Xem mẫu
- 1
Chương 1.
KHÁI NI M VÙNG VEN B VÀ QU N LÝ T NG
H P VÙNG VEN B
Vùng ven b luôn là nơi ư c con ngư i quan tâm do ngu n tài nguyên c a nó. ây là
nơi có vùng ng b ng màu m và tài nguyên bi n phong phú, vùng ven b cũng là nơi d
dàng cho s ti p c n c a th trư ng qu c t . Nó t o ra không gian s ng, các tài nguyên sinh
v t và phi sinh v t cho các ho t ng c a con ngư i và có ch c năng i u hoà i v i môi
trư ng t nhiên cũng như môi trư ng nhân t o.
Vùng ven b là tr ng tâm c a nhi u ngành kinh t qu c gia, là nơi mà ph n l n các ho t
ng v kinh t , xã h i di n ra và cũng là nơi mà tác ng c a các ho t ng này nhi u nh t.
i v i nh ng nư c có vùng b , hơn m t n a dân s s ng t i ây và t m quan tr ng c a vùng
ven b còn gia tăng trong tương lai do s gia tăng không ng ng c a vi c di dân t các vùng
sâu trong lãnh th t i ây. Do v y, không ng c nhiên khi có s xung t sâu s c gi a nhu c u
tiêu dùng hi n nay i v i tài nguyên và vi c m b o cho vi c tiêu th tài nguyên ó trong
tương lai. Trong m t s qu c gia, s xung t ó ã t n m c nguy c p do ph n l n vùng
ven b ã b ô nhi m do các ngu n khác nhau. R t nhi u ho t ng phát tri n ô th , công
nghi p và nông nghi p trên vùng ven bi n là n m trong vùng t ng p nư c ven bi n có năng
su t cao và các d án phát tri n ang làm bi n i h sinh thái ven bi n trên m t qui mô r t
l n. Nư c th i t h u h t các ô th và khu công nghi p trên th gi i tr c ti p vào bi n
ho c gián ti p qua các h th ng sông mà không ư c x lý ho c x lý r t ít. Ngh cá b sa sút,
t ng p nư c b khô, các r n san hô b phá h y, các bãi bi n b xu ng c p,...
các vùng ven b ư c duy trì và b o v , c n ph i có hành ng hi u qu và k p th i.
gi i quy t cho yêu c u này, m t h th ng qu n lý ã ư c hình thành: Qu n lý t ng h p
vùng ven b : (ICZM, Integrated Coastal Zone Management).
Qu n lý t ng h p vùng ven b (QLTHVB) có th cho phép gi i quy t các v n ny
sinh trong phát tri n như:
Tăng dân s vùng ven bi n, ô th hoá, c nh tranh t ai, ngu n nư c và các v n
•
liên quan n ô nhi m.
S dâng cao c a m c nư c bi n làm cho nhi u qu c gia ven bi n d b nh hư ng
•
c a l t l i và e d a cu c s ng và các ho t ng kinh t .
Qu n lý tài nguyên kém làm tăng ph m vi nh hư ng và tính kh c li t c a các tai
•
bi n thiên nhiên như bão l t, xói l b bi n,... i v i cu c s ng và dân cư.
Tài nguyên b khai thác quá m c và s d ng không h p lý, ví d như v n khai
•
thác c n ki t các loài thu h i s n, khai thác san hô làm v t li u xây d ng, phá r ng
ng p m n nuôi tôm.
I. Khái ni m vùng ven b
H u h t các hư ng d n QLTHVB ư c xu t b n u ng ý r ng vùng ven b là khu
v c có giao di n khá h p gi a bi n và t li n. ó là nơi các quá trình sinh thái ph thu c vào
s tác ng l n nhau gi a t li n và bi n, các tác ng này di n ra khá ph c t p và nh y
c m.
Vùng ven b thư ng ư c hi u như là nơi tương tác gi a t và bi n, bao g m các môi
trư ng ven b cũng như vùng nư c k c n. Các thành ph n c a nó bao g m các vùng châu
th , vùng ng b ng ven bi n, các vùng t ng p nư c, các bãi bi n và c n cát, các r n san
hô, các vùng r ng ng p m n, m phá, và các c trưng ven b khác. Khái ni m vùng ven b
thư ng ư c xác nh m t cách tùy ti n, hơi khác nhau gi a các qu c gia và thư ng d a vào
gi i h n pháp lý và ranh gi i hành chánh. Ngoài ra, còn có nh ng sai khác v a vă n
- 2
(physiography), sinh thái và kinh t gi a các vùng khác nhau, do ó không có m t nh nghĩa
ư c ch p nh n r ng rãi v vùng ven b . Thay vào ó, có nhi u nh nghĩa b sung ph c v
cho nh ng m c ích qu n lý khác nhau, trong ó v n ranh gi i c n ư c xem xét. Ví d
m t s nư c Châu Âu, vùng ven b m r ng ra t i vùng lãnh h i, m t s nư c khác thì l y
ư ng ng sâu làm gi i h n. Còn v ranh gi i t li n thì cũng r t mơ h do tác ng c a
bi n vào khí h u có th vào n vùng n i a bên trong cũng như vùng ng b ng ng p l t
r ng l n.
Vn ranh gi i vùng ven b có th ư c xác nh m t cách th c t bao g m các khu
v c và các ho t ng liên quan n v n qu n lý mà chương trình s nh m vào. Trong nhi u
trư ng h p, ranh gi i vùng t và bi n ư c ch n thư ng có m t kho ng cách nh t nh v i
m t m c t nhiên ch ng h n như là m c nư c th p trung bình (MLWM, Mean Low Water
Mark) hay m c nư c cao trung bình (MHWM, Mean High Water Mark).
B ng 1. M t s ví d v ranh gi i vùng ven b
Nư c, bang Ranh gi i t li n Ranh gi i bi n
Rhode Island 200 b k t b bi n Vùng lãnh h i (3 d m)
Hawaii T tc t li n tr vùng các khu r ng Vùng nư c c a Bang
b ov
Brunei T t c vùng t li n và nư c cách T MHWM n 200 m nư c sâu
MHWM 1 km
Singapore Toàn b t li n Vùng lãnh h i và các o xa b
Sri Lanka 300 m t MHWM 2 km t MLWM
Malaysia Ranh gi i huy n 20 km t b
Theo IUCN (1986), vùng ven b ư c nh nghĩa như sau: "là vùng ó t và bi n
tương tác v i nhau, trong ó ranh gi i v t li n ư c xác nh b i gi i h n các nh hư ng
c a bi n n t và ranh gi i v bi n ư c xác nh b i gi i h n các nh hư ng c a t và
nư c ng t n bi n."
Theo World Bank, vùng ven b ư c hi u là "... d a vào nh ng m c tiêu th c ti n, mà
vùng ven b là m t vùng c bi t có nh ng thu c tính c bi t, mà ranh gi i ư c xác nh,
thư ng d a vào nh ng v n ư c gi i quy t"
Ngoài ra còn có m t s thu t ng khác ư c s d ng trong QLTHVB bao g m:
Vùng ven bi n (Coastal area): v m t a lý thì r ng hơn vùng ven b , ư ng biên
•
c a nó m r ng v phía t li n hơn. Vùng ven b ch là m t ph n c a khu v c
ven bi n. i u này r t quan tr ng, ng trên phương di n ch c năng, b i trong
nhi u quy trình v môi trư ng, nhân kh u, kinh t và xã h i trên th c t b t ngu n
t vùng ven bi n r ng l n, tuy nhiên nh ng bi u hi n c a chúng ch th y rõ ư c
trong ph m vi vùng ven b .
Vùng nư c ven bi n (Coastal water): vành ai h p g n b có nư c bi n và nư c
•
c a sông.
Vùng gian tri u (Intertidal area): vùng gi a ư ng ng p tri u khi tri u th p nh t và
•
ư ng ng p tri u khi tri u cao nh t (ph n t li n ch u tác ng c a th y tri u).
Vùng b bi n (Coastline): ư ng ti p xúc t i i m chia c t t li n v i các vùng
•
nư c ven bi n.
Vùng t ven b (Shore lands): vùng t li n xu ng t i ư ng biên cao nh t b nh
•
hư ng b i th y tri u
- 3
Do có nhi u s khác nhau trong nh nghĩa v khái ni m vùng ven b , có m t s v n
thư ng n y sinh trong quá trình th c thi qu n lý t ng h p vùng ven b . Th nh t, pháp lu t
qu c gia liên quan t i gi i quy t v n này, n u nó t n t i, thư ng không rõ ràng trong vi c
ưa ra nh ng nh nghĩa và tiêu chí biên gi i vùng ven b m t cách chính xác. Th hai,
thư ng các ranh gi i ư c xác nh theo qui nh c a hành chính không ng nh t v i ranh
gi i c a h sinh thái. Th ba, vi c qu n lý các vùng ven b xuyên qu c gia thư ng r t khó
khăn do nó liên quan t i l i ích t ng qu c gia. Ngoài ra, pháp ch và s phân nh i b có
th có s khác nhau r t l n gi a các qu c gia c n k nhau.
Như v y có th th y là nh nghĩa v vùng ven b thư ng ph c v và h tr cho các k
ho ch chính tr , chính sách cân b ng nhu c u i v i tài nguyên và gi i quy t các xung t
nhi u m t trong v n s d ng tài nguyên.
Do v y, nh nghĩa vùng ven b ph i ph n nh các ti p c n t ng h p bao g m (a) vùng
ven b ư c qu n lý là m t h t ng h p v tài nguyên và s d ng tài nguyên và (b) ch c năng
qu n lý ph i h p gi a các t ch c khác nhau liên quan n qui ho ch và th c thi.
nh nghĩa v vùng ven b ti p t c ư c chu n b k lư ng và c p nh t trong các d
án c a các qu c gia, các y u t sau ây c n ph i ư c tính n:
Ph m vi ph n t bên trong vùng ven b ph i ư c tho thu n cũng như ph n
•
nư c thu c lãnh th qu n lý.
nh nghĩa vùng ven b ph i xu t phát t các c i m t nhiên ( a m o) và ch c
•
năng sinh thái.
Xác nh ranh gi i hành chính d a vào pháp lu t qu c gia, các vùng c trưng và
•
các qui ho ch chi ti t.
