñ ý th c, t ý th c 15
  16. * Nh ng hi n tư ng tâm lí có ý th c: là nh ng hi n tư ng tâm lí có s tham gia, ñi u ch nh c a ý th c. ðó là nh ng hi n tư ng tâm lí ñư c nh n th c, có ch ñ nh, có d tính trư c. ngư i trư ng thành và ngư i bình thư ng, h u h t các hi n tư ng tâm lí, các hành vi, c ch , l i ăn ti ng nói...c a h ñ u có s tham gia c a ý th c. Vì th mà ho t ñ ng c a con ngư i khác v ch t so v i loài v t. Quá trình con ngư i nh n th c, t thái ñ có ch tâm và d ki n trư c ñư c hành vi c a mình, làm cho hành vi tr nên có ý th c. * T ý th c là m c ñ phát tri n cao c a ý th c th hi n: s t nh n th c v b n thân, t nh n xét, t ñánh giá, t ñi u ch nh, ñi u khi n hành vi theo m c ñích t giác, có kh năng t giáo d c, t hoàn thi n mình. Nó b t ñ u hình thành t tu i lên ba. 3.3. C p ñ ý th c nhóm và ý th c t p th Trong m i quan h giao ti p và ho t ñ ng thì ý th c c a cá nhân s phát tri n d n ñ n c p ñ ý th c xã h i, ý th c nhóm, ý th c t p th . (VD: ý th c gia ñình, dòng h , dân t c, ngh nghi p...) Tóm l i: Các c p ñ khác nhau c a ý th c luôn tác ñ ng l n nhau, chuy n hóa và b sung cho nhau làm tăng tính ña d ng và s c m nh c a ý th c. III. CHÚ Ý - ðI U KI N C A HO T ð NG CÓ Ý TH C 1. Chú ý là gì? Chú ý là s t p trung c a ý th c vào m t hay m t nhóm s v t hi n tư ng, ñ ñ nh hư ng ho t ñ ng, ñ m b o ñi u ki n c n thi t cho ho t ñ ng ti n hành có hi u qu . Chú ý là m t tr ng thái tâm lý luôn ñi kèm v i các quá trình tâm lý khác, giúp cho các quá trình tâm lý ñó ph n ánh ñ i tư ng m t cách t t nh t. Nh ng hi n tư ng chăm chú nhìn, l ng tai nghe, t p trung suy nghĩ...ñ u là bi u hi n c a chú ý. Chú ý thư ng bi u hi n ra bên ngoài như nét m t, ñ ng tác...Có lúc chú ý hư ng vào ñ i tư ng bên ngoài, nhưng có lúc chú ý l i hư ng vào n i tâm bên trong c a con ngư i. Vì v y, khi ñánh s chú ý c a con ngư i, ta không ch căn c vào nh ng bi u hi n bên ngoài mà ta ph i căn c vào ch t lư ng c a s chú ý và k t qu c a s ph n ánh. B i vì, con ngư i có hi n tư ng “v chú ý". Cơ s sinh lý c a chú ý là hình thành ph n x ñ nh hư ng có l a ch n (còn g i là ph n x cái gì th ) 2. Các lo i chú ý 2.1. Chú ý không ch ñ nh: Là lo i chú ý không có m c ñích t giác, không c n s n l c c a b n thân. Chú ý không ch ñ nh ch y u do tác ñ ng bên ngoài gây ra, nó ph thu c vào ñ c ñi m c a v t kích thích. Lo i chú ý này thư ng nh nhàng, ít gây căng th ng, nhưng kém b n v ng khó duy trì lâu dài. 2.2. Chú ý có ch ñ nh: Là lo i chú ý có m c ñích ñ nh trư c và ph i có s n l c c a b n thân. Chú ý có ch ñ nh có liên quan ch t ch v i ho t ñ ng c a h th ng tín hi u th hai, v i ý chí, tình c m, xu hư ng c a cá nhân. Lo i chú ý này r t b n v ng, nhưng n u kéo dài s gây căng th ng m t m i. Hai lo i chú ý trên có quan h ch t ch v i nhau, b