Xem mẫu

  1. 1 Chương 1. KHÁI NI M VÙNG VEN B VÀ QU N LÝ T NG H P VÙNG VEN B Vùng ven b luôn là nơi ư c con ngư i quan tâm do ngu n tài nguyên c a nó. ây là nơi có vùng ng b ng màu m và tài nguyên bi n phong phú, vùng ven b cũng là nơi d dàng cho s ti p c n c a th trư ng qu c t . Nó t o ra không gian s ng, các tài nguyên sinh v t và phi sinh v t cho các ho t ng c a con ngư i và có ch c năng i u hoà i v i môi trư ng t nhiên cũng như môi trư ng nhân t o. Vùng ven b là tr ng tâm c a nhi u ngành kinh t qu c gia, là nơi mà ph n l n các ho t ng v kinh t , xã h i di n ra và cũng là nơi mà tác ng c a các ho t ng này nhi u nh t. i v i nh ng nư c có vùng b , hơn m t n a dân s s ng t i ây và t m quan tr ng c a vùng ven b còn gia tăng trong tương lai do s gia tăng không ng ng c a vi c di dân t các vùng sâu trong lãnh th t i ây. Do v y, không ng c nhiên khi có s xung t sâu s c gi a nhu c u tiêu dùng hi n nay i v i tài nguyên và vi c m b o cho vi c tiêu th tài nguyên ó trong tương lai. Trong m t s qu c gia, s xung t ó ã t n m c nguy c p do ph n l n vùng ven b ã b ô nhi m do các ngu n khác nhau. R t nhi u ho t ng phát tri n ô th , công nghi p và nông nghi p trên vùng ven bi n là n m trong vùng t ng p nư c ven bi n có năng su t cao và các d án phát tri n ang làm bi n i h sinh thái ven bi n trên m t qui mô r t l n. Nư c th i t h u h t các ô th và khu công nghi p trên th gi i tr c ti p vào bi n ho c gián ti p qua các h th ng sông mà không ư c x lý ho c x lý r t ít. Ngh cá b sa sút, t ng p nư c b khô, các r n san hô b phá h y, các bãi bi n b xu ng c p,... các vùng ven b ư c duy trì và b o v , c n ph i có hành ng hi u qu và k p th i. gi i quy t cho yêu c u này, m t h th ng qu n lý ã ư c hình thành: Qu n lý t ng h p vùng ven b : (ICZM, Integrated Coastal Zone Management). Qu n lý t ng h p vùng ven b (QLTHVB) có th cho phép gi i quy t các v n ny sinh trong phát tri n như: Tăng dân s vùng ven bi n, ô th hoá, c nh tranh t ai, ngu n nư c và các v n • liên quan n ô nhi m. S dâng cao c a m c nư c bi n làm cho nhi u qu c gia ven bi n d b nh hư ng • c a l t l i và e d a cu c s ng và các ho t ng kinh t . Qu n lý tài nguyên kém làm tăng ph m vi nh hư ng và tính kh c li t c a các tai • bi n thiên nhiên như bão l t, xói l b bi n,... i v i cu c s ng và dân cư. Tài nguyên b khai thác quá m c và s d ng không h p lý, ví d như v n khai • thác c n ki t các loài thu h i s n, khai thác san hô làm v t li u xây d ng, phá r ng ng p m n nuôi tôm. I. Khái ni m vùng ven b H u h t các hư ng d n QLTHVB ư c xu t b n u ng ý r ng vùng ven b là khu v c có giao di n khá h p gi a bi n và t li n. ó là nơi các quá trình sinh thái ph thu c vào s tác ng l n nhau gi a t li n và bi n, các tác ng này di n ra khá ph c t p và nh y c m. Vùng ven b thư ng ư c hi u như là nơi tương tác gi a t và bi n, bao g m các môi trư ng ven b cũng như vùng nư c k c n. Các thành ph n c a nó bao g m các vùng châu th , vùng ng b ng ven bi n, các vùng t ng p nư c, các bãi bi n và c n cát, các r n san hô, các vùng r ng ng p m n, m phá, và các c trưng ven b khác. Khái ni m vùng ven b thư ng ư c xác nh m t cách tùy ti n, hơi khác nhau gi a các qu c gia và thư ng d a vào gi i h n pháp lý và ranh gi i hành chánh. Ngoài ra, còn có nh ng sai khác v a vă n
  2. 2 (physiography), sinh thái và kinh t gi a các vùng khác nhau, do ó không có m t nh nghĩa ư c ch p nh n r ng rãi v vùng ven b . Thay vào ó, có nhi u nh nghĩa b sung ph c v cho nh ng m c ích qu n lý khác nhau, trong ó v n ranh gi i c n ư c xem xét. Ví d m t s nư c Châu Âu, vùng ven b m r ng ra t i vùng lãnh h i, m t s nư c khác thì l y ư ng ng sâu làm gi i h n. Còn v ranh gi i t li n thì cũng r t mơ h do tác ng c a bi n vào khí h u có th vào n vùng n i a bên trong cũng như vùng ng b ng ng p l t r ng l n. Vn ranh gi i vùng ven b có th ư c xác nh m t cách th c t bao g m các khu v c và các ho t ng liên quan n v n qu n lý mà chương trình s nh m vào. Trong nhi u trư ng h p, ranh gi i vùng t và bi n ư c ch n thư ng có m t kho ng cách nh t nh v i m t m c t nhiên ch ng h n như là m c nư c th p trung bình (MLWM, Mean Low Water Mark) hay m c nư c cao trung bình (MHWM, Mean High Water Mark). B ng 1. M t s ví d v ranh gi i vùng ven b Nư c, bang Ranh gi i t li n Ranh gi i bi n Rhode Island 200 b k t b bi n Vùng lãnh h i (3 d m) Hawaii T tc t li n tr vùng các khu r ng Vùng nư c c a Bang b ov Brunei T t c vùng t li n và nư c cách T MHWM n 200 m nư c sâu MHWM 1 km Singapore Toàn b t li n Vùng lãnh h i và các o xa b Sri Lanka 300 m t MHWM 2 km t MLWM Malaysia Ranh gi i huy n 20 km t b Theo IUCN (1986), vùng ven b ư c nh nghĩa như sau: "là vùng ó t và bi n tương tác v i nhau, trong ó ranh gi i v t li n ư c xác nh b i gi i h n các nh hư ng c a bi n n t và ranh gi i v bi n ư c xác nh b i gi i h n các nh hư ng c a t và nư c ng t n bi n." Theo World Bank, vùng ven b ư c hi u là "... d a vào nh ng m c tiêu th c ti n, mà vùng ven b là m t vùng c bi t có nh ng thu c tính c bi t, mà ranh gi i ư c xác nh, thư ng d a vào nh ng v n ư c gi i quy t" Ngoài ra còn có m t s thu t ng khác ư c s d ng trong QLTHVB bao g m: Vùng ven bi n (Coastal area): v m t a lý thì r ng hơn vùng ven b , ư ng biên • c a nó m r ng v phía t li n hơn. Vùng ven b ch là m t ph n c a khu v c ven bi n. i u này r t quan tr ng, ng trên phương di n ch c năng, b i trong nhi u quy trình v môi trư ng, nhân kh u, kinh t và xã h i trên th c t b t ngu n t vùng ven bi n r ng l n, tuy nhiên nh ng bi u hi n c a chúng ch th y rõ ư c trong ph m vi vùng ven b . Vùng nư c ven bi n (Coastal water): vành ai h p g n b có nư c bi n và nư c • c a sông. Vùng gian tri u (Intertidal area): vùng gi a ư ng ng p tri u khi tri u th p nh t và • ư ng ng p tri u khi tri u cao nh t (ph n t li n ch u tác ng c a th y tri u). Vùng b bi n (Coastline): ư ng ti p xúc t i i m chia c t t li n v i các vùng • nư c ven bi n. Vùng t ven b (Shore lands): vùng t li n xu ng t i ư ng biên cao nh t b nh • hư ng b i th y tri u
  3. 3 Do có nhi u s khác nhau trong nh nghĩa v khái ni m vùng ven b , có m t s v n thư ng n y sinh trong quá trình th c thi qu n lý t ng h p vùng ven b . Th nh t, pháp lu t qu c gia liên quan t i gi i quy t v n này, n u nó t n t i, thư ng không rõ ràng trong vi c ưa ra nh ng nh nghĩa và tiêu chí biên gi i vùng ven b m t cách chính xác. Th hai, thư ng các ranh gi i ư c xác nh theo qui nh c a hành chính không ng nh t v i ranh gi i c a h sinh thái. Th ba, vi c qu n lý các vùng ven b xuyên qu c gia thư ng r t khó khăn do nó liên quan t i l i ích t ng qu c gia. Ngoài ra, pháp ch và s phân nh i b có th có s khác nhau r t l n gi a các qu c gia c n k nhau. Như v y có th th y là nh nghĩa v vùng ven b thư ng ph c v và h tr cho các k ho ch chính tr , chính sách cân b ng nhu c u i v i tài nguyên và gi i quy t các xung t nhi u m t trong v n s d ng tài nguyên. Do v y, nh nghĩa vùng ven b ph i ph n nh các ti p c n t ng h p bao g m (a) vùng ven b ư c qu n lý là m t h t ng h p v tài nguyên và s d ng tài nguyên và (b) ch c năng qu n lý ph i h p gi a các t ch c khác nhau liên quan n qui ho ch và th c thi. nh nghĩa v vùng ven b ti p t c ư c chu n b k lư ng và c p nh t trong các d án c a các qu c gia, các y u t sau ây c n ph i ư c tính n: Ph m vi ph n t bên trong vùng ven b ph i ư c tho thu n cũng như ph n • nư c thu c lãnh th qu n lý. nh nghĩa vùng ven b ph i xu t phát t các c i m t nhiên ( a m o) và ch c • năng sinh thái. Xác nh ranh gi i hành chính d a vào pháp lu t qu c gia, các vùng c trưng và • các qui ho ch chi ti t. S d ng các k thu t b n phác h a ranh gi i ư ng b và ư ng vùng ven • b trên các b n II. c tính c a vùng ven b 1. Vùng ven b bao g m s a d ng l n v nơi và các h sinh thái (như vùng c a sông, r n san hô, th m c bi n, r ng ng p m n, m phá, vũng bi n,..) 