S d ng các k thu t b n phác h a ranh gi i ư ng b và ư ng vùng ven
•
b trên các b n
II. c tính c a vùng ven b
1. Vùng ven b bao g m s a d ng l n v nơi và các h sinh thái (như vùng c a
sông, r n san hô, th m c bi n, r ng ng p m n, m phá, vũng bi n,..)
2. Các h sinh thái trên có các c i m v n có ư c mô t như là các ch c năng khi
chú ý n ph m vi h th ng tài nguyên ven b . i v i các vùng t ng p nư c, các ch c
năng ó bao g m năng su t sơ c p và năng su t th c p duy trì khu h ng, th c v t; d
tr tr m tích và các ch t carbon h u cơ nâng cao săng su t sinh h c; liên k t các h sinh
thái c n thi t duy trì chu i th c ăn, tuy n di cư và gia tăng s n lư ng. i v i các r n san
hô các ch c năng ó s bao g m năng su t sinh h c cao và t l c nh carbon cao d n n
s phát tri n áng k các r n san hô và s ăn mòn v t lý và sinh h c d n n s t o thành
tr m tích á vôi.
3. L n lư t, các ch c năng ó s n sinh ra "hàng hoá" (ví d như cá, d u khí, khoáng
s n,...) và các d ch v có ích (ví d như ch ng l i sóng, bão, s gi i trí và v n chuy n,..). Các
hàng hoá và d ch v như th có giá tr kinh t , m t s có th trao i theo cơ ch th trư ng,
nhưng s khác không th ánh giá tr c ti p. Ví d t t nh t là giá tr c a san hô v nơi , giá tr
gi i trí như bơi l i, chèo thuy n, câu cá gi i trí hay ơn gi n ch là ng m nhìn i dương. i
v i các r ng ng p m n, s quan tâm i v i các ngu n tài nguyên này không ư c mua bán
và cũng không ư c ánh giá như hàng hoá hay như d ch v và thư ng b lo i tr khi phân
tích v giá tr c a r ng ng p m n khi phát tri n thành giá tr s d ng thay th khác (ví d như
chuy n i thành vùng nuôi tôm). Các giá tr thư ng buôn bán là c c ch ng, than c i, cua,
tôm r ng ng p m n; các giá tr có th buôn bán là cá, thân m m 2 m nh b t trong vùng k
c n; các giá tr ít khi tính n là dư c li u, ch t t trong gia ình, th c ăn trong nh ng lúc
nghèo ói, ch cho cá con, bãi th c ăn i v i các loài cá, tôm vùng c a sông, quan sát và
- 4
nghiên c u ng v t hoang dã; các giá tr thư ng b b qua là dòng dinh dư ng cho vùng c a
sông, vùng m i v i tác h i c a gió bão.
4. Có m t m i liên h tr c ti p gi a các ch c năng môi trư ng và vi c s n sinh ra các
hàng hoá có th s d ng ư c nhi u d ng hơn ch là m t d ng trong các ho t ng c a con
ngư i (ví d như á san hô ư c s d ng trong vi c xây d ng và s n xu t vôi).
5. Trong vùng ven b , nơi mà có s c nh tranh gi a các bên liên quan khác nhau (các
bên liên quan ư c xác nh là các nhóm trong c ng ng có nh ng m i quan tâm c bi t
hay là liên quan n vi c s d ng các ngu n tài nguyên như là tài s n chung) i v i vi c s
d ng t và bi n thư ng d n n nh ng xung kh c mãnh li t và phá hu s th ng nh t c a h
th ng tài nguyên.
6. Các ho t ng vùng ven b trong nhi u nư c ã góp ph n áng k vào GDP c a
kinh t qu c gia. Ví d như Sry Lanka, vùng ven b chi m 24% di n tích t c nư c,
nhưng ã óng góp 40% GDP c a qu c gia v i 50% dân s s ng ây. Nhi u c ng ng
trong vùng ông Nam Á ph thu c vào công nghi p d u l a và tàu thuy n, du l ch ven b ,...
7. Vùng ven b là nơi t p trung cao s nh cư c a con ngư i và là nơi thích h p cho s
ô th hoá. H u h t các thành ph l n c a các nư c vùng ông Nam Á, cũng như các nư c
khác trên th gi i n m vùng ven b .
8. Vùng ven b là s tâm i m cho s phát tri n trong tương lai trong vòng 50 năm t i
v i s gia tăng dân s và m r ng các ngành công nghi p. Nh ng s phát tri n như th s d n
n s gia tăng nh ng xung t v môi trư ng và xã h i, òi h i c n ph i có vi c th c hi n k
ho ch qu n lý t ng h p.
III. Các y u t sinh thái môi trư ng vùng ven b
1. V trí a lý
N m ti p giáp v i ư ng b bi n, có th có các d ng a hình:
ng b ng th p trũng thu c khu v c các sông l n, ch u nh hư ng c a th y tri u
Núi cao ăn ra t n bi n, a hình không b ng ph ng, cao ho c là nh ng gò á sát bi n và
ít ch u nh hư ng c a th y tri u
Vùng m l y ho c m phá.
2. Khí h u
T n su t xu t hi n gió và bão cao, nh t là vùng ven bi n nhi t i.
Có ch gió mùa và nh hư ng rõ c a ch này.
Biên nhi t dao ng ngày và êm không l n như l c a.
Lư ng mưa và m không khí thư ng cao hơn các vùng khác. ây cũng là vùng d có
các s c môi trư ng như bão l c, sóng th n.
3. Môi trư ng t
Có th có các d ng t như t m n, t phèn, phèn m n ho c t cát, c n cát ven bi n.
D m n c m v i các i u ki n bi n i c a môi trư ng như d b xói l do tác ng c a
sóng gió.
Môi trư ng t b nh hư ng m nh c a c m n trong nư c bi n và th y tri u.
Môi trư ng sinh thái ây không có tính n nh, d phát tri n nhưng cũng d b phá
h y, thay i.
4. Môi trư ng nư c
Nư c t m n cho n l , m n gi m t bi n vào t li n, i u ki n nư c cũng thay
i theo ch th y văn các c a sông ra bi n. Trong nư c bi n, nư c sông và nh t là
- 5
nư c l , hàm lư ng ch t dinh dư ng cao, có nhi u ch t phù sa lơ l ng và nhi u h t sét m n
t o nên tr m tích nhi u sét.
Ch th y tri u nh hư ng m nh n h sinh thái th hi n qua m c tri u c c i hay
c c t i u c a ch nh t tri u hay bán nh t tri u.
Ch nư c ng t r t khan hi m, ch th y t các ngu n nư c mưa ho c gi ng sâu t
t ng nư c ng m.
5. Môi trư ng không khí
Thư ng ch t lư ng không khí các vùng ven bi n r t t t n u không có các ho t ng
công nghi p. Trong nh ng vùng ho t ng công nghi p ven bi n thì môi trư ng không khí s
b nh hư ng. Tuy nhiên kh năng o nhi t thư ng ít x y ra hơn. Hàm lư ng mu i trong
không khí cao d gây ăn mòn kim lo i, các công trình xây d ng, v t li u.
6. a d ng sinh h c
ư c chia làm hai ph n: ph n dư i nư c và trên c n. Ph n trên c n l i ư c chia ra sinh
v t vùng cao và sinh v t vùng ng p và bán ng p. Ph n dư i nư c chia ra sinh v t t ng
m t, sinh v t t ng nư c nông và sinh v t t ng nư c sâu.
Nhìn chung a d ng sinh h c vùng ven bi n r t phong phú và a d ng. Tính a d ng
này ph thu c nhi u vào i u ki n môi trư ng t nhiên như nhi t , ch nư c, môi trư ng
t. i v i vùng t cao, ít ng p tri u và không có nư c ng t, t d nhi m m n và khô h n
thì a d ng sinh h c nghèo nàn. i v i vùng ng p nư c và bán ng p tri u hay còn g i là t
ng p nư c, thì a d ng sinh h c phong phú hơn nhi u.
7. Ô nhi m môi trư ng vùng ven bi n
Ngày nay v i t c phát tri n kinh t m nh m , ho t ng s n xu t và sinh ho t c a
con ngư i ã tác ng m nh m n môi trư ng sinh thái ven bi n theo hư ng ngày m t x u
i. Nguyên nhân c a ô nhi m xu t phát t :
Ngu n nư c th i sinh ho t ư c th i tr c ti p t các khu dân cư ven bi n;
Nư c th i công nghi p;
Ngu n nư c th i t các c ng rãnh ô th ;
Ch t th i r n t công nghi p, nông nghi p.
8. Các d ng năng lư ng trong môi trư ng ven bi n
Năng lư ng sóng bi n: vô cùng l n nhưng n nay con ngư i ch m i khai thác, s
d ng ư c kho ng 1-2%. M t s nư c trên th gi i ã s d ng m t ph n năng lư ng sóng
bi n phát i n, tuy nhiên v n này còn có nhi u khó khăn trong thi t k , x lý công trình.
Năng lư ng gió: là lo i năng lư ng có ti m năng r t l n dùng phát i n, bơm nư c,
quay các ng cơ,... Tuy nhiên ngu n năng lư ng này cũng chưa ư c khai thác nhi u.
Năng lư ng ánh sáng m t tr i: sinh v t s d ng năng lư ng này cho quang h p, sinh
trư ng và phát tri n, con ngư i s d ng s y khô nguyên li u, làm mu i
IV. Khái ni m v Qu n lý t ng h p vùng ven b
T i H i ngh Qu c t v Vùng b , QLTHVB ư c nh nghĩa như sau: QLTHVB bao
g m vi c ánh giá toàn di n, t ra các m c tiêu, quy ho ch và qu n lý các h th ng tài
nguyên ven bi n, có xét n các y u t l ch s , văn hóa và truy n th ng, và các l i ích trong
mâu thu n s d ng; là quá trình liên t c ti n tri n nh m t ư c s phát tri n b n v ng.
Qu n lý t ng h p vùng ven b là m t cơ c u t p h p nh ng ngư i s d ng, các ch
th và nh ng ngư i ra quy t nh t i vùng ven b nh m m b o qu n lý h sinh thái có hi u
qu hơn ng th i phát tri n ư c kinh t và phân chia quy n l i h p lý gi a các th h và
trong cùng th h , thông qua vi c áp d ng nh ng nguyên t c có tính b n v ng. Pháp ch và
quy ho ch lãnh h i và n i a thư ng là công c thu n l i th c thi QLTHVB.