sung chuy n hóa cho nhau. Có trư ng h p lúc ñ u là chú ý không ch ñ nh nhưng k t thúc l i là chú ý có ch ñ nh và ngư c l i. 2.3. Chú ý sau khi có ch ñ nh Lo i này v n là chú ý có ch ñ nh, nhưng không ñòi h i s căng th ng c a ý chí, nó lôi cu n con ngư i vào n i dung và phương th c ho t ñ ng t i m c khoái c m, ñem l i hi u qu cao c a chú ý. Ví d như khi ta ñ c sách m t cách say sưa. M i lo i chú ý ñ u có vai trò nh t ñ nh trong ñ i s ng ho t ñ ng c a con ngư i. ð ho t ñ ng có hi u qu chúng ta c n luy n t p s chú ý có ch ñ nh. 3. Các thu c tính cơ b n c a chú ý 16
  17. 3.1. S c t p trung c a chú ý Là kh năng ch chú ý ñ n m t ph m vi ñ i tư ng tương ñ i h p c n thi t cho ho t ñ ng lúc ñó, nh m ph n ánh ñ i tư ng m t cách t t nh t. 3.2. S b n v ng c a chú ý Là kh năng duy trì chú ý trong th i gian lâu dài vào m t hay m t s ñ i tư ng nh t ñ nh c a ho t ñ ng mà không chuy n sang ñ i tư ng khác. Ngư c v i ñ b n v ng là s phân tán chú ý. S phân tán chú ý di n ra theo chu kỳ nh t ñ nh g i là s dao ñ ng c a chú ý. Mu n duy trì tính b n v ng c a chú ý thì c n ñ n tính tích c c c a con ngư i, cũng như nhi m v m i m do cu c s ng ñ ra. 3.3. S phân ph i chú ý: Là kh năng cùng m t lúc chú ý ñ y ñ nhi u ñ i tư ng hay nhi u ho t ñ ng khác nhau m t cách có ch ñ nh. S phân ph i chú ý không mâu thu n v i s t p trung chú ý. S phân ph i chú ý còn là năng l c trí tu không th thi u ñư c. 3.4. Kh i lư ng chú ý Là s lư ng ñ i tư ng mà chú ý hư ng t i. Kh i lư ng c a chú ý còn ph thu c vào ñ c ñi m c a ñ i tư ng, cũng như nhi m v và ñ c ñi m c a ho t ñ ng. 3.5. S di chuy n chú ý Là kh năng di chuy n chú ý t ñ i tư ng này sang ñ i tư ng khác m t cách linh ho t theo yêu c u c a ho t ñ ng. S di chuy n chú ý có th di n ra m t cách có ch ñ nh ho c không ch ñ nh. Nó ph thu c vào m i quan h gi a ho t ñ ng trư c và ho t ñ ng sau ñó, nó còn ph thu c vào thái ñ c a cá nhân ñ i v i ho t ñ ng mình ñang ti n hành. S di chuy n chú ý nói lên tính m m d o linh ho t c a chú ý, nó không mâu thu n v i tính b n v ng c a s chú ý, nhưng cũng không ph i là s phân tán chú ý. Mà s di chuy n chú ý là s c chú ý ñư c thay th m t cách có ý th c. Trên ñây là các thu c tính cơ b n c a chú ý, chúng có quan h b sung cho nhau. M i thu c tính c a chú ý gi vai trò nh t ñ nh ñ i v i ho t ñ ng, nhưng cái ñó còn tuỳ thu c vào ch chúng ta bi t s d ng ph i h p các thu c tính ñó như th nào theo yêu c u c a ho t ñ ng. Chú ý không ph i t nhiên mà có, mà chúng ñư c hình thành nh luy n t p trong ho t ñ ng th c ti n. CÂU H I ÔN T P Chương ba HO T ð NG NH N TH C Nh n th c là m t trong ba m t cơ b n c a ñ i s ng tâm lý con ngư i (nh n th c, tình c m, hành ñ ng) nó quan h ch t ch v i các m t kia, nhưng không ngang b ng v nguyên t c. Nó có quan h m