2. Các h sinh thái trên có các c i m v n có ư c mô t như là các ch c năng khi chú ý n ph m vi h th ng tài nguyên ven b . i v i các vùng t ng p nư c, các ch c năng ó bao g m năng su t sơ c p và năng su t th c p duy trì khu h ng, th c v t; d tr tr m tích và các ch t carbon h u cơ nâng cao săng su t sinh h c; liên k t các h sinh thái c n thi t duy trì chu i th c ăn, tuy n di cư và gia tăng s n lư ng. i v i các r n san hô các ch c năng ó s bao g m năng su t sinh h c cao và t l c nh carbon cao d n n s phát tri n áng k các r n san hô và s ăn mòn v t lý và sinh h c d n n s t o thành tr m tích á vôi. 3. L n lư t, các ch c năng ó s n sinh ra "hàng hoá" (ví d như cá, d u khí, khoáng s n,...) và các d ch v có ích (ví d như ch ng l i sóng, bão, s gi i trí và v n chuy n,..). Các hàng hoá và d ch v như th có giá tr kinh t , m t s có th trao i theo cơ ch th trư ng, nhưng s khác không th ánh giá tr c ti p. Ví d t t nh t là giá tr c a san hô v nơi , giá tr gi i trí như bơi l i, chèo thuy n, câu cá gi i trí hay ơn gi n ch là ng m nhìn i dương. i v i các r ng ng p m n, s quan tâm i v i các ngu n tài nguyên này không ư c mua bán và cũng không ư c ánh giá như hàng hoá hay như d ch v và thư ng b lo i tr khi phân tích v giá tr c a r ng ng p m n khi phát tri n thành giá tr s d ng thay th khác (ví d như chuy n i thành vùng nuôi tôm). Các giá tr thư ng buôn bán là c c ch ng, than c i, cua, tôm r ng ng p m n; các giá tr có th buôn bán là cá, thân m m 2 m nh b t trong vùng k c n; các giá tr ít khi tính n là dư c li u, ch t t trong gia ình, th c ăn trong nh ng lúc nghèo ói, ch cho cá con, bãi th c ăn i v i các loài cá, tôm vùng c a sông, quan sát và
  4. 4 nghiên c u ng v t hoang dã; các giá tr thư ng b b qua là dòng dinh dư ng cho vùng c a sông, vùng m i v i tác h i c a gió bão. 4. Có m t m i liên h tr c ti p gi a các ch c năng môi trư ng và vi c s n sinh ra các hàng hoá có th s d ng ư c nhi u d ng hơn ch là m t d ng trong các ho t ng c a con ngư i (ví d như á san hô ư c s d ng trong vi c xây d ng và s n xu t vôi). 5. Trong vùng ven b , nơi mà có s c nh tranh gi a các bên liên quan khác nhau (các bên liên quan ư c xác nh là các nhóm trong c ng ng có nh ng m i quan tâm c bi t hay là liên quan n vi c s d ng các ngu n tài nguyên như là tài s n chung) i v i vi c s d ng t và bi n thư ng d n n nh ng xung kh c mãnh li t và phá hu s th ng nh t c a h th ng tài nguyên. 6. Các ho t ng vùng ven b trong nhi u nư c ã góp ph n áng k vào GDP c a kinh t qu c gia. Ví d như Sry Lanka, vùng ven b chi m 24% di n tích t c nư c, nhưng ã óng góp 40% GDP c a qu c gia v i 50% dân s s ng ây. Nhi u c ng ng trong vùng ông Nam Á ph thu c vào công nghi p d u l a và tàu thuy n, du l ch ven b ,... 7. Vùng ven b là nơi t p trung cao s nh cư c a con ngư i và là nơi thích h p cho s ô th hoá. H u h t các thành ph l n c a các nư c vùng ông Nam Á, cũng như các nư c khác trên th gi i n m vùng ven b . 8. Vùng ven b là s tâm i m cho s phát tri n trong tương lai trong vòng 50 năm t i v i s gia tăng dân s và m r ng các ngành công nghi p. Nh ng s phát tri n như th s d n n s gia tăng nh ng xung t v môi trư ng và xã h i, òi h i c n ph i có vi c th c hi n k ho ch qu n lý t ng h p. III. Các y u t sinh thái môi trư ng vùng ven b 1. V trí a lý N m ti p giáp v i ư ng b bi n, có th có các d ng a hình: ng b ng th p trũng thu c khu v c các sông l n, ch u nh hư ng c a th y tri u Núi cao ăn ra t n bi n, a hình không b ng ph ng, cao ho c là nh ng gò á sát bi n và ít ch u nh hư ng c a th y tri u Vùng m l y ho c m phá. 2. Khí h u T n su t xu t hi n gió và bão cao, nh t là vùng ven bi n nhi t i. Có ch gió mùa và nh hư ng rõ c a ch này. Biên nhi t dao ng ngày và êm không l n như l c a. Lư ng mưa và m không khí thư ng cao hơn các vùng khác. ây cũng là vùng d có các s c môi trư ng như bão l c, sóng th n. 3. Môi trư ng t Có th có các d ng t như t m n, t phèn, phèn m n ho c t cát, c n cát ven bi n. D m n c m v i các i u ki n bi n i c a môi trư ng như d b xói l do tác ng c a sóng gió. Môi trư ng t b nh hư ng m nh c a c m n trong nư c bi n và th y tri u. Môi trư ng sinh thái ây không có tính n nh, d phát tri n nhưng cũng d b phá h y, thay i. 4. Môi trư ng nư c Nư c t m n cho n l , m n gi m t bi n vào t li n, i u ki n nư c cũng thay i theo ch th y văn các c a sông ra bi n. Trong nư c bi n, nư c sông và nh t là
  5. 5 nư c l , hàm lư ng ch t dinh dư ng cao, có nhi u ch t phù sa lơ l ng và nhi u h t sét m n t o nên tr m tích nhi u sét. Ch th y tri u nh hư ng m nh n h sinh thái th hi n qua m c tri u c c i hay c c t i u c a ch nh t tri u hay bán nh t tri u. Ch nư c ng t r t khan hi m, ch th y t các ngu n nư c mưa ho c gi ng sâu t t ng nư c ng m. 5. Môi trư ng không khí Thư ng ch t lư ng không khí các vùng ven bi n r t t t n u không có các ho t ng công nghi p. Trong nh ng vùng ho t ng công nghi p ven bi n thì môi trư ng không khí s b nh hư ng. Tuy nhiên kh năng o nhi t thư ng ít x y ra hơn. Hàm lư ng mu i trong không khí cao d gây ăn mòn kim lo i, các công trình xây d ng, v t li u. 6. a d ng sinh h c ư c chia làm hai ph n: ph n dư i nư c và trên c n. Ph n trên c n l i ư c chia ra sinh v t vùng cao và sinh v t vùng ng p và bán ng p. Ph n dư i nư c chia ra sinh v t t ng m t, sinh v t t ng nư c nông và sinh v t t ng nư c sâu. Nhìn chung a d ng sinh h c vùng ven bi n r t phong phú và a d ng. Tính a d ng này ph thu c nhi u vào i u ki n môi trư ng t nhiên như nhi t , ch nư c, môi trư ng t. i v i vùng t cao, ít ng p tri u và không có nư c ng t, t d nhi m m n và khô h n thì a d ng sinh h c nghèo nàn. i v i vùng ng p nư c và bán ng p tri u hay còn g i là t ng p nư c, thì a d ng sinh h c phong phú hơn nhi u. 7. Ô nhi m môi trư ng vùng ven bi n Ngày nay v i t c phát tri n kinh t m nh m , ho t ng s n xu t và sinh ho t c a con ngư i ã tác ng m nh m n môi trư ng sinh thái ven bi n theo hư ng ngày m t x u i. Nguyên nhân c a ô nhi m xu t phát t : Ngu n nư c th i sinh ho t ư c th i tr c ti p t các khu dân cư ven bi n; Nư c th i công nghi p; Ngu n nư c th i t các c ng rãnh ô th ; Ch t th i r n t công nghi p, nông nghi p. 8. Các d ng năng lư ng trong môi trư ng ven bi n Năng lư ng sóng bi n: vô cùng l n nhưng n nay con ngư i ch m i khai thác, s d ng ư c kho ng 1-2%. M t s nư c trên th gi i ã s d ng m t ph n năng lư ng sóng bi n phát i n, tuy nhiên v n này còn có nhi u khó khăn trong thi t k , x lý công trình. Năng lư ng gió: là lo i năng lư ng có ti m năng r t l n dùng phát i n, bơm nư c, quay các ng cơ,... Tuy nhiên ngu n năng lư ng này cũng chưa ư c khai thác nhi u. Năng lư ng ánh sáng m t tr i: sinh v t s d ng năng lư ng này cho quang h p, sinh trư ng và phát tri n, con ngư i s d ng s y khô nguyên li u, làm mu i IV. Khái ni m v Qu n lý t ng h p vùng ven b T i H i ngh Qu c t v Vùng b , QLTHVB ư c nh nghĩa như sau: QLTHVB bao g m vi c ánh giá toàn di n, t ra các m c tiêu, quy ho ch và qu n lý các h th ng tài nguyên ven bi n, có xét n các y u t l ch s , văn hóa và truy n th ng, và các l i ích trong mâu thu n s d ng; là quá trình liên t c ti n tri n nh m t ư c s phát tri n b n v ng. Qu n lý t ng h p vùng ven b là m t cơ c u t p h p nh ng ngư i s d ng, các ch th và nh ng ngư i ra quy t nh t i vùng ven b nh m m b o qu n lý h sinh thái có hi u qu hơn ng th i phát tri n ư c kinh t và phân chia quy n l i h p lý gi a các th h và trong cùng th h , thông qua vi c áp d ng nh ng nguyên t c có tính b n v ng. Pháp ch và quy ho ch lãnh h i và n i a thư ng là công c thu n l i th c thi QLTHVB.