- 6
M c dù có r t nhi u nh nghĩa khác nhau v QLTHVB nhưng s khác nhau gi a chúng
là r t ít. H u h t các nh nghĩa u th a nh n r ng QLTHVB là m t quy trình có tính liên
t c, tính tiên phong trong th c hi n và có kh năng thích nghi cao nh m qu n lý ngu n tài
nguyên cho s phát tri n b n v ng vùng ven b . QLTHVB ph i t ư c m c tiêu c a nó
trong các i u ki n h n ch v môi trư ng, kinh t , xã h i và t nhiên cũng như trong h n ch
c a các h th ng và th ch v pháp lý, tài chính và hành chính.
QLTHVB không thay th cho các vi c k ho ch và qu n lý c a t ng ngành. úng hơn
là nó t p trung vào s liên k t gi a ho t ng c a các ngành, cũng c và i u hòa qu n lý
ngành t ư c m c tiêu m t cách b n v ng và y .
QLTHVB là m t quy trình tu n hoàn thư ng bao g m 3 giai o n cơ b n: 1. kh i
xư ng, 2. l p k ho ch và 3. th c thi, giám sát và ánh giá. Tuy nhiên nó cũng ph i ho t ng
như m t quy trình l p l i trong ó vi c l p k ho ch và th c thi c n ph i ư c ti n hành xem
xét ánh giá và i u ch nh thư ng xuyên.
Các bi n pháp t ng h p i v i qu n lý vùng ven b ư c bi t n dư i nhi u tên g i
và ch vi t t t khác nhau, trong ó g m có Qu n lý t ng h p vùng ven b (ICZM, Integrated
Coastal Zone Management), Qu n lý t ng h p vùng ven bi n (ICAM, Integrated Coastal Area
Management), Qu n lý t ng h p ven bi n (ICM, Integrated Coastal Management) và Qu n lý
t ng h p vùng bi n và ven bi n (IMCAM, Integrated Marine and Coastal Area Management).
V n quan tr ng nh t trong qu n lý t ng h p vùng ven b là qu n lý cái gì và như th
nào? Có r t nhi u d ng c a qu n lý t ng h p, theo NetCoast 2001, có th phân bi t các d ng
sau:
T ng h p gi a các chính quy n: t ng h p gi a các th ch và c p hành chính
•
theo các m c như a phương, t nh, qu c gia. ây cũng ư c g i là t ng h p
theo ngành d c. M c ích c a s t ng h p này là hoà h p chính sách c a qu c gia
và vi c th c hi n cu i cùng các a phương.
T ng h p gi a các lĩnh v c: t ng h p gi a các ngành khác nhau t i cùng m t c p
•
hành chính, ví d như gi a các b v i nhau. ây cũng g i là t ng h p theo chi u
ngang. M t d ng c bi t là t ng h p theo không gian, do vùng t và bi n k bên
vùng ven b ư c qu n lý b i các ngành khác nhau (ví d du l ch và ngh cá),
nhưng các ho t ng thì l i nh hư ng l n nhau.
T ng h p gi a các t ch c phi chính ph và t ch c chính ph : ví d như gi a các
•
chính quy n a phương và các t ch c t nhiên a phương và các công nghi p
nh .
T ng h p gi a khoa h c và qu n lý: t ng h p gi a các lĩnh v c khoa h c khác nhau
•
và chuy n giao khoa h c t i nh ng ngư i s d ng và nh ng ngư i l p k ho ch. Rõ
ràng là khoa h c xã h i, khoa h c công ngh và t nhiên có nhi m v cung c p tài
li u cho các nhà qu n lý vùng ven bi n. Tuy nhiên, thông tin c a h thư ng không
t i ưu nh t.
T ng h p qu c t : có th x y ra v n khi m t vùng di n tích l i n m trong biên
•
gi i c a hai nư c. Do tác ng c a vi c s d ng tài nguyên gi a hai nư c là không
bi t ư c, do v y s h p tác qu c t là i u ki n tiên quy t.
Mc Glashan ngh 4 phương di n qu n lý t ng h p: ó là h th ng qu n lý theo không
gian, theo th i gian, theo chi u d c và theo chi u ngang.
T ng h p theo không gian: bao g m nh ng v n liên quan n ranh gi i, xa vào
•
t li n như th nào và xa ra t i bi n bao nhiêu c n ph i ư c xem xét trong các
d án qu n lý. V n t li n và bi n c n ph i ư c coi tr ng như nhau, các quá
trình t nhiên không quan h n các ranh gi i hành chính.
- 7
T ng h p theo th i gian: v n th i gian ph i ư c coi tr ng, các quy t nh
•
trong hi n t i c n ph i xem xét n tác ng c a nó trong tương lai bo m
cho s b n v ng.
T ng h p theo chi u d c: t t c c các m c c a các m i liên h , h p tác, k
•
ho ch t i các i m a phương ph i g n v i k ho ch c a vùng ven b , v i chi n
lư c c a qu c gia và qu c t . Cũng trong lĩnh v c này, khi áp d ng các chính sách
trong các t ch c, thông tin c n ph i ư c thông qua t th p n cao trong các t
ch c cũng như trong các c p (ví như văn phòng qui ho ch, h i ng a phương,
chính quy n qu c gia,..).
T ng h p theo chi u ngang: th hi n n l c nh m i u ph i các ngành kinh t tư
•
nhân cũng như nhà nư c, nh ó gi m ư c s ch p vá và ch ng chéo trong qu n
lý. Các ch khác nhau trong ph m vi vùng b c n ư c ưa ra khi thành l p các
quy t nh (ví d như b o v vùng ven b , phát tri n kinh t , b o t n thiên
nhiên,...); các ban ngành, các t ch c khác nhau ph i cùng làm vi c v i nhau hơn
là làm vi c riêng l nhau.
M tv n n a trong qu n lý t ng h p vùng ven b là tính toàn b . ây là m t ph n
c a mô hình b n v ng bao g m c ngư i dân, c bi t là ngư i dân a phương. i u này ã
ư c nh n th y trong h u h t các bư c kh i u thành công v qu n lý t ng h p vùng ven b
nhi u qu c gia, trong ó có s tham gia nhi t tình c a c ng ng a phương.
T các th o lu n trên, có th th y là có nhi u quan i m khác nhau v qu n lý t ng h p
vùng ven b . Tuy v y, rõ ràng là m t chương trình qu n lý vùng b miêu t m t s d ng h p
tác gi a các cơ quan ho c t ch c khác nhau c g ng gi i quy t nh ng mâu thu n có kh
năng sinh ra. Cũng c n ph i nh r ng các qu c gia khác nhau có các phương pháp ti p c n
vùng ven b theo các ư ng l i khác nhau. Không có m t cơ ch nào phù h p cho t t c , do
s thành công c a vi c th c thi QLTHVB ph thu c vào các i u ki n a phương, kinh
nghi m, c i m c a h sinh thái, áp l c phát tri n cũng như vào các khung chính sách, pháp
lý khu v c và qu c gia, cùng nhi u y u t khác n a. i u ó có nghĩa r ng m i m t vùng c n
có m t phương pháp ti p c n c a chính mình. Không có m t khuôn m u chung i v i t t c
các vùng khác nhau.
Tuy nhiên, kinh nghi m trong th c thi QLTHVB cho n nay, ã th y có m t s nhân
t quan tr ng c n ph i ư c k t h p ch t ch trong b t kỳ ho t ng nào c a QLTHVB t
ư c thành công. Chúng bao g m:
t ư c s th ng nh t và h p tác gi a các ban ngành chính ph t i m i c p
•
khác nhau;
m b o s ng h c a các th ch chính tr cho vi c th c thi d án;
•
m b o s tham gia và tham v n y c a c ng ng và các ch th a
•
phương;
t ư c s nh t trí trong vi c qu n lý và s d ng b n v ng tài nguyên ven b ;
•
inh hư ng các phương pháp qu n lý có tính linh ho t và thích ng khi các i u
•
ki n thay i;
Làm cho quy trình QLTHVB phù h p v i th ch , t ch c và môi trư ng xã h i
•
c a qu c gia và khu v c.
V. Ch c năng c a QLTHVB
QLTHVB hoàn thi n các d ng quy ho ch phát tri n truy n th ng theo 4 khía c nh sau:
Tăng cư ng nh n th c y v các h tài nguyên thiên nhiên quý giá c a vùng
•
b và tính b n v ng c a chúng i v i các ho t ng a d ng c a con ngư i;
- 8
T i ưu hóa vi c s d ng a m c tiêu các h tài nguyên vùng b thông qua vi c
•
t ng h p các thông tin sinh thái, xã h i và kinh t ;
Tri n khai các cách ti p c n a ngành, h p tác và ph i h p liên ngành nh m gi i
•
quy t nh ng v n phát tri n ph c t p, ng th i xây d ng các chi n lư c t ng
h p nh m m r ng và a d ng hóa các ho t ng kinh t ;
Giúp chính quy n nâng cao năng su t và hi u qu c a vi c u tư tài chính và
•
nhân l c, nh m t các m c tiêu kinh t , xã h i và môi trư ng, th c hi n ư c các
cam k t qu c t liên quan n môi trư ng bi n và ven b .
Khác v i các cách th c quy ho ch phát tri n khác, QLTHVB giúp t i ưu hóa các l i
ích kinh t và h i do vi c s d ng tài nguyên em l i. Nơi mà s phát tri n b n v ng ph
thu c vào ngu n tài nguyên ven b có kh năng ph c h i. QLTHVB s giúp qu n lý vi c s
d ng a a m c tiêu, duy trì ư c tính t ng h p v ch c năng c a các h ven b và s n nh
c a các ngu n tài nguyên. T t các các d ng phát tri n u tác ng n ch t lư ng và năng
su t c a các h sinh thái ven b . Do ó, s phát tri n kinh t , xã h i b n v ng c a vùng b
không th tách r i quy ho ch và qu n lý môi trư ng. i u này r t quan tr ng i v i các
ngành kinh t ang phát tri n mà ph thu c nhi u vào ch t lương môi trư ng và tài nguyên
thiên nhiên trong vi c b o m an toàn th c ph m, cũng như i v i các ngành kinh t ã
phát tri n v i mô hình phát tri n vùng ven b tiên ti n.
