Giáo trình Văn học Việt Nam thế kỷ XVI - XVIII: Phần 2

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 22 - II. PHUØNG KHAÉC KHOAN (1528 - 1613) Phuøng Khaéc Khoan töï laø Hoaèng Phu, hieäu Nghò Trai, Mai Nham töû, ngöôøi laøng Buøng, xaõ Phuøng Xaù, huyeän Thaïch Thaát, tænh Haø Taây. Sinh ra trong moät gia ñình coù truyeàn thoáng Nho hoïc, töø nhoû Phuøng Khaéc Khoan ñaõ noåi tieáng hieáu hoïc, thoâng minh, ham meâ vaên thô. OÂng laøm thô töø khi tuoåi ñôøi coøn raát treû. Duø töøng laø hoïc troø cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm nhöng Phuøng Khaéc Khoan khoâng phoø Maïc maø laïi vaøo Thanh Hoùa (1553) tham gia coâng cuoäc trung höng cuûa nhaø Leâ. Söï nghieäp phoø Leâ giuùp Trònh cuûa oâng thoâng suoát, thaønh ñaït, raát ñöôïc Trònh Kieåm khaâm phuïc, tin duøng. Naêm 1580, tham döï kyø thi Hoäi do nhaø Leâ môû ôû Vaïn Laïi (Thanh Hoùa) oâng ñaäu tieán só. Sau khi thi ñaäu, ñöôïc thaêng Ñoâ caáp söï, thôøi gian sau coøn ñöôïc giao gaùnh vaùc nhieàu vieäc troïng ñaïi khaùc, keå caû vieäc laøm chaùnh söù sang nhaø Minh. Do hoaøn thaønh toát söù nghieäp, ñöôïc thaêng Taû thò lang boä Laïi, töôùc Mai Lónh haàu, roài Thöôïng thö töôùc Mai quaän coâng. Thôøi gian cuoái ñôøi oâng veà trí só ôû queâ nhaø. Phuøng Khaéc Khoan laø “moät trí thöùc coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán söï phaùt trieån cuûa vaên hoïc daân gian ngay ôû ñòa phöông mình. Qua moät soá truyeän keå, lôøi ca vaø moät soá baûn ghi cheùp ôû ñòa phöông, nhaân daân thöôøng chuù yù ñeán Traïng Buøng (danh hieäu nhaân daân ñòa phöông ñaët ra ñeå goïi oâng moät caùc toân kính) veà taøi hoïc, taøi öùng ñoái khi ñi söù. Ñaëc bieät laø aán töôïng saâu saéc vaø loøng bieát ôn chaân thaønh cuûa nhaân daân ñoái vôùi Phuøng Khaéc Khoan veà nhöõng ñoùng goùp cuûa oâng cho söï phaùt trieån noâng nghieäp, thuyû lôïi, thuû coâng nghieäp vaø moät soá coâng trình vaên hoùa coâng coäng ôû ñòa phöông” (1) Taùc phaåm vaên hoïc cuûa Phuøng Khaéc Khoan goàm coù: Ngoân chí thi taäp, Huaán ñoàng thi taäp, Ña thöùc taäp, Mai Lónh söù Hoa thi taäp taát caû ñeàu laø chöõ Haùn. Taùc phaåm Noâm duy nhaát cuûa oâng coøn laïi coù teân laø Laâm tuyeàn vaõn, moät baøi thô luïc baùt daøi. * * * Thi ngoân chí laø muïc ñích lôùn trong saùng taùc vaên thô cuûa Phuøng Khaéc Khoan, ñaëc bieät laø ôû hai thi taäp: Ngoân chí thi taäp (bao goàm nhöõng baøi thô laøm töø thuôû thieáu thôøi cho ñeán cuoái ñôøi) vaø Mai Lónh söù Hoa thi taäp (thô ñi söù). Noùi ñeán noäi dung thô oâng laø noùi ñeán chí khí, nghò löïc, lyù töôûng laøm ngöôøi cuûa moät trí thöùc Nho hoïc trong thôøi ñaïi binh ñao. YÙ thöùc veà moái quan heä giöõa “chí” vaø “ngoân”, trong baøi ñeà töïa Ngoân chí thi taäp, oâng vieát “Maø caùi goïi laø thô thì khoâng phaûi laø laùu löôõi trong tieáng saùo, chôi chöõ döôùi ngoøi buùt thoâi ñaâu, maø laø ñeå ngaâm vònh tính tình, caûm ñoäng maø phaùt ra chí yù nöõa. Theá cho neân neáu chí maø ôû ñaïo ñöùc thì taát laø phaùt ra lôøi leõ hoàn (1) Ñinh Gia Khaùnh, Buøi Duy Taân… Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû X nöûa ñaàu theá kyû XVIII. Saùch ñaõ daãn. Trang 173 - 174 Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 23 - haäu, chí maø ôû söï nghieäp thì taát laø nhaû ra khí phaùch haøo huøng, chí ôû röøng suoái goø hang