  6. 6 M c dù có r t nhi u nh nghĩa khác nhau v QLTHVB nhưng s khác nhau gi a chúng là r t ít. H u h t các nh nghĩa u th a nh n r ng QLTHVB là m t quy trình có tính liên t c, tính tiên phong trong th c hi n và có kh năng thích nghi cao nh m qu n lý ngu n tài nguyên cho s phát tri n b n v ng vùng ven b . QLTHVB ph i t ư c m c tiêu c a nó trong các i u ki n h n ch v môi trư ng, kinh t , xã h i và t nhiên cũng như trong h n ch c a các h th ng và th ch v pháp lý, tài chính và hành chính. QLTHVB không thay th cho các vi c k ho ch và qu n lý c a t ng ngành. úng hơn là nó t p trung vào s liên k t gi a ho t ng c a các ngành, cũng c và i u hòa qu n lý ngành t ư c m c tiêu m t cách b n v ng và y . QLTHVB là m t quy trình tu n hoàn thư ng bao g m 3 giai o n cơ b n: 1. kh i xư ng, 2. l p k ho ch và 3. th c thi, giám sát và ánh giá. Tuy nhiên nó cũng ph i ho t ng như m t quy trình l p l i trong ó vi c l p k ho ch và th c thi c n ph i ư c ti n hành xem xét ánh giá và i u ch nh thư ng xuyên. Các bi n pháp t ng h p i v i qu n lý vùng ven b ư c bi t n dư i nhi u tên g i và ch vi t t t khác nhau, trong ó g m có Qu n lý t ng h p vùng ven b (ICZM, Integrated Coastal Zone Management), Qu n lý t ng h p vùng ven bi n (ICAM, Integrated Coastal Area Management), Qu n lý t ng h p ven bi n (ICM, Integrated Coastal Management) và Qu n lý t ng h p vùng bi n và ven bi n (IMCAM, Integrated Marine and Coastal Area Management). V n quan tr ng nh t trong qu n lý t ng h p vùng ven b là qu n lý cái gì và như th nào? Có r t nhi u d ng c a qu n lý t ng h p, theo NetCoast 2001, có th phân bi t các d ng sau: T ng h p gi a các chính quy n: t ng h p gi a các th ch và c p hành chính • theo các m c như a phương, t nh, qu c gia. ây cũng ư c g i là t ng h p theo ngành d c. M c ích c a s t ng h p này là hoà h p chính sách c a qu c gia và vi c th c hi n cu i cùng các a phương. T ng h p gi a các lĩnh v c: t ng h p gi a các ngành khác nhau t i cùng m t c p • hành chính, ví d như gi a các b v i nhau. ây cũng g i là t ng h p theo chi u ngang. M t d ng c bi t là t ng h p theo không gian, do vùng t và bi n k bên vùng ven b ư c qu n lý b i các ngành khác nhau (ví d du l ch và ngh cá), nhưng các ho t ng thì l i nh hư ng l n nhau. T ng h p gi a các t ch c phi chính ph và t ch c chính ph : ví d như gi a các • chính quy n a phương và các t ch c t nhiên a phương và các công nghi p nh . T ng h p gi a khoa h c và qu n lý: t ng h p gi a các lĩnh v c khoa h c khác nhau • và chuy n giao khoa h c t i nh ng ngư i s d ng và nh ng ngư i l p k ho ch. Rõ ràng là khoa h c xã h i, khoa h c công ngh và t nhiên có nhi m v cung c p tài li u cho các nhà qu n lý vùng ven bi n. Tuy nhiên, thông tin c a h thư ng không t i ưu nh t. T ng h p qu c t : có th x y ra v n khi m t vùng di n tích l i n m trong biên • gi i c a hai nư c. Do tác ng c a vi c s d ng tài nguyên gi a hai nư c là không bi t ư c, do v y s h p tác qu c t là i u ki n tiên quy t. Mc Glashan ngh 4 phương di n qu n lý t ng h p: ó là h th ng qu n lý theo không gian, theo th i gian, theo chi u d c và theo chi u ngang. T ng h p theo không gian: bao g m nh ng v n liên quan n ranh gi i, xa vào • t li n như th nào và xa ra t i bi n bao nhiêu c n ph i ư c xem xét trong các d án qu n lý. V n t li n và bi n c n ph i ư c coi tr ng như nhau, các quá trình t nhiên không quan h n các ranh gi i hành chính.
  7. 7 T ng h p theo th i gian: v n th i gian ph i ư c coi tr ng, các quy t nh • trong hi n t i c n ph i xem xét n tác ng c a nó trong tương lai bo m cho s b n v ng. T ng h p theo chi u d c: t t c c các m c c a các m i liên h , h p tác, k • ho ch t i các i m a phương ph i g n v i k ho ch c a vùng ven b , v i chi n lư c c a qu c gia và qu c t . Cũng trong lĩnh v c này, khi áp d ng các chính sách trong các t ch c, thông tin c n ph i ư c thông qua t th p n cao trong các t ch c cũng như trong các c p (ví như văn phòng qui ho ch, h i ng a phương, chính quy n qu c gia,..). T ng h p theo chi u ngang: th hi n n l c nh m i u ph i các ngành kinh t tư • nhân cũng như nhà nư c, nh ó gi m ư c s ch p vá và ch ng chéo trong qu n lý. Các ch khác nhau trong ph m vi vùng b c n ư c ưa ra khi thành l p các quy t nh (ví d như b o v vùng ven b , phát tri n kinh t , b o t n thiên nhiên,...); các ban ngành, các t ch c khác nhau ph i cùng làm vi c v i nhau hơn là làm vi c riêng l nhau. M tv n n a trong qu n lý t ng h p vùng ven b là tính toàn b . ây là m t ph n c a mô hình b n v ng bao g m c ngư i dân, c bi t là ngư i dân a phương. i u này ã ư c nh n th y trong h u h t các bư c kh i u thành công v qu n lý t ng h p vùng ven b nhi u qu c gia, trong ó có s tham gia nhi t tình c a c ng ng a phương. T các th o lu n trên, có th th y là có nhi u quan i m khác nhau v qu n lý t ng h p vùng ven b . Tuy v y, rõ ràng là m t chương trình qu n lý vùng b miêu t m t s d ng h p tác gi a các cơ quan ho c t ch c khác nhau c g ng gi i quy t nh ng mâu thu n có kh năng sinh ra. Cũng c n ph i nh r ng các qu c gia khác nhau có các phương pháp ti p c n vùng ven b theo các ư ng l i khác nhau. Không có m t cơ ch nào phù h p cho t t c , do s thành công c a vi c th c thi QLTHVB ph thu c vào các i u ki n a phương, kinh nghi m, c i m c a h sinh thái, áp l c phát tri n cũng như vào các khung chính sách, pháp lý khu v c và qu c gia, cùng nhi u y u t khác n a. i u ó có nghĩa r ng m i m t vùng c n có m t phương pháp ti p c n c a chính mình. Không có m t khuôn m u chung i v i t t c các vùng khác nhau. Tuy nhiên, kinh nghi m trong th c thi QLTHVB cho n nay, ã th y có m t s nhân t quan tr ng c n ph i ư c k t h p ch t ch trong b t kỳ ho t ng nào c a QLTHVB t ư c thành công. Chúng bao g m: t ư c s th ng nh t và h p tác gi a các ban ngành chính ph t i m i c p • khác nhau; m b o s ng h c a các th ch chính tr cho vi c th c thi d án; • m b o s tham gia và tham v n y c a c ng ng và các ch th a • phương; t ư c s nh t trí trong vi c qu n lý và s d ng b n v ng tài nguyên ven b ; • inh hư ng các phương pháp qu n lý có tính linh ho t và thích ng khi các i u • ki n thay i; Làm cho quy trình QLTHVB phù h p v i th ch , t ch c và môi trư ng xã h i • c a qu c gia và khu v c. V. Ch c năng c a QLTHVB QLTHVB hoàn thi n các d ng quy ho ch phát tri n truy n th ng theo 4 khía c nh sau: Tăng cư ng nh n th c y v các h tài nguyên thiên nhiên quý giá c a vùng • b và tính b n v ng c a chúng i v i các ho t ng a d ng c a con ngư i;
  8. 8 T i ưu hóa vi c s d ng a m c tiêu các h tài nguyên vùng b thông qua vi c • t ng h p các thông tin sinh thái, xã h i và kinh t ; Tri n khai các cách ti p c n a ngành, h p tác và ph i h p liên ngành nh m gi i • quy t nh ng v n phát tri n ph c t p, ng th i xây d ng các chi n lư c t ng h p nh m m r ng và a d ng hóa các ho t ng kinh t ; Giúp chính quy n nâng cao năng su t và hi u qu c a vi c u tư tài chính và • nhân l c, nh m t các m c tiêu kinh t , xã h i và môi trư ng, th c hi n ư c các cam k t qu c t liên quan n môi trư ng bi n và ven b . Khác v i các cách th c quy ho ch phát tri n khác, QLTHVB giúp t i ưu hóa các l i ích kinh t và h i do vi c s d ng tài nguyên em l i. Nơi mà s phát tri n b n v ng ph thu c vào ngu n tài nguyên ven b có kh năng ph c h i. QLTHVB s giúp qu n lý vi c s d ng a a m c tiêu, duy trì ư c tính t ng h p v ch c năng c a các h ven b và s n nh c a các ngu n tài nguyên. T t các các d ng phát tri n u tác ng n ch t lư ng và năng su t c a các h sinh thái ven b . Do ó, s phát tri n kinh t , xã h i b n v ng c a vùng b không th tách r i quy ho ch và qu n lý môi trư ng. i u này r t quan tr ng i v i các ngành kinh t ang phát tri n mà ph thu c nhi u vào ch t lương môi trư ng và tài nguyên thiên nhiên trong vi c b o m an toàn th c ph m, cũng như i v i các ngành kinh t ã phát tri n v i mô hình phát tri n vùng ven b tiên ti n. QLTHVB cũng là m t công c gi i quy t các v n qu c t xuyên biên gi i như ô nhi m bi n, khai thác quá m c các ngu n tài nguyên chung và b o v a d ng sinh h c. VI. Các m c tiêu c a qu n lý t ng h p vùng ven b M c tiêu chung c a m t chương trình qu n lý t ng h p vùng ven b là m b o s d ng b n v ng, t t nh t các tài nguyên thiên nhiên vùng b và duy trì l i ích nhi u nh t t môi trư ng t nhiên. V m t th c t , chương trình qu n lý t ng h p vùng ven b h tr các m c tiêu qu n lý thông qua vi c ưa ra cơ s cho vi c s d ng b n v ng các tài nguyên, b o t n a d ng sinh h c, ngăn ng a thiên tai, ki m soát ô nhi m, tăng cư ng l i ích, phát tri n b n v ng n n kinh t và t i ưu hóa vi c s d ng a m c tiêu. Các m c tiêu c th bao g m: h tr ngành th y s n, thu hút khách du l ch, nâng cao s c kh e c ng ng, tăng cư ng nh n th c c ng ng, duy trì s n lư ng s n ph m có ư c t các vùng ng p m n,... T t c các i u này òi h i các hành ng c a c ng ng ph i ư c i u ph i t t. ó chính là cái mà qu n lý t ng h p vùng ven b c n làm. Các m c tiêu c th ó là: Hư ng d n m c s d ng và can thi p i v i ngu n tài nguyên ven bi n • chúng không b s d ng ho c can thi p quá s c mang cho phép b ng cách phân nh ra các ngu n tài nguyên nào có th khai thác mà không gây ra suy thoái ho c c n ki t, hay ngu n tài nguyên nào c n ph i c i t o ho c khôi ph c l i cho nh ng m c ích s d ng truy n th ng và các m c ích khác sau này; Duy trì môi trư ng vùng b v i ch t lư ng cao nh t, xác nh và b o v các loài • có giá tr , xác nh và b o t n các sinh c nh vùng b quan tr ng; Gi i quy t các mâu thu n gi a các ho t ng tác ng n tài nguyên vùng b và • vi c s d ng không gian; Tôn tr ng các quy trình t nhiên, khuy n khích các qui trình có l i và ngăn ch n • nh ng s can thi p có h i; Xác nh và ki m soát các ho t ng gây tác h i lên môi trư ng vùng b ; • Ki m soát các ô nhi m t ngu n, t dòng ch y tràn và t vi c tràn hóa ch t do s • c; Ph c h i các h sinh thái b phá h y; •
  9. 9 Khuy n khích các ho t ng có tính k t h p hơn là nh ng ho t ng có tính c nh • tranh; m b o r ng các m c tiêu kinh t , xã h i, môi trư ng t ư c v i m c chi phí • có th ch p nh n ư c v i xã h i; B o m các quy n và s d ng truy n th ng và các cách ti p c n h p lý i v i tài • nguyên; Nâng cao nh n th c, phát tri n c ng ng. • M t i u quan tr ng s ng còn i v i s thành công c a quy trình QLTHVB là vi c b o m s tham gia và cam k t y c a các c ng ng a phương t nh ng giai o n u tiên. i u này c bi t quan tr ng trong trư ng h p nhi u ho c toàn b vùng ven b thu c quy n qu n lý c a a phương, b i nhi u khi a phương có s chi m h u truy n th ng và có các quy n khai thác các ngu n tài nguyên thiên nhiên. VII. Các nhân t thi t y u c a vi c t ng h p vùng ven b . Nhân t cơ b n c a quá trình qu n lý t ng h p vùng ven b là s th ng nh t và h p tác. B t kỳ m t chính sách và hành ng qu n lý t ng h p nào ư c thi t k gi i quy t các xung t trong phát tri n vùng b ph i căn c vào nh ng hi u bi t có cơ s c a các quá trình t nhiên và nh ng cách th c mà các quá trình này có th b nhi u ng. ó là các hi u bi t v các v n chính tr , kinh t , xã h i; các nhu c u hi n t i và tương lai; cũng như bao g m chi phí xã h i. Vi c qu n lý h th ng tài nguyên ven b ư c liên k t b i 3 m t c a m t hình kh i h tr nhau. ó là các ti n trình, các v n và các hành ng, m i m t m t như th là m t tr c c a hình kh i. Ba khía c nh này quy n ch t vào nhau và vi c ch xem xét m t trong 3 khía c nh này có th làm s p toàn b h th ng qu n lý (Hình 1). Theo mô hình này: Các ti n trình qu n lý bao g m 3 thành ph n thi t y u ó là k ho ch, th c thi, quan tr c và ánh giá. K ho ch bao g m s kh i u, nghiên c u, phân tích, hình thành các chương • trình, thông qua và các th t c. S th c thi òi h i kinh phí và nhân l c và bư c u ph thu c vào thi t k d án • và năng l c c a các cơ quan th c thi. Quan tr c là ph n quan tr ng c a quá trình qu n lý và k t h p ch t ch vào giai • o n s m c a chương trình. M c tiêu c a quan tr c là xem xét d án ti n tri n như th nào, thăm dò các cơ h i có th m r ng, ánh giá tác ng và bài h c rút ra. ánh giá là c p thi t do nó có khă năng s a i các ho t ng n u như k ho ch qu n lý không t o ư c nh ng k t qu như mong i. K t qu c a ánh giá làm thay i nh ng k ho ch và chi n lư c qu n lý có th s a ch a nh ng sai sót ngay t giai o n u c a quá trình qu n lý. Theo cách này, qu n lý t ng h p vùng ven b ư c l p l i v i các bài h c rút ra t nh ng sai sót ngay t nh ng giai o n u c a chương trình qu n lý. Các v n bao g m vi c x d ng tài nguyên ( ánh b t quá m c, ti m năng du l ch, phá hu nơi ,...); ch t lư ng môi trư ng (ô nhi m, xói l vùng b ) và các liên quan n các t ch c (ví d nh ng xung t trong pháp ch , xung t gi a các ngành, vi c thi hành lu t kém hi u qu ,...) Các hành ng qu n lý t o nên m t quan tr ng nh t c a chương trình qu n lý vùng ven b do liên quan n vi c áp d ng các bi n pháp tr c ti p hư ng t i các thành qu mong mu n t ư c. Ví d như duy trì ch c năng th ng nh t c a h sinh thái, nâng cao ch t lư ng nư c và thay i hành vi c a con ngư i. Các hành ng bao g m:
  10. 10 S p x p các t ch c và th ch làm rõ các quy n h n và nghĩa v , tăng cư ng • s c m nh cho vi c tuân theo pháp lu t và nhi m v quan tr c và ánh giá. Khuy n khích và i u ch nh thay i các hành vi c a con ngư i bao g m vi c • hình thành qu tr c p, gi y phép ánh b t, c m khai thác m và ánh b t cá, i u ch nh tàu thuy n và các ho t ng ánh b t. u tư công c ng tr c ti p, bao g m các u tư c a chính ph trong vi c nâng cao • nh n th c c a c ng ng, các nghiên c u thích áng v qu n lý, t o ra cơ s h t ng căn b n (ví d như h th ng th i ch t th i) và các h tr k thu t n u c n thi t. Hành ng S p x p các th ch , t ch c Khuy n khích thi hành Ti n trình pháp lu t, thay i thái - Quan tr c Thu hút c ng và ánh giá ng u tư - Th c thi Vn - K ho c h -Ô nhi m -M t nơi -Khai thác quá m c Hình 1. H th ng qu n lý vùng b M c dù v y, có nhi u có r t nhi u tr ng i thư ng xuyên g p ph i trong quá trình th c thi hi u qu QLTHVB. S trì tr v hành chính, s b o th trư c các thay i, xung t v i các l i ích kinh t cá nhân, thi u s quy t tâm v m t chính tr khi b t u qui trình, thi u các ngu n tài chính t i thi u, s ph c t p c a các v n pháp lý trong nh nghĩa vùng ven b , thi u s hi u bi t l n nhau gi a các nhà khoa h c và các nhà quy ho ch s d ng t thư ng là nh ng rào c n quan tr ng. Nh ng rào c n này có th phá b n u th c thi các bư c sau: t các chương trình QLTHVB vào úng hoàn c nh xã h i t i th i i m s m nh t • có th ; Hư ng d n m t cách rõ ràng cho càng nhi u ch th càng t t th nào là QLTHVB • và nh ng gì nó có th và không th t ư c; Gia tăng m c minh b ch c a quá trình ra quy t nh thông qua các b máy c a • QLTHVB; Nâng cao s tham gia c a các ch th và • T p h p các i di n c a các cơ quan ch u trách nhi m th c thi và qu n lý t i vùng • ven b vào trong quy trình QLTHVB. VIII. Cơ c u t ch c h th ng QLTHVB Qu n lý tài nguyên vùng ven b òi h i s tham gia c a t t c các c p. C p chính quy n a phương tham gia vì h quy t nh ch nào d nh phát tri n, nơi nào tài nguyên ư c tìm th y và nơi nào c n khai thác l i ích. Chính ph cũng tham gia vì
  11. 11 m t s trách nhi m và quy n h n khác i v i các lĩnh v c v bi n ó (hàng h i, an ninh qu c gia, cá di cư, quan h qu c t ,...). C n th y rõ r ng QLTHVB là m t chương trình t ng th , bao trùm, nó không thay th th ch hi n t i, trong ph n l n trư ng h p, mà cũng c chúng. S t ng h p các l i ích a ngành vào trong m t chương trình là r t khó khăn. Vi c có ư c m t cơ ch i u ph i các ho t ng a ngành, hư ng t i m c tiêu c a QLTHVB, ch không ph i m t cơ quan ơn l th c hi n, là m t trong nh ng công vi c t i c n thi t c a chương trình QLTHVB. i v i m t chương trình có ph m vi l n và toàn di n, có th xem xét và hình thành m t cơ quan m i, ch ng h n như m t cơ quan lãnh o chung, ư c chính ph tr giúp các ngu n l c, tài chính c n thi t ho t ng. Trong trư ng h p khác, m t cơ quan ang ho t ng cũng có th tr thành cơ quan tr ng trách th c hi n chương trình; nó ư c tăng cư ng qu n lý, b o t n, v i các m c tiêu rõ ràng và phù h p v i lu t pháp và ư c trao trách nhi m, ngu n l c, ti n ích hành chính và k thu t c n thi t. Không có câu tr l i duy nh t cho câu h i quy n h n QLTHVB s t vào ch nào trong cơ c u th ch nhà nư c hi n hành. Nó s r t khác bi t i v i m i qu c gia, ph thu c vào nh ng câu tr l i cho các câu h i như: li u m t cơ quan i u ph i có không? N u thì nó ph i t b nào? Ho c là có c n m t cơ quan có quy n l c ti n hành QLTHVB m t cách c l p không? K năng c n thi t c a nhân viên là gì? Cơ quan này l ng ghép vai trò c a m t s cơ quan, ngành liên quan nhi u n vùng ven b như th n