t thi t v i các hi n tư ng tâm lý khác c a con ngư i. Nh n th c là m t quá trình, con ngư i quá trình này thư ng g n v i m c ñích nh t ñ nh nên nh n th c c a con ngư i là m t ho t ñ ng. ð c trưng n i b t nh t c a ho t ñ ng nh n th c là ph n ánh hi n th c khách quan. Ho t ñ ng này bao g m nhi u quá trình khác nhau, th hi n nh ng m c ñ ph n ánh hi n th c khác nhau (C m giác, tri giác, tư duy, tư ng tư ng) và mang l i nh ng s n ph m khác nhau v hi n th c khách quan (hình tư ng, bi u tư ng, khái ni m). Căn c vào tính ch t ph n ánh có th chia toàn b ho t ñ ng nh n th c thành hai giai 17
  18. ño n l n: Nh n th c c m tính (c m giác và tri giác). Nh n th c lý tính (tư duy và tư ng tư ng). Hai giai ño n nh n th c nêu trên có m i quan h ch t ch v i nhau và tác ñ ng l n nhau. V.I.Lênin ñã t ng k t m i quan h này thành qui lu t c a ho t ñ ng nh n th c nói chung như sau: “T tr c quan sinh ñ ng ñ n tư duy tr u tư ng và t tư duy tr u tư ng ñ n th c ti n ñó là con ñư ng bi n ch ng c a s nh n th c chân lý, c a s nh n th c hi n th c khách quan.” I. NH N TH C C M TÍNH 1. C M GIÁC 1.1. ð nh nghĩa M i s v t, hi n tư ng xung quanh ta ñ u b c l hàng lo t nh ng thu c tính b ngoài như: hình d ng, kích thư c, màu s c, tr ng lư ng, tính ch t...nh ng thu c tính ñó ñư c liên h v i b não c a con ngư i nh c m giác. V y c m giác là gì? C m giác là m t quá trình tâm lý ph n ánh t ng thu c tính riêng l , b ngoài c a s v t và hi n tư ng khi chúng ñang tr c ti p tác ñ ng vào giác quan c a ta. - C m giác là quá trình tâm lý ñơn gi n nh t, nghĩa là có m ñ u, di n bi n và k t thúc m t cách rõ ràng. Nhưng nó có vai trò r t quan tr ng ñ i v i ho t ñ ng nh n th c c a con ngư i. Kích thích gây ra c m giác chính là các s v t, hi n tư ng trong hi n th c khách quan và các tr ng thái sinh lý c a b n thân ta. - C m giác m i ch ph n ánh t ng thu c tính riêng l , b ngoài c a s v t, hi n tư ng (như màu s c, hình d ng, mùi v , âm thanh...) thông qua ho t ñ ng c a t ng giác quan riêng l ch chưa ph n ánh ñư c tr n v n các thu c tính c a s v t, hi n tư ng. Nên c m giác m i ch ph n ánh ñ i tư ng m t cách mơ h , không chính xác. - C m giác ph n ánh hi n th c khách quan m t cách tr c ti p. Hay nói cách khác c m giác ch x y ra khi s v t hi n tư ng ñang tr c ti p tác ñ ng vào các giác quan c a chúng ta. N u s v t hi n tư ng m t ñi thì k t thúc quá trình c m giác. Ví d : khi âm thanh tác ñ ng vào thính giác ta có c m giác nghe. - C m giác có c con ngư i và con v t, nhưng c m giác ngư i khác v ch t so v i c m giác c a ñ ng v t. C m giác c a con ngư i mang b n ch t xã h i l ch s và là s n ph m c a xã h i l ch s . C m giác c a con ngư i có s tham gia c a tư duy và ý th c nên ch t lư ng ph n ánh c a nó hơn h n con v t. C m giác c a con