thì thích gioïng thô lieâu tòch…”. Laø moät ngöôøi soáng coù chí nguyeän lôùn, laïc quan, thô Phuøng Khaéc Khoan khí vò, lôøi leõ vöøa “hoàn haäu” vöøa theå hieän moät “khí phaùch haøo huøng”. Trong baøi thô chöõ Haùn Beänh trung thö hoaøi (Trong khi beänh vieát toû noãi loøng) oâng khaúng ñònh con ngöôøi baûn lónh, lyù töôûng trong oâng: Bình sinh chính tröïc höïu trung thaønh, Traùng chí cao huyeàn nhaät nguyeät minh. (Ta bình sinh chính tröïc laïi trung thaønh, Chí khí lôùn treo cao saùnh töïa maët traêng maët trôøi) Thô laø chí, ñoïc thô Phuøng Khaéc Khoan caùc töø ngöõ quen thuoäc, ñöôïc nhaéc ñi nhaéc laïi thöôøng laø: nam nhi, traùng khí, quoác söï, coâng danh, ngang taøng, bình sinh, tröôïng phu, ñaïi tröôïng phu.v..v. Nhaø thô töï ví mình phôi phôùi nhö hoa mai “nôû tröôùc luùc xuaân veà” (Trong luùc beänh vieát toû noãi loøng), nhö tuøng baùch hieân ngang trong giaù reùt, nhö kình ngheâ sao chòu löu luyeán vuõng nöôùc vöøa chaân traâu: Tuøng baùch khôûi kham haøng tuyeát ñoáng, Kình ngheâ na khaúng luyeán saàm ñeà. Töï thuaät - Thô chöõ Haùn (Tuøng baùch ñaâu haù chòu ñaàu haøng tuyeát laïnh Kình ngheâ sao laïi tieác vuõng chaân traâu) Töï thuaät - Thô chöõ Haùn OÂng tin töôûng vôùi moät nieàm tin khoâng lay chuyeån raèng: Töï coå ñaïi taøi öng ñaïi duïng Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 24 - Tröôïng phu khaúng döõ ñeá phuø traàm (Vieãn kyù höõu nhaân - Thô chöõ Haùn) (Xöa nay taøi lôùn caàn ñöôïc duøng vaøo vieäc lôùn Tröôïng phu sao laïi nôõ thuï ñoäng noåi chìm theo ñôøi?) (Töø xa göûi baïn - thô chöõ Haùn) Coù chí lôùn, Phuøng Khaéc Khoan cuõng nhö caùc trí thöùc ñöông thôøi duø muoán hay khoâng, ñeå thöïc hieän hoaøi baõo phaûi traûi qua quaù trình reøn luyeän, tu döôõng. Nghóa laø phaûi hoïc haønh ñeå trau doài ñaïo ñöùc, tri thöùc, phaûi thi cöû, ñoã ñaït. Nhaän thöùc ñöôïc ñieàu ñoù, Phuøng Khaéc Khoan duø soáng trong thôøi ñaïi binh ñao, loaïn laïc vaãn kieân trì tích luõy kieán thöùc, maõi giuõa chí khí. OÂng taâm nieäm: Töï coå khôûi thaân thanh töôùng giaû Phuùc trung toaøn yeáu höõu thi thö. Töï thuaät - Thô chöõ Haùn (Töø xöa nhöõng ngöôøi laøm neân khanh töôùng Toaøn laø nhöõng ngöôøi trong buïng phaûi coù thi, thö) Töï thuaät - Thô chöõ Haùn Muïc ñích vieäc hoïc haønh ñöôïc oâng nhaän thöùc moät caùch roõ raøng: “Bình sinh sôû hoïc giaû haø söï, Sôû hoïc töông suy sôû dó haønh” nghóa laø “Caùi hoïc ôû trong cuoäc ñôøi laø gì? Laø caùi hoïc seõ ñem ra thi haønh ôû ñôøi.” (Giaûi buoàn - Thô chöõ Haùn). Hieåu bieát nhieàu vôùi Phuøng Khaéc Khoan caøng khieán taâm hoàn trong saùng, thoâng ñaït, caøng khieán ngöôøi ta ñieàu khieån ñöôïc cuoäc soáng, soá phaän mình theo chieàu höôùng tích cöïc, khoâng ñaém vaøo duïc voïng, tham lam taàm thöôøng. Quaû thöïc, oâng laø ngöôøi ít tö töôûng danh lôïi, nhaân caùch cao sang hieám coù. OÂng nhö khuyeân giaûi ngöôøi ñôøi khi vieát: Kieán ña taâm töï nhö tuyeàn ñaït Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 25 - Duïc quaû thaân nhieân ñaùo xöù an Nhaân duïc tónh thôøi thieân lyù hieän, Haø tu tieát tieát loäc chi can. Mieãn hoïc giaû - Thô chöõ Haùn (Bieát nhieàu, loøng thoâng töïa suoái chaûy Ham muoán ít, thaân mình ñöôïc thoaûi maùi ñeán ñaâu cuõng yeân Ham muoán ngöôøi traàm laëng ñi thì lyù trôøi hieän ra Caàn gì phaûi bo bo