o? ó là các v n quan tr ng c n ph i xem xét. V m t th ch , h u h t các qu c gia s tìm th y r ng chương trình QLTHVB c a h có th ư c qu n lý b ng cơ ch qu n lý hi n hành, v i ít s thay i nh t trong các s p x p v th ch . Ưu tiên v chính tr c a m t s qu c gia trong vi c thành l p m t cơ quan m i cho các chương trình QLTHVB thư ng khó th c hi n ư c, do v y cơ quan QLTHVB có l nên t trong m t cơ quan có quy n l c pháp lý phù h p nh t như là Cơ quan qu n lý tài nguyên, môi trư ng ho c là cơ quan mà có quy n l c i v i nhi u cơ quan khác, n u như nó có ch c năng i u ph i m nh. Vì QLTHVB òi h i s t ng h p ho t ng c a nhi u ngành liên quan vào chung m t chương trình, và i u này có th x y ra n u có m t s i u ph i a ngành m nh, cho nên s r t c n thi t, n u như không ph i là b t bu c, thi t l p m t y ban i u ph i a ngành, tham gia xây d ng k ho ch chi n lư c. y ban này sau ó cũng tham gia trong vi c hình thành k ho ch t ng th v i nhi m v ki m tra ti n , xem xét các thay i c a chương trình, th o lu n các quy nh xu t và cung c p các thông tin, tư v n k thu t. Sau này, khi tri n khai chương trình, y ban này s xem xét các cương c th v phát tri n và qu n lý tài nguyên. Cơ quan QLTHVB cũng c n ph i xây d ng nhi m v , i ngũ, có ngu n tài chính và ít nh t ph i hoàn thành 3 nhi m v sau: i u ph i liên ngành v phát tri n vùng b và các v n b o t n ngu n • l i; ánh giá môi trư ng và c p phép cho các ho t ng chính trong phát tri n • vùng ven b ; t ư c s tuân th c a các ngành v i các i u l và quy t nh c a • QLTHVB. Có th có thêm m t s nhi m v khác như là xây d ng các d ch v v QLTHVB. S r t h u ích n u trao cho m t B c th tri n khai giai o n l p k ho ch và chi n lư c và B khác th c hi n k ho ch, bao g m c xây d ng và qu n lý chương trình.
  12. 12 Câu h i ôn t p chương 1 1. Vì sao c n có m t chương trình qu n lý t ng h p vùng ven b ? 2. Khái ni m vùng ven b . 3. c tính c a vùng ven b . 4. Các y u t sinh thái c a vùng ven b . 5. Khái ni m v qu n lý t ng h p vùng ven b . 6. Ch c năng c a qu n lý t ng h p vùng ven b . 7. Các m c tiêu c a qu n lý t ng h p vùng ven b . 8. Các nhân t thi t y u c a vi c t ng h p vùng ven b .
  13. 13 Chương 2. CÁC H SINH THÁI VÙNG VEN B I. H sinh thái c a sông 1. Các ki u c a sông C a sông (estuary) là thu v c ven b tương i kín, nơi mà nư c ng t và nư c bi n g p nhau và tr n l n vào nhau. Các c trưng v a m o, l ch s a ch t và i u ki n khí h u t o nên s khác bi t v tính ch t v t lý và hoá h c c a các ki u c a sông. Ki u tiêu bi u nh t là c a sông châu th ven b (coastal plain estuary). Các c a sông thu c ki u này ư c hình thành vào cu i k băng hà mu n, khi nư c bi n dâng lên ng p các châu th sông ven b bi n. Ki u c a sông th hai là v nh n a kín (semi-enclose bay) ho c m phá (lagoon). ây các doi cát song song v i ư ng b hình thành và ngăn c n m t ph n s trao i nư c t bi n. mu i trong các m khác nhau nhi u, ph thu c vào i u ki n khí h u. Ki u c a sông cu i cùng là v nh h p. Các thung lũng này b trũng b i ho t ng băng hà và sau ó b ng p b i nư c bi n. Chúng c trưng b i c a nông làm h n ch trao i nư c trong v nh v i bi n. Các ki u c a sông còn ư c phân chia b ng cơ s khác d a trên xu th bi n thiên c a mu i. Nư c ng t có t tr ng nh hơn nư c bi n, khi g p nhau nư c ng t s n i trên nư c bi n. Chúng s tr n l n khi ti p xúc, quá trình này khác nhau do nhi u y u t . Khi c t nư c th ng ng có mu i cao nh t áy và th p nh t t ng m t, ngư i ta g i là ki u c a sông dương (positive estuary). vùng khô h n, lư ng nư c ng t t sông nh và t c bay hơi cao, hình thành ki u c a sông âm (negative estuary). c trưng c a nó là nư c m n i vào b m t và ôi khi ư c pha loãng b i lư ng nư c ng t nh . Ki u c a sông mang tính ch t mùa (seasonal estuary) hình thành vùng có mùa mưa và mùa khô rõ r t. mu i ây thay i theo th i gian ch không ph i thay i theo không gian. 2. Các c trưng môi trư ng Ch thu lý hoá vùng c a sông thay i trong gi i h n l n làm cho môi trư ng gây ra nhi u áp l c i v i sinh v t. S thay i ch mu i là c trưng cơ b n c a sông và ph thu c vào mùa, a hình, thu tri u và lư ng nư c ng t. H u h t các vùng c a sông u có n n áy bùn. Tr m tích ư c mang n t nư c ng t và nư c bi n. Vai trò c a v t ch t t sông ho c t bi n trong quá trình hình thành n n áy bùn khác nhau gi a các c a sông. Thành ph n cơ h c c a tr m tích cũng b chi ph i b i dòng ch y, nơi dòng ch y m nh, ch t áy thô hơn; còn nơi nư c tĩnh, ch t áy r t m n. Các tai bi n như lũ l i, bão l n có th làm thay i l n c i m tr m tích và gây ch t hàng lo t sinh v t. Nhi t vùng c a sông thay i l n hơn so v i các thu v c ven b lân c n. Bi n thiên c a giá tr này mang tính mùa v và theo i u ki n khí quy n. Nhi t còn khác nhau gi a các t ng nư c. B m t có dao ng cao hơn do trao i v i khí quy n. C a sông ư c t li n che ch n 3 phía, nên nh hư ng t o sóng c a gió ư c gi m thi u và vì v y ch có sóng nh . Ho t ng y u c a sóng t o i u ki n cho n n áy m n hơn, cho phép th c v t có r phát tri n và n n áy n nh. Dòng ch y c a sông do tri u và nư c sông chi ph i. T c dòng ch y m nh nh t t ư c gi a lu ng. m t s vùng nơi c a sông b óng vào mùa khô, s v n chuy n nư c gi m nghiêm tr ng có th d n n ng nư c, hàm lư ng O2 gi m, t o n hoa và cá ch t. H u h t các c a sông u có lư ng nư c ng t ch y ra liên t c t ngu n. M t lư ng nư c ng t v n chuy n ra c a sông tr n l n vào nư c bi n theo m c khác nhau, th tích c a lư ng nư c này ư c t i ra kh i c a sông ho c bay hơi bù cho th tích nư c tương t ch y ra t ngu n. Th i gian c n thi t o kh i nư c ng t ã cho ư c t i ra kh i c a sông ư c g i là th i gian ch y. Kho ng th i gian này
  14. 14 có th nh lư ng ư c tính n nh c a h c a sông. Th i gian ch y kéo dài r t quan tr ng cho s duy trì qu n xã sinh v t n i. Do có s lư ng l n v t lơ l ng trong nư c vùng c a sông, ít nh t là vào m t th i kỳ nào ó trong năm, c c a thu v c thư ng r t cao. c có giá tr cao nh t khi lư ng nư c ng t ch y ra nhi u nh t và gi m d n khi ra phía c a, nơi lư ng nư c bi n ưu th . nh hư ng sinh thái chính c a c là làm gi m áng k chi u sáng, vì th gi m quang h p c a th c v t phù du và th c v t áy làm gi m năng su t sinh h c. Trong i u ki n c quá cao, sinh kh i th c v t phù du g n như không có và kh i lư ng v t ch t h u cơ ư c t o thành ch y u b i th c v t bãi l y n i. S hoà tan oxy trong nư c gi m theo quá trình tăng nhi t và mu i. Vì v y lư ng oxy thay i khi các thông s này bi n thiên. các c a sông có sâu l n, thư ng xu t hi n l p ng nhi t vào mùa hè và t n t i s phân t ng mu i. Trong i u ki n ó, trao i khí gi a l p m t giàu oxy và t ng áy sâu di n ra r t kém. Hi n tư ng này cùng v i ho t ng sinh h c tích c c, s trao i nư c ch m gây ra s thi u oxy t ng áy. 3. Qu n xã sinh v t ng v t bi n là nhóm l n nh t vùng c a sông khi xét v phương di n s lư ng loài và ư c x p vào hai phân nhóm. Các ng v t h p mu i (stenohaline) không th ch u ư c s mu i l n hơn 250/00. ây th c s bi n thiên mu i và ch s ng ư c vùng c a sông v i là nh ng ng v t s ng bi n. Phân nhóm r ng mu i (euryhaline) có th thích nghi ư c v i mu i 15 - 180/00, th m chí m t s loài ch u ư c mu i nh t n 50/00. Các loài nư c l hay còn g i là các loài c a sông i n hình, có chu kỳ s ng hoàn toàn mu i trong kho ng t 5-180/00 nhưng không xu t vùng c a sông, s ng ch y u vùng có hi n trong nư c ng t hay nư c bi n th c s . M t s gi ng loài nư c l có th h n ch phân b v phía bi n không ph i vì y u t sinh lý mà do các m i quan h sinh h c như c nh tranh ho c v t d . mu i trên 50/00 và ch s ng ph n Nhóm ng v t nư c ng t không th ch u ư c trên c a sông. Ngoài ra, vùng c a sông còn có nhóm sinh v t quá g m nh ng loài như cá di cư. Chúng có th i qua c a sông trên ư ng n bãi ngoài bi n ho c trong sông. Ví d thông thư ng là cá h i ho c cá chình. M t s sinh v t ch tr i qua m t ph n cu c i trong c a sông, thư ng g p là giai o n u trùng. S lư ng loài ng v t c a sông thư ng nghèo hơn các qu n cư bi n ho c các vùng nư c ng t lân c n. ây là vùng kh c nghi t mà nhi u sinh v t bi n ho c nư c ng t không th ch u ng ư c. Các sinh v t c a sông th c s ch y u có ngu n g c bi n. Sinh v t bi n ch u s gi m mu i t t hơn sinh v t nư c ng t ch u ng mu i tăng, vì v y sinh v t c a sông có ưu th b i ng v t bi n. Tính a d ng kém c a thành ph n loài c a sông ư c gi i thích b i vài lý do. Ý ki n ph bi n nh t cho r ng i u ki n môi trư ng bi n ng ch cho phép nh ng loài v i s chuyên hoá ch c năng sinh lý c bi t thích nghi. Cách gi i thích th hai c p n th i gian a ch t c a quá trình hình thành các c a sông. S t n t i c a chúng không dài khu h c a sông phát tri n y . Lý do cu i cùng có th là do hình thái vùng c a sông kém a d ng nên có ít nơi s ng và có ít loài ng v t. Thành ph n loài th c v t l n c a sông kém phong phú. H u h t các vùng ng p nư c thư ng xuyên u có áy mùn không phù h p rong bám. Hơn n a, nư c c h n ch chi u sáng, vì v y vùng nư c sâu h u như không có th c v t. Vùng tri u và vùng nư c nông cho phép phân b m t s loài rong l c, c bi n và c bi t là th c v t ng p m n vùng nhi t i. T o Silic khá ph phong phú trên các bãi tri u g n bùn vùng c a sông. Chúng có th di ng lên b m t ho c vào trong bùn ph thu c vào chi u sáng. Bùn c a sông cũng là nơi