ngư i còn ph thu c vào tr ng thái s c kh e, tâm tr ng, kinh nghi m s ng, ngôn ng , tâm th , tri th c ngh nghi p và các quá trình tâm lí khác... 1.2. Vai trò c a c m giác - C m giác giúp con ngư i ñ nh hư ng hành vi, ho t ñ ng trong cu c s ng và có th thích ng v i s thay ñ i c a môi trư ng. - C m giác là ñi u ki n quan tr ng ñ ñ m b o tr ng thái ho t ñ ng c a v não giúp cho con ngư i có cu c s ng tinh th n bình thư ng. Các trình nghiên c u cho th y nh ng ngư i “ñói c m giác” thì các ch c năng tâm lý và sinh lý s b r i lo n. - C m giác là m t trong nh ng con ñư ng ñ nh n th c hi n th c khách quan. ð c bi t quan tr ng ñ i v i nh ng ngư i b khuy t t t. - C m giác là ngu n cung c p nguyên v t li u cho các quá trình tâm lý cao hơn. Lê nin: “C m giác là viên g ch ñ u tiên ñ xây d ng nên tòa lâu ñài nh n th c”. 1.3. Phân lo i c m giác 1.3.1. C m giác bên ngoài * C m giác nhìn (th giác) cho ta bi t nh ng thu c tính v màu s c, hình d ng, kích thư c... c a ñ i tư ng. * C m giác ng i (kh u giác) cho ta bi t thu c tính mùi c a ñ i tư ng. * C m giác nghe (thính giác) cho ta bi t thu c tính âm thanh, ngôn ng ... 18
  19. * C m giác n m (v giác) cho ta bi t thu c tính v v c a ñ i tư ng như v : m n, ng t, chua và ñ ng. * C m giác da (xúc giác) cho ta bi t thu c tính nhi t ñ , v tr ng lư ng... 1.3.2. C m giác bên trong Ph n ánh tr ng thái c a các cơ quan n i t ng và do nh ng b máy th c m bên trong cơ th ti p nh n kích thích. C m giác bên trong g m có: * C m giác v n ñ ng: ph n ánh nh ng bi n ñ i x y ra trong các cơ quan v n ñ ng, nó cho ta bi t ñ co, ñ căng, ñ g p c a các b p th t, gân, dây ch ng, kh p xương c a cơ th . C m giác v n ñ ng k t h p v i c m giác ñ ng ch m cho ta c m giác s mó. C m giác s mó giúp ta ñi u ch nh có hi u qu các ñ ng tác lao ñ ng, nh t là nh ng ñ ng tác ñòi h i tính chính xác cao. * C m giác thăng b ng: ph n ánh v trí và s chuy n ñ ng c a ñ u ta so v i phương c a tr ng l c. C m giác này r t quan tr ng ñ i v i ho t ñ ng c a con ngư i. Khi cơ quan này b kích thích quá m c thì s gây ra hi n tư ng chóng m t, ói m a...Ngư i kém v c m giác này không thích h p ngh hàng không, hàng h i. * C m giác cơ th : ph n ánh tình tr ng ho t ñ ng c a các cơ quan n i t ng. Nó bao g m c m giác ñói, no, ngh t th , bu n nôn và c m giác ñau các b ph n bên trong cơ th (tim, gan, ru t...). C m giác cơ th báo hi u tình tr ng ho t ñ ng ho c s r i lo n c a các b ph n bên trong cơ th . * C m giác rung: ph n ánh s rung ñ ng c a các s v t. Nó do các dao ñ ng c a không khí tác ñ ng lên b m t thân th t o nên. C m giác này ñ c bi t phát tri n m nh nh ng ngư i khuy t t t (nh t là ngư i v a ñi c, v a câm). Các c m giác bên ngoài và các c m giác bên trong luôn tác ñ ng qua l i và nh hư ng l n nhau, t o nên s