QLTHVB cũng là m t công c gi i quy t các v n qu c t xuyên biên gi i như ô
nhi m bi n, khai thác quá m c các ngu n tài nguyên chung và b o v a d ng sinh h c.
VI. Các m c tiêu c a qu n lý t ng h p vùng ven b
M c tiêu chung c a m t chương trình qu n lý t ng h p vùng ven b là m b o s
d ng b n v ng, t t nh t các tài nguyên thiên nhiên vùng b và duy trì l i ích nhi u nh t t
môi trư ng t nhiên. V m t th c t , chương trình qu n lý t ng h p vùng ven b h tr các
m c tiêu qu n lý thông qua vi c ưa ra cơ s cho vi c s d ng b n v ng các tài nguyên, b o
t n a d ng sinh h c, ngăn ng a thiên tai, ki m soát ô nhi m, tăng cư ng l i ích, phát tri n
b n v ng n n kinh t và t i ưu hóa vi c s d ng a m c tiêu.
Các m c tiêu c th bao g m: h tr ngành th y s n, thu hút khách du l ch, nâng cao
s c kh e c ng ng, tăng cư ng nh n th c c ng ng, duy trì s n lư ng s n ph m có ư c t
các vùng ng p m n,... T t c các i u này òi h i các hành ng c a c ng ng ph i ư c
i u ph i t t. ó chính là cái mà qu n lý t ng h p vùng ven b c n làm. Các m c tiêu c th
ó là:
Hư ng d n m c s d ng và can thi p i v i ngu n tài nguyên ven bi n
•
chúng không b s d ng ho c can thi p quá s c mang cho phép b ng cách phân
nh ra các ngu n tài nguyên nào có th khai thác mà không gây ra suy thoái ho c
c n ki t, hay ngu n tài nguyên nào c n ph i c i t o ho c khôi ph c l i cho
nh ng m c ích s d ng truy n th ng và các m c ích khác sau này;
Duy trì môi trư ng vùng b v i ch t lư ng cao nh t, xác nh và b o v các loài
•
có giá tr , xác nh và b o t n các sinh c nh vùng b quan tr ng;
Gi i quy t các mâu thu n gi a các ho t ng tác ng n tài nguyên vùng b và
•
vi c s d ng không gian;
Tôn tr ng các quy trình t nhiên, khuy n khích các qui trình có l i và ngăn ch n
•
nh ng s can thi p có h i;
Xác nh và ki m soát các ho t ng gây tác h i lên môi trư ng vùng b ;
•
Ki m soát các ô nhi m t ngu n, t dòng ch y tràn và t vi c tràn hóa ch t do s
•
c;
Ph c h i các h sinh thái b phá h y;
•
- 9
Khuy n khích các ho t ng có tính k t h p hơn là nh ng ho t ng có tính c nh
•
tranh;
m b o r ng các m c tiêu kinh t , xã h i, môi trư ng t ư c v i m c chi phí
•
có th ch p nh n ư c v i xã h i;
B o m các quy n và s d ng truy n th ng và các cách ti p c n h p lý i v i tài
•
nguyên;
Nâng cao nh n th c, phát tri n c ng ng.
•
M t i u quan tr ng s ng còn i v i s thành công c a quy trình QLTHVB là vi c
b o m s tham gia và cam k t y c a các c ng ng a phương t nh ng giai o n
u tiên. i u này c bi t quan tr ng trong trư ng h p nhi u ho c toàn b vùng ven b
thu c quy n qu n lý c a a phương, b i nhi u khi a phương có s chi m h u truy n th ng
và có các quy n khai thác các ngu n tài nguyên thiên nhiên.
VII. Các nhân t thi t y u c a vi c t ng h p vùng ven b .
Nhân t cơ b n c a quá trình qu n lý t ng h p vùng ven b là s th ng nh t và h p
tác. B t kỳ m t chính sách và hành ng qu n lý t ng h p nào ư c thi t k gi i quy t các
xung t trong phát tri n vùng b ph i căn c vào nh ng hi u bi t có cơ s c a các quá trình
t nhiên và nh ng cách th c mà các quá trình này có th b nhi u ng. ó là các hi u bi t v
các v n chính tr , kinh t , xã h i; các nhu c u hi n t i và tương lai; cũng như bao g m chi
phí xã h i.
Vi c qu n lý h th ng tài nguyên ven b ư c liên k t b i 3 m t c a m t hình kh i h
tr nhau. ó là các ti n trình, các v n và các hành ng, m i m t m t như th là m t tr c
c a hình kh i. Ba khía c nh này quy n ch t vào nhau và vi c ch xem xét m t trong 3 khía
c nh này có th làm s p toàn b h th ng qu n lý (Hình 1).
Theo mô hình này:
Các ti n trình qu n lý bao g m 3 thành ph n thi t y u ó là k ho ch, th c thi, quan
tr c và ánh giá.
K ho ch bao g m s kh i u, nghiên c u, phân tích, hình thành các chương
•
trình, thông qua và các th t c.
S th c thi òi h i kinh phí và nhân l c và bư c u ph thu c vào thi t k d án
•
và năng l c c a các cơ quan th c thi.
Quan tr c là ph n quan tr ng c a quá trình qu n lý và k t h p ch t ch vào giai
•
o n s m c a chương trình. M c tiêu c a quan tr c là xem xét d án ti n tri n như
th nào, thăm dò các cơ h i có th m r ng, ánh giá tác ng và bài h c rút ra.
ánh giá là c p thi t do nó có khă năng s a i các ho t ng n u như k ho ch qu n lý
không t o ư c nh ng k t qu như mong i. K t qu c a ánh giá làm thay i nh ng k
ho ch và chi n lư c qu n lý có th s a ch a nh ng sai sót ngay t giai o n u c a quá
trình qu n lý. Theo cách này, qu n lý t ng h p vùng ven b ư c l p l i v i các bài h c rút ra
t nh ng sai sót ngay t nh ng giai o n u c a chương trình qu n lý.
Các v n bao g m vi c x d ng tài nguyên ( ánh b t quá m c, ti m năng du l ch, phá
hu nơi ,...); ch t lư ng môi trư ng (ô nhi m, xói l vùng b ) và các liên quan n các t
ch c (ví d nh ng xung t trong pháp ch , xung t gi a các ngành, vi c thi hành lu t kém
hi u qu ,...)
Các hành ng qu n lý t o nên m t quan tr ng nh t c a chương trình qu n lý vùng ven
b do liên quan n vi c áp d ng các bi n pháp tr c ti p hư ng t i các thành qu mong mu n
t ư c. Ví d như duy trì ch c năng th ng nh t c a h sinh thái, nâng cao ch t lư ng nư c
và thay i hành vi c a con ngư i. Các hành ng bao g m:
- 10
S p x p các t ch c và th ch làm rõ các quy n h n và nghĩa v , tăng cư ng
•
s c m nh cho vi c tuân theo pháp lu t và nhi m v quan tr c và ánh giá.
Khuy n khích và i u ch nh thay i các hành vi c a con ngư i bao g m vi c
•
hình thành qu tr c p, gi y phép ánh b t, c m khai thác m và ánh b t cá, i u
ch nh tàu thuy n và các ho t ng ánh b t.
u tư công c ng tr c ti p, bao g m các u tư c a chính ph trong vi c nâng cao
•
nh n th c c a c ng ng, các nghiên c u thích áng v qu n lý, t o ra cơ s h
t ng căn b n (ví d như h th ng th i ch t th i) và các h tr k thu t n u c n
thi t.
Hành ng
S p x p các th ch , t ch c
Khuy n khích thi hành
Ti n trình pháp lu t, thay i thái
- Quan tr c
Thu hút c ng
và ánh giá
ng u tư
- Th c thi
Vn
- K ho c h
-Ô nhi m
-M t nơi
-Khai thác quá m c
Hình 1. H th ng qu n lý vùng b
M c dù v y, có nhi u có r t nhi u tr ng i thư ng xuyên g p ph i trong quá trình th c
thi hi u qu QLTHVB. S trì tr v hành chính, s b o th trư c các thay i, xung t v i
các l i ích kinh t cá nhân, thi u s quy t tâm v m t chính tr khi b t u qui trình, thi u các
ngu n tài chính t i thi u, s ph c t p c a các v n pháp lý trong nh nghĩa vùng ven b ,
thi u s hi u bi t l n nhau gi a các nhà khoa h c và các nhà quy ho ch s d ng t thư ng là
nh ng rào c n quan tr ng.
Nh ng rào c n này có th phá b n u th c thi các bư c sau:
t các chương trình QLTHVB vào úng hoàn c nh xã h i t i th i i m s m nh t
•
có th ;
Hư ng d n m t cách rõ ràng cho càng nhi u ch th càng t t th nào là QLTHVB
•
và nh ng gì nó có th và không th t ư c;
Gia tăng m c minh b ch c a quá trình ra quy t nh thông qua các b máy c a
•
QLTHVB;
Nâng cao s tham gia c a các ch th và
•
T p h p các i di n c a các cơ quan ch u trách nhi m th c thi và qu n lý t i vùng
•
ven b vào trong quy trình QLTHVB.
VIII. Cơ c u t ch c h th ng QLTHVB
Qu n lý tài nguyên vùng ven b òi h i s tham gia c a t t c các c p. C p
chính quy n a phương tham gia vì h quy t nh ch nào d nh phát tri n, nơi nào
tài nguyên ư c tìm th y và nơi nào c n khai thác l i ích. Chính ph cũng tham gia vì
- 11
m t s trách nhi m và quy n h n khác i v i các lĩnh v c v bi n ó (hàng h i, an
ninh qu c gia, cá di cư, quan h qu c t ,...).
C n th y rõ r ng QLTHVB là m t chương trình t ng th , bao trùm, nó không
thay th th ch hi n t i, trong ph n l n trư ng h p, mà cũng c chúng.
S t ng h p các l i ích a ngành vào trong m t chương trình là r t khó khăn.
Vi c có ư c m t cơ ch i u ph i các ho t ng a ngành, hư ng t i m c tiêu c a
QLTHVB, ch không ph i m t cơ quan ơn l th c hi n, là m t trong nh ng công vi c
t i c n thi t c a chương trình QLTHVB.
i v i m t chương trình có ph m vi l n và toàn di n, có th xem xét và hình
thành m t cơ quan m i, ch ng h n như m t cơ quan lãnh o chung, ư c chính ph tr
giúp các ngu n l c, tài chính c n thi t ho t ng. Trong trư ng h p khác, m t cơ
quan ang ho t ng cũng có th tr thành cơ quan tr ng trách th c hi n chương trình;
nó ư c tăng cư ng qu n lý, b o t n, v i các m c tiêu rõ ràng và phù h p v i lu t
pháp và ư c trao trách nhi m, ngu n l c, ti n ích hành chính và k thu t c n thi t.