  15. 15 s ng thích h p c a t o lam s i. Vi khu n là thành ph n phong phú c trong nư c và trong bùn, nơi giàu có v t ch t h u cơ. Sinh v t phù du vùng c a sông khá nghèo v thành ph n loài. T o Silic thư ng chi m ưu th trong mùa nóng và th m chí quanh năm m t s khu v c. ng v t phù du cũng nghèo v thành ph n cũng như bi n ng l n theo mùa. Các loài c a sông th c s ch t n t i các c a sông l n và n nh. các c a sông nông, thành ph n ng v t phù du bi n i n hình chi m ưu th . 4. Các quá trình sinh thái Năng su t sinh h c sơ c p vùng c a sông ch y u do t o Silic s ng áy. Tuy nhiên, c a sông l i có m t lư ng l n ch t h u cơ và năng su t th c p cao. Ngu n năng su t sơ c p ch y u ư c cung c p b i th m th c v t vùng tri u bao quanh c a sông. Ngoài ra, c a sông còn nh n v t ch t h u cơ t sông và t bi n v i lư ng áng k . Vùng c a sông có r t ít ng v t ăn th c v t và vì v y, v t ch t có ngu n g c th c v t ph i ư c phân hu thành mùn b i vào chu i th c ăn. Quá trình này có s tham gia c a vi khu n. Mùn bã h u cơ l ng ng hình thành n n áy giàu vi khu n và t o. ây là nh ng ngu n th c ăn quan tr ng cho các ng v t ăn mùn bã và ch t lơ l ng. V phương di n ngu n th c ăn, khái ni m mùn bã ư c hi u v i nghĩa r ng bao g m các mãnh h u cơ, vi khu n, t o và th m chí c ng v t ơn bào. Lương v t ch t h u cơ r t giàu c a sông, có th t giá tr 110 mg/l cao hơn nhi u so v i vùng bi n ngoài 1-3 mg/l. Năng su t sơ c p c a c t nư c th p, nghèo ng v t ăn th c v t và s phong phú c a mùn bã cho th y mùn bã là cơ s c a chu i th c ăn c a sông. Tuy nhiên, i u này không có nghĩa là t t c ng v t ăn mùn bã có th tiêu hoá các mãnh h u cơ. H u như chúng ch tiêu hoá vi khu n và các vi sinh v t khác s ng trên các mãnh h u cơ và bài ti t nguyên v n các m nh này. Nhìn chung, nh giàu dinh dư ng và tương i ít các v t d , c a sông tr thành nơi nuôi dư ng u trùng c a nhi u loài ng v t mà khi trư ng thành chúng s ng vùng khác. ây cũng là bãi ki m ăn c a nhi u loài ng v t di cư. Bên c nh ó, nh s b o v t nhiên c a m phá và vùng c a sông mà nó có giá tr l n cho s phát tri n c ng và c ng bi n, ti p n là các khu công nghi p và dân cư lân c n. C a sông cũng ư c xem như là môi trư ng ti p nh n các lo i rác th i công nghi p và sinh ho t dân cư. Ho t ng ánh b t th y s n thư ng d a trên h sinh thái c a sông m phá. Cu i cùng thì c a sông, m phá còn ư c s d ng cho m c ích ngh ngơi, du l ch gi i trí. II. H sinh thái vùng tri u Vùng tri u là vùng không ng p nư c m t kho ng th i gian trong ngày v i các y u t t nhiên thay i do nư c và không khí chi ph i. Qu n xã sinh v t thích nghi môi trư ng này và s liên k t gi a sinh v t và môi trư ng t o nên h sinh thái vùng tri u. 1. Môi trư ng vùng tri u Thu tri u là y u t quan tr ng nh t tác ng lên m i sinh v t vùng tri u. Thi u s ho t ng c a thu tri u v i s lên xu ng theo chu kỳ c a m c nư c bi n h sinh thái này s không t n t i và các y u t khác h t b chi ph i. Có ba ch thu tri u khác nhau g m nh t tri u, bán nh t tri u và h n h p tri u. cao thu tri u khác nhau t ngày này sang ngày khác do so sánh gi a v trí m t tr i và m t trăng. Thu tri u cùng v i th i gian có th nh hư ng tr c ti p lên s t n t i và c u trúc qu n xã sinh v t vùng tri u. nh hư ng u tiên là th i gian vùng tri u phơi ra không khí và th i gian ng p nư c. Trong th i gian phơi bãi, sinh v t ph i ch u ng s dao ng nhi t l n và d b m t nư c. Do h u h t sinh v t vùng tri u ph i ch ng p nư c m i b t m i, th i gian phơi bãi càng dài cơ h i ki m ăn và tích lu năng lư ng càng ng n. ng th c v t khác nhau v kh năng ch ng ch u v i th i gian phơi bãi và s chuyên hóa này là m t trong nh ng lý do t o
  16. 16 nên s phân vùng phân b . nh hư ng th hai lên i s ng sinh v t là th i gian phơi bãi vào ban ngày. Tri u th p vùng nhi t i di n ra lúc tr i t i thu n l i hơn i v i sinh v t do nhi t th p hơn và ít m t nư c hơn. Thu tri u là chu kỳ có th d báo trư c và hình thành nh p i u c a nhi u loài sinh v t. Nh p i u này liên quan n các quá trình sinh s n, dinh dư ng,... Nh c trưng v t lý, môi trư ng nư c, nh t là các thu v c l n như i dương có bi n thiên nhi t không l n. Gi i h n nhi t bi n hi m quá ngư ng gây ch t i v i sinh v t. Tuy nhiên, vùng tri u thư ng ph i ch u ch nhi t c a không khí. Trong th i gian khác nhau, nhi t có th vư t quá ngư ng gây ch t ho c có nh hư ng gián ti p làm cho sinh v t suy y u và không th duy trì ho t ng bình thư ng. Sóng bi n nh hư ng n các cá th và qu n th sinh v t vùng tri u nhi u hơn các thu v c khác. Tác ng u tiên v i sinh v t là p v ho c xé nát v t th . S ch u sóng là gi i h n phân b c a các sinh v t không thích nghi sóng và là nhu c u i v i các sinh v t ưa sóng. Sóng còn có tác ng m r ng vùng tri u nh y nư c lên cao so v i cao c a tri u. Nh v y, nhi u sinh v t có th s ng cao hơn vùng có sóng so v i vùng che ch n trong cùng m t m c tri u. mu i vùng cũng thay i l n. Khi tri u th p, mưa l n ho c dòng nư c t t li n làm gi m mu i, có th làm ch t sinh v t do kh năng ch ng ch u h n ch c a chúng. 2. Thích nghi c a sinh v t vùng tri u Các sinh v t vùng tri u ch y u có ngu n g c bi n. S thích nghi cơ b n là tránh s c ép c a i u ki n khí quy n. S m t nư c là quá trình di n ra ngay sau khi sinh v t bi n ra kh i môi trư ng nư c. Sinh v t vùng tri u s ng sót ư c khi phơi bãi khi s m t nư c m c t i thi u ho c c u t o cơ th thích nghi v i s m t nư c trong m t th i gian nh t nh. Cơ ch ơn gi n nh t là tr n ch y trong các hang h c, rãnh ho c tìm nơi trú n vùng m ư t ph rong t o. Rong bi n ch u ng s m t nư c nh c u t o mô. Sau khi b khô do tri u rút, chúng nhanh chóng l y nư c và ph c h i ho t ng bình thư ng lúc tri u lên. Nhi u ng v t vùng tri u có cơ ch thích nghi khác thông qua c u trúc, t p tính ho c c hai. thích nghi v i nhi t dao ng l n, sinh v t vùng tri u ph i duy trì cân b ng nhi t trong cơ th . Sinh v t tránh nhi t cao b ng cách gi m s tăng nhi t t môi trư ng nh kích thư c cơ th l n hơn. Kích thư c l n có nghĩa là vùng b m t ti p xúc trên th tích nh hơn và vùng thoát nhi t nh hơn. Nh m ch ng l i tác ng cơ h c c a sóng, nhi u sinh v t s ng c nh vào n n áy như hà, h u,... M t s sinh v t khác có cơ quan bám t m th i nhưng v ng ch c và v n ng h n ch như ví d v tơ bám c a v m. V dày ho c th p và d t cũng là m t cách ch ng sóng. H u h t sinh v t vùng tri u có cơ quan hô h p thích nghi v i h p th O2 t nư c. Chúng có xu th d u b m t hô h p trong khoang kín ch ng khô. M t s ng v t thân m m có mang trong màng áo và ư c v b o v . Các thân m m tri u cao gi m mang và hình thành khoang áo v i nhi u mao m ch có ch c năng như ph i h p thu khí. b o toàn O2 và nư c, h u h t ng v t n m yên l ng khi tri u rút. Cá vùng tri u c trưng b i hô h p qua da do tiêu gi m mang và n y n nhi u m ch máu trên da. ng v t vùng tri u trên n n áy c ng ch ki m ăn khi ng p tri u. i u này úng v i t t c các nhóm ăn th c v t, ăn l c, ăn mùn bã và ăn th t. Sinh v t s ng trên n n áy m m có th ki m ăn khi tri u th p nh trong áy có nư c. S thay i mu i l n là m t s c ép cho sinh v t vùng tri u b i l h u h t sinh v t vùng tri u không có kh năng thích nghi t t như sinh v t c a sông. Chúng không có cơ ch ki m soát hàm lư ng mu i trong d ch cơ th . Do v y chúng là sinh v t có kh năng th m th u. Chính vì v y, mưa l n có th gây ra nh ng tai bi n l n.