ña d ng phong phú v c m giác c a con ngư i. 1.4. Các qui lu t cơ b n c a c m giác 1.4.1. Qui lu t ngư ng c m giác - Mu n có c m giác thì ph i có s kích thích vào các giác quan, nhưng không ph i b t c kích thích nào tác ñ ng vào giác quan cũng ñ u gây ra c m giác. Mu n gây ra c m giác thì kích thích ñó ph i ñ t t i m t gi i h n nh t ñ nh. Gi i h n ñó ñư c g i là ngư ng c m giác. Có hai lo i ngư ng c m giác: ngư ng phía dư i và ngư ng phía trên. + Ngư ng phía dư i là cư ng ñ t i thi u ñ ñ gây ñư c c m giác. Kh năng c m nh n ñư c kích thích này g i là ñ nh y c m c a c m giác + Ngư ng c m giác phía trên là cư ng ñ t i ña c a kích thích v n còn gây ñư c c m giác. Ví d : ngư ng phía dư i c a c m giác nhìn có bư c sóng là 390 milimicron và ngư ng phía trên là 780 milimicron. - Ph m vi gi a hai ngư ng c m giác có nh ng vùng c m giác ñư c, trong ñó có m t vùng ph n ánh t t nh t, giúp ta nh n bi t ñ i tư ng m t cách rõ ràng chính xác. - Ngư ng sai bi t là m c ñ chênh l ch t i thi u v cư ng ñ ho c tính ch t c a hai kích thích ñ ñ phân bi t ñư c s khác bi t c a hai kích thích ñó. Ngư ng sai bi t có vai trò ñ c bi t quan trong trong vi c v n d ng ñ thay ñ i giá c , m u mã và ch t lư ng s n ph m c a doanh nghi p. Ngư ng sai bi t t l ngh ch v i ñ nh y c m sai bi t. Ngư ng sai bi t càng l n thì ñ nh y c m c a c m giác nh và ngư c l i ngư ng sai bi t nh thì ñ nh y c m c a c m giác càng cao. Ngư ng tuy t ñ i và ngư ng sai bi t c a c m giác có th thay ñ i tùy theo l a tu i, tr ng thái s c kh e, tr ng thái tâm sinh lý, tính ch t ngh nghi p và do rèn luy n c a m i ngư i . 1.4.2. Qui lu t thích ng c m giác ð ñ m b o cho s ph n ánh ñư c t t nh t và b o v h th n kinh kh i b h y ho i, c m giác c a con ngư i có kh năng thích ng v i kích thích. - Tính thích ng là kh năng thay ñ i ñ nh y c m c a c m giác cho phù h p v i s thay ñ i c a cư ng ñ kích thích. Có nghĩa là khi cư ng ñ kích thích tăng thì ñ nh y c m 19
  20. c a c m giác gi m, khi cư ng ñ kích thích gi m thì tăng ñ nh y c m c a c m giác. Ví d : khi ta ñang ch sáng (cư ng ñ kích thích c a ánh sáng m nh) mà vào ch t i (cư ng ñ kích thích c a ánh sáng y u) thì lúc ñ u không nhìn th y gì c , ph i sau m t th i gian ta m i d n d n th y rõ (thích ng). Trong trư ng h p này ñã x y ra hi n tư ng tăng ñ nh y c m c a c m giác. - Qui lu t thích ng có t t c các lo i c m giác, nhưng m c ñ thích ng các c m giác khác nhau thì khác nhau. Có nh ng lo i c m giác có kh năng thích ng cao như th giác (trong bóng t i tuy t ñ i thì ñ nh y c m v i ánh sáng tăng t i g n 200.000 l n sau 40 phút), c m giác ñau thì kh năng thích ng r t kém. Kh năng thích ng c a c m giác có th phát tri n do ho t ñ ng và rèn luy n (công nhân luy n kim, có th ch u ñ ng ñư c nhi t ñ cao t i 