Không có câu tr l i duy nh t cho câu h i quy n h n QLTHVB s t vào ch
nào trong cơ c u th ch nhà nư c hi n hành. Nó s r t khác bi t i v i m i qu c gia,
ph thu c vào nh ng câu tr l i cho các câu h i như: li u m t cơ quan i u ph i có
không? N u thì nó ph i t b nào? Ho c là có c n m t cơ quan có quy n l c ti n
hành QLTHVB m t cách c l p không? K năng c n thi t c a nhân viên là gì? Cơ
quan này l ng ghép vai trò c a m t s cơ quan, ngành liên quan nhi u n vùng ven b
như th n o? ó là các v n quan tr ng c n ph i xem xét. V m t th ch , h u h t các
qu c gia s tìm th y r ng chương trình QLTHVB c a h có th ư c qu n lý b ng cơ
ch qu n lý hi n hành, v i ít s thay i nh t trong các s p x p v th ch . Ưu tiên v
chính tr c a m t s qu c gia trong vi c thành l p m t cơ quan m i cho các chương
trình QLTHVB thư ng khó th c hi n ư c, do v y cơ quan QLTHVB có l nên t
trong m t cơ quan có quy n l c pháp lý phù h p nh t như là Cơ quan qu n lý tài
nguyên, môi trư ng ho c là cơ quan mà có quy n l c i v i nhi u cơ quan khác, n u
như nó có ch c năng i u ph i m nh.
Vì QLTHVB òi h i s t ng h p ho t ng c a nhi u ngành liên quan vào
chung m t chương trình, và i u này có th x y ra n u có m t s i u ph i a ngành
m nh, cho nên s r t c n thi t, n u như không ph i là b t bu c, thi t l p m t y ban
i u ph i a ngành, tham gia xây d ng k ho ch chi n lư c. y ban này sau ó cũng
tham gia trong vi c hình thành k ho ch t ng th v i nhi m v ki m tra ti n , xem xét
các thay i c a chương trình, th o lu n các quy nh xu t và cung c p các thông tin,
tư v n k thu t. Sau này, khi tri n khai chương trình, y ban này s xem xét các
cương c th v phát tri n và qu n lý tài nguyên.
Cơ quan QLTHVB cũng c n ph i xây d ng nhi m v , i ngũ, có ngu n tài
chính và ít nh t ph i hoàn thành 3 nhi m v sau:
i u ph i liên ngành v phát tri n vùng b và các v n b o t n ngu n
•
l i;
ánh giá môi trư ng và c p phép cho các ho t ng chính trong phát tri n
•
vùng ven b ;
t ư c s tuân th c a các ngành v i các i u l và quy t nh c a
•
QLTHVB.
Có th có thêm m t s nhi m v khác như là xây d ng các d ch v v
QLTHVB. S r t h u ích n u trao cho m t B c th tri n khai giai o n l p k ho ch
và chi n lư c và B khác th c hi n k ho ch, bao g m c xây d ng và qu n lý chương
trình.
- 12
Câu h i ôn t p chương 1
1. Vì sao c n có m t chương trình qu n lý t ng h p vùng ven b ?
2. Khái ni m vùng ven b .
3. c tính c a vùng ven b .
4. Các y u t sinh thái c a vùng ven b .
5. Khái ni m v qu n lý t ng h p vùng ven b .
6. Ch c năng c a qu n lý t ng h p vùng ven b .
7. Các m c tiêu c a qu n lý t ng h p vùng ven b .
8. Các nhân t thi t y u c a vi c t ng h p vùng ven b .
- 13
Chương 2.
CÁC H SINH THÁI VÙNG VEN B
I. H sinh thái c a sông
1. Các ki u c a sông
C a sông (estuary) là thu v c ven b tương i kín, nơi mà nư c ng t và nư c bi n
g p nhau và tr n l n vào nhau. Các c trưng v a m o, l ch s a ch t và i u ki n khí h u
t o nên s khác bi t v tính ch t v t lý và hoá h c c a các ki u c a sông. Ki u tiêu bi u nh t
là c a sông châu th ven b (coastal plain estuary). Các c a sông thu c ki u này ư c hình
thành vào cu i k băng hà mu n, khi nư c bi n dâng lên ng p các châu th sông ven b bi n.
Ki u c a sông th hai là v nh n a kín (semi-enclose bay) ho c m phá (lagoon). ây các
doi cát song song v i ư ng b hình thành và ngăn c n m t ph n s trao i nư c t bi n.
mu i trong các m khác nhau nhi u, ph thu c vào i u ki n khí h u. Ki u c a sông cu i
cùng là v nh h p. Các thung lũng này b trũng b i ho t ng băng hà và sau ó b ng p b i
nư c bi n. Chúng c trưng b i c a nông làm h n ch trao i nư c trong v nh v i bi n.
Các ki u c a sông còn ư c phân chia b ng cơ s khác d a trên xu th bi n thiên c a
mu i.
Nư c ng t có t tr ng nh hơn nư c bi n, khi g p nhau nư c ng t s n i trên nư c
bi n. Chúng s tr n l n khi ti p xúc, quá trình này khác nhau do nhi u y u t . Khi c t nư c
th ng ng có mu i cao nh t áy và th p nh t t ng m t, ngư i ta g i là ki u c a sông
dương (positive estuary). vùng khô h n, lư ng nư c ng t t sông nh và t c bay hơi
cao, hình thành ki u c a sông âm (negative estuary). c trưng c a nó là nư c m n i vào b
m t và ôi khi ư c pha loãng b i lư ng nư c ng t nh . Ki u c a sông mang tính ch t mùa
(seasonal estuary) hình thành vùng có mùa mưa và mùa khô rõ r t. mu i ây thay i
theo th i gian ch không ph i thay i theo không gian.
2. Các c trưng môi trư ng
Ch thu lý hoá vùng c a sông thay i trong gi i h n l n làm cho môi trư ng
gây ra nhi u áp l c i v i sinh v t.
S thay i ch mu i là c trưng cơ b n c a sông và ph thu c vào mùa, a
hình, thu tri u và lư ng nư c ng t.
H u h t các vùng c a sông u có n n áy bùn. Tr m tích ư c mang n t nư c ng t
và nư c bi n. Vai trò c a v t ch t t sông ho c t bi n trong quá trình hình thành n n áy bùn
khác nhau gi a các c a sông. Thành ph n cơ h c c a tr m tích cũng b chi ph i b i dòng
ch y, nơi dòng ch y m nh, ch t áy thô hơn; còn nơi nư c tĩnh, ch t áy r t m n. Các tai bi n
như lũ l i, bão l n có th làm thay i l n c i m tr m tích và gây ch t hàng lo t sinh v t.
Nhi t vùng c a sông thay i l n hơn so v i các thu v c ven b lân c n. Bi n
thiên c a giá tr này mang tính mùa v và theo i u ki n khí quy n. Nhi t còn khác nhau
gi a các t ng nư c. B m t có dao ng cao hơn do trao i v i khí quy n.
C a sông ư c t li n che ch n 3 phía, nên nh hư ng t o sóng c a gió ư c gi m
thi u và vì v y ch có sóng nh . Ho t ng y u c a sóng t o i u ki n cho n n áy m n hơn,
cho phép th c v t có r phát tri n và n n áy n nh. Dòng ch y c a sông do tri u và nư c
sông chi ph i. T c dòng ch y m nh nh t t ư c gi a lu ng. m t s vùng nơi c a
sông b óng vào mùa khô, s v n chuy n nư c gi m nghiêm tr ng có th d n n ng
nư c, hàm lư ng O2 gi m, t o n hoa và cá ch t. H u h t các c a sông u có lư ng nư c
ng t ch y ra liên t c t ngu n. M t lư ng nư c ng t v n chuy n ra c a sông tr n l n vào
nư c bi n theo m c khác nhau, th tích c a lư ng nư c này ư c t i ra kh i c a sông ho c
bay hơi bù cho th tích nư c tương t ch y ra t ngu n. Th i gian c n thi t o kh i
nư c ng t ã cho ư c t i ra kh i c a sông ư c g i là th i gian ch y. Kho ng th i gian này
- 14
có th nh lư ng ư c tính n nh c a h c a sông. Th i gian ch y kéo dài r t quan tr ng
cho s duy trì qu n xã sinh v t n i.
Do có s lư ng l n v t lơ l ng trong nư c vùng c a sông, ít nh t là vào m t th i kỳ nào
ó trong năm, c c a thu v c thư ng r t cao. c có giá tr cao nh t khi lư ng nư c
ng t ch y ra nhi u nh t và gi m d n khi ra phía c a, nơi lư ng nư c bi n ưu th . nh hư ng
sinh thái chính c a c là làm gi m áng k chi u sáng, vì th gi m quang h p c a th c
v t phù du và th c v t áy làm gi m năng su t sinh h c. Trong i u ki n c quá cao, sinh
kh i th c v t phù du g n như không có và kh i lư ng v t ch t h u cơ ư c t o thành ch y u
b i th c v t bãi l y n i.
S hoà tan oxy trong nư c gi m theo quá trình tăng nhi t và mu i. Vì v y lư ng
oxy thay i khi các thông s này bi n thiên. các c a sông có sâu l n, thư ng xu t hi n
l p ng nhi t vào mùa hè và t n t i s phân t ng mu i. Trong i u ki n ó, trao i khí
gi a l p m t giàu oxy và t ng áy sâu di n ra r t kém. Hi n tư ng này cùng v i ho t ng
sinh h c tích c c, s trao i nư c ch m gây ra s thi u oxy t ng áy.
3. Qu n xã sinh v t
ng v t bi n là nhóm l n nh t vùng c a sông khi xét v phương di n s lư ng loài
và ư c x p vào hai phân nhóm. Các ng v t h p mu i (stenohaline) không th ch u ư c s
mu i l n hơn 250/00. ây th c s
bi n thiên mu i và ch s ng ư c vùng c a sông v i
là nh ng ng v t s ng bi n. Phân nhóm r ng mu i (euryhaline) có th thích nghi ư c v i
mu i 15 - 180/00, th m chí m t s loài ch u ư c mu i nh t n 50/00.