  17. 17 Do r t nhi u sinh v t vùng tri u s ng nh cư ho c s ng bám, tr ng ã th tinh và u trùng c a chúng ph i trôi n i t do như sinh v t n i phát tán. Do v y, chu trình sinh s n c a h u h t các sinh v t này ph i ng b v i chu kỳ tri u nào ó b o m hi u s u t t h tinh. Ví d v m Mytilus edilis thành th c sinh d c trong th i kỳ tri u cư ng và tr ng vào th i kỳ tri u ki t sau ó. 3. c trưng c a các lo i bãi tri u Bãi tri u á: So v i các lo i bãi tri u, b tri u á, c bi t vùng ôn i có nhi u sinh v t có kích thư c l n cư trú và t tính a d ng v thành ph n loài ng th c v t cao nh t. c trưng n i b t t t c bãi tri u á là s phân vùng c a sinh v t t c hình thành các dãi theo chi u ngang rõ r t. Bãi tri u cát: y u t môi trư ng quan tr ng nh t chi ph i i s ng sinh v t các bãi tri u cát là không ư c che ch n sóng bi n và m i liên quan c a nó n h t và d cc a bãi. Sóng gây ra s di chuy n c a bãi, làm n n áy không n nh. Sinh v t có hai con ư ng thích nghi, chúng có th vùi vào cát sâu l n hơn nơi mà tr m tích không còn b sóng xô y. Kh năng này ư c quan sát th y các loài sò. Cách thích nghi th hai là t c vùi nhanh c a m t s ng v t thu c nhóm giun, giáp xác. Bãi tri u bùn: s phân bi t gi a bãi tri u cát và bãi tri u bùn là không rõ ràng. Vùng tri u càng ư c che ch n càng có tr m tích m n hơn và tích lu nhi u ch t h u cơ hơn. áy bùn cũng là c trưng c a h sinh thái c a sông và qu n xã sinh v t c a hai h có nh ng nét tương ng. Bãi tri u bùn ch xu t hi n vùng ư c che ch n, không b sóng v như trong các v nh kín, m và c bi t là c a sông. Bãi tri u bùn tích lu nhi u ch t h u cơ, t o nên ti m năng th c ăn l n cho sinh v t. Sinh v t s ng bãi tri u bùn ch y u thu c nhóm s ng trong áy v i các ng, hang thông lên b m t. Ki u dinh dư ng ưu th trong môi trư ng này là ăn ch t l ng ng và ch t lơ l ng. 4. Vai trò c a h sinh thái vùng tri u H sinh thái vùng tri u có vai trò r t quan tr ng trong h sinh thái nư c m n, bao g m các ch c năng sau: Là nơi cư trú, sinh s ng c a các loài sinh v t bi n, như các loài hai m nh v , các • loài rong t o,... Là nơi cung c p ngu n l i kinh t và cũng là nơi di n ra s trao i v t ch t, năng • lư ng, t o nên ngu n sinh kh i l n trong h sinh thái; Là nơi cung c p năng su t sơ c p cho vùng c a sông, ch y u là th m th c v t bao • quanh c a sông, làm tăng s a d ng vùng c a sông; H sinh thái vùng tri u góp ph n vào vi c i u hòa khí h u nh vào s hình thành • các th m th c v t, ngoài ra th m th c v t còn góp phân hình thành nên h sinh thái r ng ng p m n; Ch c năng quan tr ng c a h sinh thái vùng tri u óng vai trò quan tr ng trong • chu trình dinh dư ng cũng như góp ph n hình thành các khu du l ch, khu vui chơi gi i trí cho con ngư i. H sinh thái vùng tri u có vai trò quan tr ng, to l n trong vi c duy trì và b o v tính a d ng sinh h c. Có th nói r ng, vùng tri u là ngu n g c, là n n t ng cho vi c hình thành và phát tri n các h sinh thái vùng ven b . Do v y, c n ph i có chính sách h p lý trong vi c qu n lý cũng như khai thác tài nguyên vùng tri u, t ó có s khai thác úng m c ngu n l c to l n này góp ph n thúc y n n kinh t vùng bi n m t cách b n v ng.
  18. 18 III. H sinh thái r ng ng p m n 1. Phân b và c trưng môi trư ng R ng ng p m n (mangroves) là thu t ng mô t m t h sinh thái thu c vùng nhi t i và c n nhi t i hình thành trên n n các th c v t vùng tri u v i t h p ng, th c v t c trưng. Trong h sinh thái này, các ng, th c v t, vi sinh v t trong t và môi trư ng t nhiên ư c liên k t v i nhau thông qua thông qua quá trình trao i và ng hoá năng lư ng. Các quá trình n i t i như c nh năng lư ng, tích lu sinh kh i, phân hu v t ch t h u cơ và chu trình dinh dư ng ch u nh hư ng m nh m b i các nhân t bên ngoài g m cung c p nư c, thu tri u, nhi t và lư ng mưa. Theo l ch s ti n hoá, th c v t ng p m n có l ã hình thành t các th c v t s ng trên c n d n d n thích nghi v i i u ki n ng p m n qua các t bi n ti n và bi n lùi. T ng di n tích r ng ng p m n trên th gi i lên n trên 16 tri u ha trong ó có hơn 6 tri u ha thu c Châu Á nhi t i và kho ng 3,5 tri u ha thu c châu Phi. t ng p nư c r t quan tr ng cho s t n t i và phát tri n c a h sinh thái. Thành ph n cơ h c tr m tích cũng nh hư ng tr c ti p lên thành ph n loài và tăng trư ng c a cây ng p m n. Các h p ph n sét, bùn, cát cùng v i kích thư c h t i u khi n tính th m nư c c a t, chi ph i mu i và lư ng nư c trong t. thích nghi, các th c v t ng p m n có c u t o r r t a d ng và c bi t nh m giúp chúng bám ch t vào n n áy. C u trúc c a r còn có tác d ng tăng cư ng trao i khí và thúc y quá trình l ng ng phù sa. Ngu n nư c cung c p cho ng, th c v t r ng ng p m n ph thu c vào t n s và kh i lư ng c a các t tri u cũng như nư c ng t ch y t i và lư ng b c hơi c a khí quy n. Cây ng p m n có kh năng thích nghi v i môi trư ng nư c m n nh có c u t o nh m gi m s thoát hơi nư c như lá dày có lông che ph ho c l thoát khí n m m t dư i lá, nhi u mô tích lu nư c trong cây và nh áp su t th m th u c a t bào, cây luôn cao hơn dung d ch nư c trong t (thư ng cách bi t t 7-9 atmosphe). Ngoài ra, cây ng p m n còn có cơ ch lo i b lư ng mu i quá nhi u trong lá sau khi thoát hơi nư c. M t s loài có tuy n bài ti t mu i tr c ti p qua b m t lá. Các loài khác có th phát tri n mô tích nư c h bì pha loãng n ng mu i. Tuy nhiên, trong i u ki n thi u nư c ng t b sung thì n ng mu i trong t có th vư t quá s c ch u ng sinh lí c a các loài th c v t. Khi ó, th m th c v t s tr nên kém phát tri n. S phát tri n t t nh t c a h sinh thái r ng ng p m n t ư c nh ng nơi mà vùng tri u cao ư c cung c p nư c ng t thư ng xuyên nh lư ng mưa cao hơn lư ng b c hơi, nhi u nư c ng t th m t vùng n i a ho c có ngu n nư c u ngu n phong phú. R ng ng p m n phát tri n t t nh t nh ng vùng có n ng mu i thích h p nh t n m trong kho ng 15-250/00, tuy nhiên, kho ng thích nghi cũng khác nhau l n gi a các loài. Cung c p dinh dư ng cho cây r t quan tr ng trong vi c duy trì h sinh thái r ng ng p m n. Ngu n khoáng vô cơ t bên ngoài ư c ưa vào h b ng quá trình trao i nư c t sông và bi n ho c nh gió cu n b bi n. S phân hu ch t h u cơ do vi sinh v t k t h p v i ho t ng c a nh ng ng v t l n hơn ( c bi t là cua) t o ra ch t dinh dư ng dư i d ng dung d ch vô cơ. S ch bi n ch t dinh dư ng n i t i này làm cho ch t dinh dư ng ư c b o t n trong h . 2. C u trúc và ch c năng Thành ph n cây ng p m n ư c phân chia làm hai nhóm g m cây ng p m n ch y u (true mangroves) và cây tham gia r ng ng p m n (associate mangroves). H th c v t trong r ng ng p m n ông Nam Á a d ng nh t th gi i v i 46 loài ch y u thu c 17 h và 158 loài tham gia r ng ng p m n thu c 55 h . Vi t Nam ã ghi nh n 35 loài ch y u và 40 loài tham gia r ng ng p m n. Ngoài thành ph n ch o là cây ng p m n, t h p ng th c v t trong h r t a d ng. M t s sinh v t s ng trong r ng ng p m n ch m t giai o n trong vòng i ho c dùng r ng ng p m n như m t qu n cư t m th i. Thành ph n sinh v t s ng thư ng xuyên trong h và có vai trò sinh thái quan tr ng g m vi khu n, n m, t o, ài tiên, dương x ,