caàu boång loäc) Khuyeân ngöôøi ñi hoïc - Thô chöõ Haùn Thô Phuøng Khaéc Khoan laø thô cuûa moät baäc tröôïng phu ñaïo cao ñöùc troïng, chí khí lôùn. OÂng soáng coù lyù töôûng, chính kieán vaø luoân laïc quan vôùi nieàm tin ñaõ giuùp ñôøi, giuùp nöôùc vôùi taát caû taâm nguyeän. OÂng tin raèng oâng vaø nhieàu ngöôøi ñöông thôøi ñang “ñaéc trôøi haønh ñaïo” (ÔÛ nhaø troï, gaëp möa, chôø taïnh - Thô chöõ Haùn), oâng “Möøng ñöôïc hieån döông, caùi chí bình sinh ñöôïc thoûa. Vui vì ñöôïc tin duøng, nhôø ôn thaùnh chuùa” “Nam nhi ñeán möùc ñoù thöïc laø anh haøo” (Taùm caûnh ôû nhaø hoïc - Thô chöõ Haùn). Vôùi Phuøng Khaéc Khoan laøm moät baäc tröôïng phu “sao ñeå cho giaøu sang meâ hoaëc”, caøng khoâng “phuï hoaï theo thôøi ñeå coù coâng danh”, suoát ñôøi oâng thôø vua, giuùp nöôùc “doác heát moät loøng trung” (Trung - Thô chöõ Haùn). Soáng giöõa thôøi buoåi nhieãu nhöông, nhieàu ngöôøi laùnh ñuïc tìm trong nôi röøng raäm nuùi cao, coøn Traïng Buøng thì töï haøo vì ñaõ nhaäp cuoäc thaønh coâng: Ngaõ thò quoác gia chaân truï thaïch Khu khu haø taát vaán nham quynh. Thanh sôn vieãn voïng - Thô chöõ Haùn (Ta quaû laø coät ñaù choáng cho nöôùc nhaø, Haø taát phaûi bo bo ñi tìm hoûi nhaø ngöôøi aån ôû vuøng nuùi non) Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 26 - Xa nhìn nuùi xanh - Thô chöõ Haùn. Chuùng ta coù theå ñoàng yù vôùi quan ñieåm cho raèng “quan nieäm haønh ñaïo trong thô vaên Phuøng Khaéc Khoan töông ñoái nhaát quaùn. Töø nhöõng baøi thô thuôû thieáu thôøi ñeán nhöõng baøi thô thôøi vaõn nieân, Phuøng Khaéc Khoan thöôøng baøy toû chí khí mong ra giuùp ñôøi khi thôøi theá cho pheùp, vôùi tieát thaùo vaø chí lôùn. Tieát thaùo vaø chí lôùn aáy coù nhieàu saéc thaùi bieåu hieän, nhöng töïu trung thì khoâng ngoaøi vieäc giuùp ñôøi ñoåi loaïn thaønh trò, bieán nguy thaønh an, xaây döïng laïi kyû cöông, phuïc hoài leã giaùo” (1), vaø “Hoaøi baõo lôùn trong thô vaên Phuøng Khaéc Khoan thöôøng gaén vôùi thôøi cuoäc, vôùi vaän meänh cuûa toå quoác vaø nhaân daân. Thô Phuøng Khaéc Khoan khoâng phaûi laø loaïi thô khoâ khan, ñôn ñieäu, maëc daàu mang tính chaát ñaïo lyù, maëc daàu caùi ñaïo maïo, caùi möïc thöôùc cuûa nhaø Nho ñoâi khi ñaõ laøm maát ñi caùi phaàn töôi treû, phoùng khoaùng raát caàn thieát trong thô” (2) Ngoaøi vieäc laøm thô ñeå göûi chí, Phuøng Khaéc Khoan coøn laøm thô ñeå baøy toû caûm xuùc, suy tö tröôùc thôøi theá, hieän thöïc ñaát nöôùc. Hieän thöïc taùc ñoäng ñeán taâm tö oâng laø gì, laø ñôøi loaïn, laø caûnh non soâng tan taùc, anh huøng tranh cöôùp nhau taùn loaïn, laø tang toùc, chia lìa. Phuøng Khaéc Khoan ñau loøng tröôùc thôøi ñaïi binh ñao, tröôùc caûnh “noài da xaùo thòt”, oâng vieát nhöõng doøng thô buoàn: Tranh huøng cöû theá maïn thao thao Thuyø thöùc ngoâ nho chí khí haøo Vaên chieán baát suøng , ñoà vuõ chieán Löïc lao tuï sính hoát taâm lao Loaïn theá töï thaùn - Thô chöõ Haùn (Tranh huøng moïi nôi ñeàu chan chaùt Ai bieát chí khí cuûa nhaø Nho ta haøo huøng Ngöôøi ta khoâng chuoäng tranh nhau baèng vaên chöông maø chuoäng tranh nhau baèng chieán tranh (1) , (2) Ñinh Gia Khaùnh, Buøi Duy Taân… Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû X nöûa ñaàu theá kyû XVIII. Saùch ñaõ daãn. Trang 189 - 190 Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên ... - tailieumienphi.vn