Các loài nư c l hay còn g i là các loài c a sông i n hình, có chu kỳ s ng hoàn toàn
mu i trong kho ng t 5-180/00 nhưng không xu t
vùng c a sông, s ng ch y u vùng có
hi n trong nư c ng t hay nư c bi n th c s . M t s gi ng loài nư c l có th h n ch phân
b v phía bi n không ph i vì y u t sinh lý mà do các m i quan h sinh h c như c nh tranh
ho c v t d .
mu i trên 50/00 và ch s ng ph n
Nhóm ng v t nư c ng t không th ch u ư c
trên c a sông. Ngoài ra, vùng c a sông còn có nhóm sinh v t quá g m nh ng loài như cá
di cư. Chúng có th i qua c a sông trên ư ng n bãi ngoài bi n ho c trong sông. Ví d
thông thư ng là cá h i ho c cá chình. M t s sinh v t ch tr i qua m t ph n cu c i trong
c a sông, thư ng g p là giai o n u trùng.
S lư ng loài ng v t c a sông thư ng nghèo hơn các qu n cư bi n ho c các vùng
nư c ng t lân c n. ây là vùng kh c nghi t mà nhi u sinh v t bi n ho c nư c ng t không th
ch u ng ư c. Các sinh v t c a sông th c s ch y u có ngu n g c bi n. Sinh v t bi n ch u
s gi m mu i t t hơn sinh v t nư c ng t ch u ng mu i tăng, vì v y sinh v t c a sông
có ưu th b i ng v t bi n.
Tính a d ng kém c a thành ph n loài c a sông ư c gi i thích b i vài lý do. Ý ki n
ph bi n nh t cho r ng i u ki n môi trư ng bi n ng ch cho phép nh ng loài v i s
chuyên hoá ch c năng sinh lý c bi t thích nghi. Cách gi i thích th hai c p n th i
gian a ch t c a quá trình hình thành các c a sông. S t n t i c a chúng không dài khu
h c a sông phát tri n y . Lý do cu i cùng có th là do hình thái vùng c a sông kém a
d ng nên có ít nơi s ng và có ít loài ng v t.
Thành ph n loài th c v t l n c a sông kém phong phú. H u h t các vùng ng p nư c
thư ng xuyên u có áy mùn không phù h p rong bám. Hơn n a, nư c c h n ch
chi u sáng, vì v y vùng nư c sâu h u như không có th c v t. Vùng tri u và vùng nư c nông
cho phép phân b m t s loài rong l c, c bi n và c bi t là th c v t ng p m n vùng nhi t
i.
T o Silic khá ph phong phú trên các bãi tri u g n bùn vùng c a sông. Chúng có th
di ng lên b m t ho c vào trong bùn ph thu c vào chi u sáng. Bùn c a sông cũng là nơi
- 15
s ng thích h p c a t o lam s i. Vi khu n là thành ph n phong phú c trong nư c và trong
bùn, nơi giàu có v t ch t h u cơ.
Sinh v t phù du vùng c a sông khá nghèo v thành ph n loài. T o Silic thư ng chi m
ưu th trong mùa nóng và th m chí quanh năm m t s khu v c. ng v t phù du cũng
nghèo v thành ph n cũng như bi n ng l n theo mùa. Các loài c a sông th c s ch t n t i
các c a sông l n và n nh. các c a sông nông, thành ph n ng v t phù du bi n i n
hình chi m ưu th .
4. Các quá trình sinh thái
Năng su t sinh h c sơ c p vùng c a sông ch y u do t o Silic s ng áy. Tuy nhiên,
c a sông l i có m t lư ng l n ch t h u cơ và năng su t th c p cao. Ngu n năng su t sơ c p
ch y u ư c cung c p b i th m th c v t vùng tri u bao quanh c a sông. Ngoài ra, c a sông
còn nh n v t ch t h u cơ t sông và t bi n v i lư ng áng k . Vùng c a sông có r t ít ng
v t ăn th c v t và vì v y, v t ch t có ngu n g c th c v t ph i ư c phân hu thành mùn b
i vào chu i th c ăn. Quá trình này có s tham gia c a vi khu n.
Mùn bã h u cơ l ng ng hình thành n n áy giàu vi khu n và t o. ây là nh ng ngu n
th c ăn quan tr ng cho các ng v t ăn mùn bã và ch t lơ l ng. V phương di n ngu n th c
ăn, khái ni m mùn bã ư c hi u v i nghĩa r ng bao g m các mãnh h u cơ, vi khu n, t o và
th m chí c ng v t ơn bào. Lương v t ch t h u cơ r t giàu c a sông, có th t giá tr
110 mg/l cao hơn nhi u so v i vùng bi n ngoài 1-3 mg/l.
Năng su t sơ c p c a c t nư c th p, nghèo ng v t ăn th c v t và s phong phú c a
mùn bã cho th y mùn bã là cơ s c a chu i th c ăn c a sông. Tuy nhiên, i u này không có
nghĩa là t t c ng v t ăn mùn bã có th tiêu hoá các mãnh h u cơ. H u như chúng ch tiêu
hoá vi khu n và các vi sinh v t khác s ng trên các mãnh h u cơ và bài ti t nguyên v n các
m nh này.
Nhìn chung, nh giàu dinh dư ng và tương i ít các v t d , c a sông tr thành nơi
nuôi dư ng u trùng c a nhi u loài ng v t mà khi trư ng thành chúng s ng vùng khác.
ây cũng là bãi ki m ăn c a nhi u loài ng v t di cư. Bên c nh ó, nh s b o v t nhiên
c a m phá và vùng c a sông mà nó có giá tr l n cho s phát tri n c ng và c ng bi n, ti p
n là các khu công nghi p và dân cư lân c n. C a sông cũng ư c xem như là môi trư ng
ti p nh n các lo i rác th i công nghi p và sinh ho t dân cư. Ho t ng ánh b t th y s n
thư ng d a trên h sinh thái c a sông m phá. Cu i cùng thì c a sông, m phá còn ư c s
d ng cho m c ích ngh ngơi, du l ch gi i trí.
II. H sinh thái vùng tri u
Vùng tri u là vùng không ng p nư c m t kho ng th i gian trong ngày v i các y u t t
nhiên thay i do nư c và không khí chi ph i. Qu n xã sinh v t thích nghi môi trư ng này và
s liên k t gi a sinh v t và môi trư ng t o nên h sinh thái vùng tri u.
1. Môi trư ng vùng tri u
Thu tri u là y u t quan tr ng nh t tác ng lên m i sinh v t vùng tri u. Thi u s ho t
ng c a thu tri u v i s lên xu ng theo chu kỳ c a m c nư c bi n h sinh thái này s
không t n t i và các y u t khác h t b chi ph i. Có ba ch thu tri u khác nhau g m nh t
tri u, bán nh t tri u và h n h p tri u. cao thu tri u khác nhau t ngày này sang ngày
khác do so sánh gi a v trí m t tr i và m t trăng.
Thu tri u cùng v i th i gian có th nh hư ng tr c ti p lên s t n t i và c u trúc qu n
xã sinh v t vùng tri u. nh hư ng u tiên là th i gian vùng tri u phơi ra không khí và th i
gian ng p nư c. Trong th i gian phơi bãi, sinh v t ph i ch u ng s dao ng nhi t l n và d
b m t nư c. Do h u h t sinh v t vùng tri u ph i ch ng p nư c m i b t m i, th i gian phơi
bãi càng dài cơ h i ki m ăn và tích lu năng lư ng càng ng n. ng th c v t khác nhau v
kh năng ch ng ch u v i th i gian phơi bãi và s chuyên hóa này là m t trong nh ng lý do t o
- 16
nên s phân vùng phân b . nh hư ng th hai lên i s ng sinh v t là th i gian phơi bãi vào
ban ngày. Tri u th p vùng nhi t i di n ra lúc tr i t i thu n l i hơn i v i sinh v t do nhi t
th p hơn và ít m t nư c hơn. Thu tri u là chu kỳ có th d báo trư c và hình thành nh p
i u c a nhi u loài sinh v t. Nh p i u này liên quan n các quá trình sinh s n, dinh dư ng,...
Nh c trưng v t lý, môi trư ng nư c, nh t là các thu v c l n như i dương có bi n
thiên nhi t không l n. Gi i h n nhi t bi n hi m quá ngư ng gây ch t i v i sinh v t.
Tuy nhiên, vùng tri u thư ng ph i ch u ch nhi t c a không khí. Trong th i gian khác
nhau, nhi t có th vư t quá ngư ng gây ch t ho c có nh hư ng gián ti p làm cho sinh v t
suy y u và không th duy trì ho t ng bình thư ng.
Sóng bi n nh hư ng n các cá th và qu n th sinh v t vùng tri u nhi u hơn các
thu v c khác. Tác ng u tiên v i sinh v t là p v ho c xé nát v t th . S ch u sóng là
gi i h n phân b c a các sinh v t không thích nghi sóng và là nhu c u i v i các sinh v t ưa
sóng. Sóng còn có tác ng m r ng vùng tri u nh y nư c lên cao so v i cao c a tri u.
Nh v y, nhi u sinh v t có th s ng cao hơn vùng có sóng so v i vùng che ch n trong cùng
m t m c tri u.
mu i vùng cũng thay i l n. Khi tri u th p, mưa l n ho c dòng nư c t t li n
làm gi m mu i, có th làm ch t sinh v t do kh năng ch ng ch u h n ch c a chúng.
2. Thích nghi c a sinh v t vùng tri u
Các sinh v t vùng tri u ch y u có ngu n g c bi n. S thích nghi cơ b n là tránh s c ép
c a i u ki n khí quy n.
S m t nư c là quá trình di n ra ngay sau khi sinh v t bi n ra kh i môi trư ng nư c.