  19. 19 a y, cây m t và hai lá m m, ng v t nguyên sinh, ru t khoang, s a lư c, giun, giáp xác, côn trùng, thân m m, da gai, h i quì, cá, bò sát, lư ng thê, chim và thú. Ch c năng c a h sinh thái r ng ng p m n liên quan n dòng năng lư ng và chu trình v t ch t có th tóm t t như sau: Lá c a cây ng p m n s d ng năng lư ng m t tr i chuy n hoá khí CO2 thành các • h p ph n h u cơ nh quang h p. Các ch t này cùng ch t dinh dư ng t t cung c p v t li u thô cho cây sinh trư ng. Lá r ng và th i r a phóng thích carbon và dinh dư ng cho các sinh v t trong h s d ng. Mùn bã t lá ư c phân hu b i n m và vi khu n ho c tr thành th c ăn cho cua nh . ng v t thân m m cua, tôm, cá ăn v t ch t h u cơ ư c phân hu và n lư t chúng là th c ăn cho các ng v t l n hơn. Ch t dinh du ng phóng thích vào nư c cũng là ngu n v t ch t nuôi s ng cây ng p m n, sinh v t n i và rong. Mùn bã h u cơ còn óng góp nâng cao năng su t sinh h c vùng ven b và bi n khơi. R ng ng p m n là ngôi nhà c a vô s sinh v t trên c n và dư i nư c. Cá s u và r n • bi n vào r ng ng p m n ki m ăn. H u h t các loài cá u tr i qua m t ph n trong vòng i c a mình r ng ng p m n. Các loài giáp xác (hà, tôm, cua) th c s phong phú. Nhi u loài thân m m thư ng ư c g p g c c a cây ng p m n. Nhi u loài chim n r ng ng p m n theo mùa ki m ăn ho c trú n và có th hình thành nh ng àn l n. Hàng lo t tôm cá tr i qua giai o n u trùng trong r ng ng p m n và ra khơi khi trư ng thành. M t s ng v t như cua l i s ng ch y u r ng ng p m n và ch i ra bi n khi sinh s n. 3. T m quan tr ng Công d ng c a các loài th c v t r t a d ng. T l các loài ư c s d ng so v i t ng s loài r t l n. ã t lâu các loài th c v t này ã cung c p nh ng nhu c u c p thi t hàng ngày như g xây d ng, lá l p nhà, th c ph m, ch t t, th c ăn gia súc,... Vi t Nam, trong s 51 loài th c v t ã ư c th ng kê ch m t s loài ít giá tr , còn thì có th x p vào các nhóm ch y u sau: 30 loài cây cho g , than, c i • 14 loài cây cho tamin • 24 loài cây làm phân xanh • 21 loài cây dùng làm thu c • 9 loài cây ch th cánh ki n • 21 loài cây cho m t nuôi ong • 1 loài cho nh a s n xu t nư c gi i khát, ư ng, c n • Ngoài ra còn có m t s loài cây s d ng cho công nghi p như lie làm nút chai, c t mũ, cho s i. Cũng còn m t s công d ng chưa ư c chú ý như làm gi y, ván ép,... L i ích c a r ng ng p m n mang l i không ch là nh ng s n ph m tr c ti p có th khai thác ư c mà còn bao g m nhi u tác d ng gián ti p. M t khi r ng ng p m n hình thành, mùn bã do lá và các b ph n khác c a cây r ng xu ng ư c vi sinh v t phân hu là ngu n th c ăn quan tr ng cho nhi u ng v t nư c. M t khác, r ng v i h th ng r ch ng ch t ã gi phù sa, t o ra môi trư ng s ng thích h p cho nhi u loài ng v t áy. R ng ng p m n óng vai trò quan tr ng trong chu trình dinh dư ng, là ngu n cung c p ch t h u cơ tăng năng su t vùng ven bi n, là nơi sinh , nuôi dư ng ho c nơi s ng lâu dài cho nhi u loài h i s n có giá tr như tôm, cá, cua, sò,...
  20. 20 Nhi u k t qu nghiên c u cho th y r ng vi c ánh b t thu s n cho năng su t cao ch y u các vùng nư c sông, ven b , c a sông có r ng ng p m n. Có th gi i thích: vùng này là nơi t p trung ch t dinh dư ng do sông mang t n i a ra và do nư c tri u mang t bi n vào. i u áng quan tâm là gi ng tôm, cua, cá trong r ng ng p m n r t phong phú. So sánh thành ph n các loài cá và tôm trong m t vùng có r ng ng p m n vào các mùa v trong năm, u th y lư ng u trùng c a chúng cao hơn h n vùng t, cát ngoài bi n và vùng có c bi n. T ó rút ra nh n xét r ng ng p m n là nơi nuôi dư ng chính cho u trùng c a tôm, cua và m t s loài sò, cá khác. Do ó kênh r ch trong r ng ng p m n là nơi cung c p ngu n gi ng ch y u cho ngh nuôi h i s n. R ng ng p m n có tác ng n i u hoà khí h u trong vùng Blasco (1975) nghiên c u khí h u và vi khí h u r ng, ã có nh n xét: các qu n xã r ng ng p m n là m t tác nhân làm cho khí h u d u mát hơn, gi m nhi t t i a và biên nhi t. Trên th gi i có r t nhi u ví d i n hình v vi c m t r ng ng p m n kéo theo s thay i vi khí h u c a khu v c. Sau khi th m th c v t không còn thì cư ng b c hơi nư c tăng làm cho m n c a nư c và t tăng theo. Có nơi, sau khi r ng ng p m n b phá hu , t c gió c a khu v c tăng lên t ng t, gây ra hi n tư ng sa m c hoá do hi n tư ng cát di chuy n vùi l p kênh r ch và ng ru ng. T c gió tăng lên gây ra sóng l n làm v ê p, xói l b bi n. M t r ng ng p m n s nh hư ng n lư ng mưa c a ti u khu v c. S phát tri n c a r ng ng p m n và m r ng di n tích t b i là hai quá trình luôn luôn i kèm nhau, tr m t s trư ng h p c bi t. Nhìn chung, nh ng bãi b i có i u ki n th như ng, khí h u phù h p, có ngu n gi ng và ư c b o v u có cây r ng ng p m n. Các d i r ng ng p m n u có th th y trên t bùn m m, t sét pha cát, cát và ngay c trên các v a san hô. nh ng vùng t m i b i có m n cao thư ng phân b các th c v t tiên phong thu c chi m m, b n i. 4. Hi n tr ng r ng ng p m n Trên th gi i có kho ng 16.670.000 ha r ng ng p m n v i hơn 100 loài cây, trong ó Châu Á nhi t i và Châu Úc là 8.487.000 ha và Châu Phi nhi t i là 3.402.000 ha. Hai nư c có di n tích r ng ng p m n l n nh t là Indonesia và Brazil. các nư c ông Nam Á như Malaysia, Philippines, Thái Lan, Vi t Nam,... r ng ng p m n cũng phát tri n vì nơi ây có nhi u i u ki n thu n l i như nhi t cao, ít bi n ng, lư ng mưa d i dào, bãi l y r ng, giàu ch t bùn và phù sa. Hi n nay, do dân s gia tăng quá nhanh, nh t là các nư c kém phát tri n, r ng ng p m n b khai thác quá m c dùng trong sinh ho t hay trong các m c ích kinh t khác, do v y mà di n tích r ng ng p m n trên th gi i b thu h p d n. R ng ng p m n t nhiên ch còn l i m t s qu c gia. M t s nư c cũng ã thành l p các vư n Qu c gia, Khu b o t n tài nguyên thiên nhiên, Khu b o v các loài ng th c v t, nơi nghiên c u, h c t p, du l ch trong r ng ng p m n. Vi t Nam v i b bi n dài 3200 km v i nhi u c a sông giàu phù sa, nên r ng ng p m n sinh trư ng t t, c bi t là bán o Cà Mau. Trong th i gian qua, cùng v i s phát tri n vùng ven b , di n tích r ng ng p m n trong c nư c ã b gi m sút nghiêm tr ng, trong ó ho t ng chuy n i r ng ng p m n sang s n xu t nông nghi p và nuôi tôm h u h t các t nh ven bi n ã làm r ng ng p m n nư c ta b nh hư ng nhi u nh t. N u như năm 1943, r ng ng p m n c a Vi t Nam còn che ph n 400.000 ha, năm 1982 còn kho ng 252.000 ha thì năm 2002 ch còn l i trên 155.000 ha. Bên c nh nguyên nhân l n do b M r i ch t c hoá h c, vi c khai hoang s n xu t nông nghi p và phá r ng chuy n sang nuôi tr ng thu s n ã óng góp không nh vào xu hư ng suy thoái này.
nguon tai.lieu . vn