50°C - 60°C trong hàng gi ñ ng h ) Qui lu t này th hi n rõ s thích ng ngh nghi p c a ngư i lao ñ ng. Nh có tính thích ng mà c m giác c a con ngư i có th ph n ánh nh ng kích thích có cư ng ñ bi n ñ i trong m t ph m vi r t l n. N u ñư c rèn luy n ñúng ñ n thì tính thích ng s phát tri n r t cao và tr nên b n v ng. 1.4.3. Qui lu t tác ñ ng qua l i gi a các c m giác - Tác ñ ng qua l i gi a các c m giác là s thay ñ i tính nh y c m c a m t c m giác này dư i nh hư ng c a m t c m giác kia. Có nghĩa là: Khi kích thích nh vào cơ quan phân tích này s tăng ñ nh y c m c a cơ quan phân tích kia. Kích thích m nh vào cơ quan phân tích này s làm gi m ñ nh y c a cơ quan phân tích kia. Ví d : trong phòng có mùi thơm d ch u s làm cho m t ta nhìn tinh hơn. Hay khi ta n u chè mà n m lúc còn nóng s c m th y không ng t b ng lúc chè ngu i. - S tác ñ ng qua l i gi a các c m giác còn ñư c th hi n ch là t m t c m giác này có th t o ra m t c m giác khác. Ch ng h n ta l y hai thanh tre, n a c vào nhau, lúc ñ u ta có c m giác v âm thanh nhưng nghe m t h i thì ta c m th y gai ngư i (c m giác cơ th ). - S tác ñ ng qua l i gi a các c m giác di n ra ñ ng th i hay n i ti p trên cơ s nh ng c m giác ñ ng lo i hay khác lo i s t o ra s tương ph n gi a các c m giác. Hi n tư ng dùng ph n tr ng vi t trên b ng ñen... C m giác tuy là quá trình ph n ánh th p nh t nhưng l i có vai trò r t quan tr ng trong nh n th c và ho t ñ ng th c ti n c a con ngư i. Do v y mà con ngư i c n rèn luy n cho c m giác thêm tinh, thêm thính, ph i gi gìn các cơ quan phân tích làm cơ s ñ phát tri n tính nh y c m c a c m giác. 2. TRI GIÁC 2.1. ð nh nghĩa Tri giác là quá trình tâm lý ph n ánh m t cách tr n v n các thu c tính b ngoài c a s v t hi n tư ng khi chúng ñang tr c ti p tác ñ ng vào giác quan c a ta. Cùng b c thang nh n th c c m tính nên tri giác có nh ng ñ c ñi m gi ng c m giác: ñ u là m t quá trình tâm lý, t c là có n y sinh, di n bi n, k t thúc m t cách rõ ràng. ð u ph n ánh nh ng thu c tính b ngoài c a ñ i tư ng và ph n ánh hi n th c khách quan m t cách tr c ti p. Tuy cùng b c thang nh n th c c m tính nhưng tri giác ph n ánh m c cao hơn so v i c m giác. B i vì, tri giác ñã ph n ánh m t cách tr n v n thu c tính c a s v t hi n tư ng mà quá trình c m giác m i ch ph n ánh t ng thu c tính riêng l c a s v t hi n tư ng. Tri giác ph n ánh s v t m t cách tr n v n là do b n thân s v t, hi n tư ng mang tính tr n v n; do s k t h p c a các c m giác thành ph n, ñ c bi t là vai trò c a kinh nghi m s ng và s tham gia c a ngôn ng trong quá trình tri giác ñ i tư ng. Tri giác ñư c th c hi n trên cơ s ph i h p c a nhi u cơ quan phân tích. Nh ñó mà con ngư i có th tri giác ñ i tư ng m t cách ñ y ñ chính xác hơn. 2.2. Phân lo i tri giác 20
nguon tai.lieu . vn