Sinh v t vùng tri u s ng sót ư c khi phơi bãi khi s m t nư c m c t i thi u ho c c u t o
cơ th thích nghi v i s m t nư c trong m t th i gian nh t nh. Cơ ch ơn gi n nh t là tr n
ch y trong các hang h c, rãnh ho c tìm nơi trú n vùng m ư t ph rong t o. Rong bi n
ch u ng s m t nư c nh c u t o mô. Sau khi b khô do tri u rút, chúng nhanh chóng l y
nư c và ph c h i ho t ng bình thư ng lúc tri u lên. Nhi u ng v t vùng tri u có cơ ch
thích nghi khác thông qua c u trúc, t p tính ho c c hai.
thích nghi v i nhi t dao ng l n, sinh v t vùng tri u ph i duy trì cân b ng nhi t
trong cơ th . Sinh v t tránh nhi t cao b ng cách gi m s tăng nhi t t môi trư ng nh kích
thư c cơ th l n hơn. Kích thư c l n có nghĩa là vùng b m t ti p xúc trên th tích nh hơn
và vùng thoát nhi t nh hơn.
Nh m ch ng l i tác ng cơ h c c a sóng, nhi u sinh v t s ng c nh vào n n áy như
hà, h u,... M t s sinh v t khác có cơ quan bám t m th i nhưng v ng ch c và v n ng h n
ch như ví d v tơ bám c a v m. V dày ho c th p và d t cũng là m t cách ch ng sóng.
H u h t sinh v t vùng tri u có cơ quan hô h p thích nghi v i h p th O2 t nư c. Chúng
có xu th d u b m t hô h p trong khoang kín ch ng khô. M t s ng v t thân m m có
mang trong màng áo và ư c v b o v . Các thân m m tri u cao gi m mang và hình thành
khoang áo v i nhi u mao m ch có ch c năng như ph i h p thu khí. b o toàn O2 và
nư c, h u h t ng v t n m yên l ng khi tri u rút. Cá vùng tri u c trưng b i hô h p qua da
do tiêu gi m mang và n y n nhi u m ch máu trên da.
ng v t vùng tri u trên n n áy c ng ch ki m ăn khi ng p tri u. i u này úng v i t t
c các nhóm ăn th c v t, ăn l c, ăn mùn bã và ăn th t. Sinh v t s ng trên n n áy m m có th
ki m ăn khi tri u th p nh trong áy có nư c.
S thay i mu i l n là m t s c ép cho sinh v t vùng tri u b i l h u h t sinh v t
vùng tri u không có kh năng thích nghi t t như sinh v t c a sông. Chúng không có cơ ch
ki m soát hàm lư ng mu i trong d ch cơ th . Do v y chúng là sinh v t có kh năng th m th u.
Chính vì v y, mưa l n có th gây ra nh ng tai bi n l n.
- 17
Do r t nhi u sinh v t vùng tri u s ng nh cư ho c s ng bám, tr ng ã th tinh và u
trùng c a chúng ph i trôi n i t do như sinh v t n i phát tán. Do v y, chu trình sinh s n
c a h u h t các sinh v t này ph i ng b v i chu kỳ tri u nào ó b o m hi u s u t t h
tinh. Ví d v m Mytilus edilis thành th c sinh d c trong th i kỳ tri u cư ng và tr ng vào
th i kỳ tri u ki t sau ó.
3. c trưng c a các lo i bãi tri u
Bãi tri u á: So v i các lo i bãi tri u, b tri u á, c bi t vùng ôn i có nhi u sinh
v t có kích thư c l n cư trú và t tính a d ng v thành ph n loài ng th c v t cao nh t.
c trưng n i b t t t c bãi tri u á là s phân vùng c a sinh v t t c hình thành các dãi theo
chi u ngang rõ r t.
Bãi tri u cát: y u t môi trư ng quan tr ng nh t chi ph i i s ng sinh v t các bãi
tri u cát là không ư c che ch n sóng bi n và m i liên quan c a nó n h t và d cc a
bãi. Sóng gây ra s di chuy n c a bãi, làm n n áy không n nh. Sinh v t có hai con ư ng
thích nghi, chúng có th vùi vào cát sâu l n hơn nơi mà tr m tích không còn b sóng
xô y. Kh năng này ư c quan sát th y các loài sò. Cách thích nghi th hai là t c vùi
nhanh c a m t s ng v t thu c nhóm giun, giáp xác.
Bãi tri u bùn: s phân bi t gi a bãi tri u cát và bãi tri u bùn là không rõ ràng. Vùng
tri u càng ư c che ch n càng có tr m tích m n hơn và tích lu nhi u ch t h u cơ hơn. áy
bùn cũng là c trưng c a h sinh thái c a sông và qu n xã sinh v t c a hai h có nh ng nét
tương ng. Bãi tri u bùn ch xu t hi n vùng ư c che ch n, không b sóng v như trong
các v nh kín, m và c bi t là c a sông. Bãi tri u bùn tích lu nhi u ch t h u cơ, t o nên
ti m năng th c ăn l n cho sinh v t. Sinh v t s ng bãi tri u bùn ch y u thu c nhóm s ng
trong áy v i các ng, hang thông lên b m t. Ki u dinh dư ng ưu th trong môi trư ng này
là ăn ch t l ng ng và ch t lơ l ng.
4. Vai trò c a h sinh thái vùng tri u
H sinh thái vùng tri u có vai trò r t quan tr ng trong h sinh thái nư c m n, bao g m
các ch c năng sau:
Là nơi cư trú, sinh s ng c a các loài sinh v t bi n, như các loài hai m nh v , các
•
loài rong t o,...
Là nơi cung c p ngu n l i kinh t và cũng là nơi di n ra s trao i v t ch t, năng
•
lư ng, t o nên ngu n sinh kh i l n trong h sinh thái;
Là nơi cung c p năng su t sơ c p cho vùng c a sông, ch y u là th m th c v t bao
•
quanh c a sông, làm tăng s a d ng vùng c a sông;
H sinh thái vùng tri u góp ph n vào vi c i u hòa khí h u nh vào s hình thành
•
các th m th c v t, ngoài ra th m th c v t còn góp phân hình thành nên h sinh thái
r ng ng p m n;
Ch c năng quan tr ng c a h sinh thái vùng tri u óng vai trò quan tr ng trong
•
chu trình dinh dư ng cũng như góp ph n hình thành các khu du l ch, khu vui chơi
gi i trí cho con ngư i.
H sinh thái vùng tri u có vai trò quan tr ng, to l n trong vi c duy trì và b o v tính a
d ng sinh h c. Có th nói r ng, vùng tri u là ngu n g c, là n n t ng cho vi c hình thành và
phát tri n các h sinh thái vùng ven b . Do v y, c n ph i có chính sách h p lý trong vi c qu n
lý cũng như khai thác tài nguyên vùng tri u, t ó có s khai thác úng m c ngu n l c to l n
này góp ph n thúc y n n kinh t vùng bi n m t cách b n v ng.
- 18
III. H sinh thái r ng ng p m n
1. Phân b và c trưng môi trư ng
R ng ng p m n (mangroves) là thu t ng mô t m t h sinh thái thu c vùng nhi t i
và c n nhi t i hình thành trên n n các th c v t vùng tri u v i t h p ng, th c v t c
trưng. Trong h sinh thái này, các ng, th c v t, vi sinh v t trong t và môi trư ng t nhiên
ư c liên k t v i nhau thông qua thông qua quá trình trao i và ng hoá năng lư ng. Các
quá trình n i t i như c nh năng lư ng, tích lu sinh kh i, phân hu v t ch t h u cơ và chu
trình dinh dư ng ch u nh hư ng m nh m b i các nhân t bên ngoài g m cung c p nư c,
thu tri u, nhi t và lư ng mưa.
Theo l ch s ti n hoá, th c v t ng p m n có l ã hình thành t các th c v t s ng trên
c n d n d n thích nghi v i i u ki n ng p m n qua các t bi n ti n và bi n lùi. T ng di n
tích r ng ng p m n trên th gi i lên n trên 16 tri u ha trong ó có hơn 6 tri u ha thu c
Châu Á nhi t i và kho ng 3,5 tri u ha thu c châu Phi.
t ng p nư c r t quan tr ng cho s t n t i và phát tri n c a h sinh thái. Thành ph n
cơ h c tr m tích cũng nh hư ng tr c ti p lên thành ph n loài và tăng trư ng c a cây ng p
m n. Các h p ph n sét, bùn, cát cùng v i kích thư c h t i u khi n tính th m nư c c a t,
chi ph i mu i và lư ng nư c trong t. thích nghi, các th c v t ng p m n có c u t o r
r t a d ng và c bi t nh m giúp chúng bám ch t vào n n áy. C u trúc c a r còn có tác
d ng tăng cư ng trao i khí và thúc y quá trình l ng ng phù sa.
Ngu n nư c cung c p cho ng, th c v t r ng ng p m n ph thu c vào t n s và kh i
lư ng c a các t tri u cũng như nư c ng t ch y t i và lư ng b c hơi c a khí quy n. Cây
ng p m n có kh năng thích nghi v i môi trư ng nư c m n nh có c u t o nh m gi m s
thoát hơi nư c như lá dày có lông che ph ho c l thoát khí n m m t dư i lá, nhi u mô tích
lu nư c trong cây và nh áp su t th m th u c a t bào, cây luôn cao hơn dung d ch nư c
trong t (thư ng cách bi t t 7-9 atmosphe). Ngoài ra, cây ng p m n còn có cơ ch lo i b
lư ng mu i quá nhi u trong lá sau khi thoát hơi nư c. M t s loài có tuy n bài ti t mu i tr c
ti p qua b m t lá. Các loài khác có th phát tri n mô tích nư c h bì pha loãng n ng
mu i. Tuy nhiên, trong i u ki n thi u nư c ng t b sung thì n ng mu i trong t có th
vư t quá s c ch u ng sinh lí c a các loài th c v t. Khi ó, th m th c v t s tr nên kém
phát tri n. S phát tri n t t nh t c a h sinh thái r ng ng p m n t ư c nh ng nơi mà
vùng tri u cao ư c cung c p nư c ng t thư ng xuyên nh lư ng mưa cao hơn lư ng b c
hơi, nhi u nư c ng t th m t vùng n i a ho c có ngu n nư c u ngu n phong phú. R ng
ng p m n phát tri n t t nh t nh ng vùng có n ng mu i thích h p nh t n m trong kho ng
15-250/00, tuy nhiên, kho ng thích nghi cũng khác nhau l n gi a các loài.
Cung c p dinh dư ng cho cây r t quan tr ng trong vi c duy trì h sinh thái r ng
ng p m n. Ngu n khoáng vô cơ t bên ngoài ư c ưa vào h b ng quá trình trao i nư c t
sông và bi n ho c nh gió cu n b bi n. S phân hu ch t h u cơ do vi sinh v t k t h p v i
ho t ng c a nh ng ng v t l n hơn ( c bi t là cua) t o ra ch t dinh dư ng dư i d ng
dung d ch vô cơ. S ch bi n ch t dinh dư ng n i t i này làm cho ch t dinh dư ng ư c b o
t n trong h .
2. C u trúc và ch c năng
Thành ph n cây ng p m n ư c phân chia làm hai nhóm g m cây ng p m n ch y u
(true mangroves) và cây tham gia r ng ng p m n (associate mangroves). H th c v t trong
r ng ng p m n ông Nam Á a d ng nh t th gi i v i 46 loài ch y u thu c 17 h và 158
loài tham gia r ng ng p m n thu c 55 h . Vi t Nam ã ghi nh n 35 loài ch y u và 40 loài
tham gia r ng ng p m n. Ngoài thành ph n ch o là cây ng p m n, t h p ng th c v t
trong h r t a d ng. M t s sinh v t s ng trong r ng ng p m n ch m t giai o n trong vòng
i ho c dùng r ng ng p m n như m t qu n cư t m th i. Thành ph n sinh v t s ng thư ng
xuyên trong h và có vai trò sinh thái quan tr ng g m vi khu n, n m, t o, ài tiên, dương x ,
- 19
a y, cây m t và hai lá m m, ng v t nguyên sinh, ru t khoang, s a lư c, giun, giáp xác,
côn trùng, thân m m, da gai, h i quì, cá, bò sát, lư ng thê, chim và thú.
Ch c năng c a h sinh thái r ng ng p m n liên quan n dòng năng lư ng và chu trình
v t ch t có th tóm t t như sau:
Lá c a cây ng p m n s d ng năng lư ng m t tr i chuy n hoá khí CO2 thành các
•
h p ph n h u cơ nh quang h p. Các ch t này cùng ch t dinh dư ng t t cung
c p v t li u thô cho cây sinh trư ng. Lá r ng và th i r a phóng thích carbon và dinh
dư ng cho các sinh v t trong h s d ng. Mùn bã t lá ư c phân hu b i n m và vi
khu n ho c tr thành th c ăn cho cua nh . ng v t thân m m cua, tôm, cá ăn v t
ch t h u cơ ư c phân hu và n lư t chúng là th c ăn cho các ng v t l n hơn.
Ch t dinh du ng phóng thích vào nư c cũng là ngu n v t ch t nuôi s ng cây ng p
m n, sinh v t n i và rong. Mùn bã h u cơ còn óng góp nâng cao năng su t sinh
h c vùng ven b và bi n khơi.
R ng ng p m n là ngôi nhà c a vô s sinh v t trên c n và dư i nư c. Cá s u và r n
•
bi n vào r ng ng p m n ki m ăn. H u h t các loài cá u tr i qua m t ph n trong
vòng i c a mình r ng ng p m n. Các loài giáp xác (hà, tôm, cua) th c s phong
phú. Nhi u loài thân m m thư ng ư c g p g c c a cây ng p m n. Nhi u loài
chim n r ng ng p m n theo mùa ki m ăn ho c trú n và có th hình thành
nh ng àn l n. Hàng lo t tôm cá tr i qua giai o n u trùng trong r ng ng p m n và
ra khơi khi trư ng thành. M t s ng v t như cua l i s ng ch y u r ng ng p
m n và ch i ra bi n khi sinh s n.
3. T m quan tr ng
Công d ng c a các loài th c v t r t a d ng. T l các loài ư c s d ng so v i t ng s
loài r t l n. ã t lâu các loài th c v t này ã cung c p nh ng nhu c u c p thi t hàng ngày
như g xây d ng, lá l p nhà, th c ph m, ch t t, th c ăn gia súc,... Vi t Nam, trong s 51
loài th c v t ã ư c th ng kê ch m t s loài ít giá tr , còn thì có th x p vào các nhóm ch
y u sau:
30 loài cây cho g , than, c i
•
14 loài cây cho tamin
•
24 loài cây làm phân xanh
•
21 loài cây dùng làm thu c
•
9 loài cây ch th cánh ki n
•
21 loài cây cho m t nuôi ong
•
1 loài cho nh a s n xu t nư c gi i khát, ư ng, c n
•
Ngoài ra còn có m t s loài cây s d ng cho công nghi p như lie làm nút chai, c t mũ,
cho s i. Cũng còn m t s công d ng chưa ư c chú ý như làm gi y, ván ép,... L i ích c a
r ng ng p m n mang l i không ch là nh ng s n ph m tr c ti p có th khai thác ư c mà còn
bao g m nhi u tác d ng gián ti p.
M t khi r ng ng p m n hình thành, mùn bã do lá và các b ph n khác c a cây r ng
xu ng ư c vi sinh v t phân hu là ngu n th c ăn quan tr ng cho nhi u ng v t nư c. M t
khác, r ng v i h th ng r ch ng ch t ã gi phù sa, t o ra môi trư ng s ng thích h p cho
nhi u loài ng v t áy.
R ng ng p m n óng vai trò quan tr ng trong chu trình dinh dư ng, là ngu n cung c p
ch t h u cơ tăng năng su t vùng ven bi n, là nơi sinh , nuôi dư ng ho c nơi s ng lâu dài
cho nhi u loài h i s n có giá tr như tôm, cá, cua, sò,...
- 20
Nhi u k t qu nghiên c u cho th y r ng vi c ánh b t thu s n cho năng su t cao ch
y u các vùng nư c sông, ven b , c a sông có r ng ng p m n. Có th gi i thích: vùng này là
nơi t p trung ch t dinh dư ng do sông mang t n i a ra và do nư c tri u mang t bi n vào.
i u áng quan tâm là gi ng tôm, cua, cá trong r ng ng p m n r t phong phú. So sánh
thành ph n các loài cá và tôm trong m t vùng có r ng ng p m n vào các mùa v trong năm,
u th y lư ng u trùng c a chúng cao hơn h n vùng t, cát ngoài bi n và vùng có c bi n.
T ó rút ra nh n xét r ng ng p m n là nơi nuôi dư ng chính cho u trùng c a tôm, cua và
m t s loài sò, cá khác. Do ó kênh r ch trong r ng ng p m n là nơi cung c p ngu n gi ng
ch y u cho ngh nuôi h i s n.
R ng ng p m n có tác ng n i u hoà khí h u trong vùng Blasco (1975) nghiên c u
khí h u và vi khí h u r ng, ã có nh n xét: các qu n xã r ng ng p m n là m t tác nhân làm
cho khí h u d u mát hơn, gi m nhi t t i a và biên nhi t. Trên th gi i có r t nhi u ví
d i n hình v vi c m t r ng ng p m n kéo theo s thay i vi khí h u c a khu v c. Sau khi
th m th c v t không còn thì cư ng b c hơi nư c tăng làm cho m n c a nư c và t
tăng theo. Có nơi, sau khi r ng ng p m n b phá hu , t c gió c a khu v c tăng lên t
ng t, gây ra hi n tư ng sa m c hoá do hi n tư ng cát di chuy n vùi l p kênh r ch và ng
ru ng. T c gió tăng lên gây ra sóng l n làm v ê p, xói l b bi n. M t r ng ng p m n
s nh hư ng n lư ng mưa c a ti u khu v c.
S phát tri n c a r ng ng p m n và m r ng di n tích t b i là hai quá trình luôn luôn
i kèm nhau, tr m t s trư ng h p c bi t. Nhìn chung, nh ng bãi b i có i u ki n th
như ng, khí h u phù h p, có ngu n gi ng và ư c b o v u có cây r ng ng p m n. Các d i
r ng ng p m n u có th th y trên t bùn m m, t sét pha cát, cát và ngay c trên các v a
san hô. nh ng vùng t m i b i có m n cao thư ng phân b các th c v t tiên phong
thu c chi m m, b n i.
4. Hi n tr ng r ng ng p m n
Trên th gi i có kho ng 16.670.000 ha r ng ng p m n v i hơn 100 loài cây, trong ó
Châu Á nhi t i và Châu Úc là 8.487.000 ha và Châu Phi nhi t i là 3.402.000 ha. Hai
nư c có di n tích r ng ng p m n l n nh t là Indonesia và Brazil. các nư c ông Nam Á
như Malaysia, Philippines, Thái Lan, Vi t Nam,... r ng ng p m n cũng phát tri n vì nơi ây
có nhi u i u ki n thu n l i như nhi t cao, ít bi n ng, lư ng mưa d i dào, bãi l y r ng,
giàu ch t bùn và phù sa.
Hi n nay, do dân s gia tăng quá nhanh, nh t là các nư c kém phát tri n, r ng ng p
m n b khai thác quá m c dùng trong sinh ho t hay trong các m c ích kinh t khác, do
v y mà di n tích r ng ng p m n trên th gi i b thu h p d n. R ng ng p m n t nhiên ch còn
l i m t s qu c gia. M t s nư c cũng ã thành l p các vư n Qu c gia, Khu b o t n tài
nguyên thiên nhiên, Khu b o v các loài ng th c v t, nơi nghiên c u, h c t p, du l ch trong
r ng ng p m n.
Vi t Nam v i b bi n dài 3200 km v i nhi u c a sông giàu phù sa, nên r ng ng p m n
sinh trư ng t t, c bi t là bán o Cà Mau.
Trong th i gian qua, cùng v i s phát tri n vùng ven b , di n tích r ng ng p m n trong
c nư c ã b gi m sút nghiêm tr ng, trong ó ho t ng chuy n i r ng ng p m n sang s n
xu t nông nghi p và nuôi tôm h u h t các t nh ven bi n ã làm r ng ng p m n nư c ta b
nh hư ng nhi u nh t.
N u như năm 1943, r ng ng p m n c a Vi t Nam còn che ph n 400.000 ha, năm
1982 còn kho ng 252.000 ha thì năm 2002 ch còn l i trên 155.000 ha. Bên c nh nguyên nhân
l n do b M r i ch t c hoá h c, vi c khai hoang s n xu t nông nghi p và phá r ng
chuy n sang nuôi tr ng thu s n ã óng góp không nh vào xu hư ng suy thoái này.
nguon tai.lieu . vn