- Trang Chủ
- Địa Lý
- Giáo trình Phương pháp nghiên cứu khoa học giáo dục địa lý trong nhà trường: Phần 1 - PGS.TS. Nguyễn Đức Vũ
Xem mẫu
- §¹i häc huÕ
Trung t©m ®μo t¹o tõ xa
PGS. Ts. nguyÔn ®øc vò
gi¸o tr×nh
ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa
häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ
tr−êng
HuÕ - 2007
- Môc lôc
Lêi nãi ®Çu ...................................................................... 3
Ch−¬ng I: Mét sè c¬ së lý luËn nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc
trong ®Þa lý nhμ tr−êng ............................................................. 6
Ch−¬ng II: C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häcgi¸o dôc cô
thÓ trong ®Þa lý nhμ tr−êng ...................................................... 25
Ch−¬ngIII: CÊu tróc l«gic qu¸ tr×nh nghiªn cøu mét c«ng
tr×nh nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng ....... 76
Ch−¬ng IV: §¸nh gi¸ kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc
trong ®Þa lý nhμ tr−êng ........................................................... 93
2
- Lêi nãi ®Çu
Mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng cña gi¸o viªn ®Þa lý Trung häc phæ th«ng
(THPT) lμ kh«ng ngõng c¶i tiÕn, ®æi míi ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc nãi chung vμ ph−¬ng
ph¸p d¹y häc nãi riªng nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ gi¸o dôc vμ chÊt l−îng gi¶ng d¹y cña
m×nh. D¹y häc, nh− ®· biÕt, võa lμ mét khoa häc võa lμ nghÖ thuËt, nh−ng nghÖ thuËt
d¹y häc lμ sù th¨ng hoa trªn c¬ së cña mét tr×nh ®é chuyªn m«n giái cña tr×nh ®é
nghiÖp vô s− ph¹m v÷ng vμng. §ã còng lμ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh l©u dμi tæng kÕt
kinh nghiÖm, nghiªn cøu, s¸ng t¹o, ®æi míi vμ thùc nghiÖm nh÷ng ®æi míi cña c¸
nh©n, cña ®ång nghiÖp. XÐt cho cïng ®Êy chÝnh lμ nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña ho¹t
®éng nghiªn cøu khoa häc cña gi¸o viªn ®Þa lý ë tr−êng phæ th«ng.
Tuy cã ý nghÜa ®èi víi ho¹t ®éng d¹y häc vμ gi¸o dôc, nh−ng viÖc nghiªn cøu khoa
häc hiÖn nay cña gi¸o viªn THPT cßn cã nhiÒu bÊt cËp so víi yªu cÇu. Nguyªn nh©n c¬
b¶n lμ phÇn lín gi¸o viªn dμnh nhiÒu thêi gian vμ søc lùc cho c«ng t¸c gi¶ng d¹y vμ chñ
nhiÖm líp, Ýt quan t©m tíi c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc ; mét sè cã t©m huyÕt víi
nghiªn cøu khoa häc th× thiÕu kinh nghiÖm vμ ch−a ®−îc trang bÞ c¸c kiÕn thøc tèi thiÓu
vÒ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc nªn gÆp nhiÒu lóng tóng. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng ®ã
vμ nh»m t¨ng c−êng n¨ng lùc nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc cho c¸c gi¸o viªn THPT
t−¬ng lai, trong Ch−¬ng tr×nh phÇn gi¸o dôc cèt lâi chuyªn nghiÖp dïng cho c¸c tr−êng
§¹i häc S− ph¹m vμ Cao ®¼ng S− ph¹m (theo quyÕt ®Þnh 2677/GD−§T ngμy
3−12−1993) cña Bé Gi¸o dôc vμ §μo t¹o ®· cã häc phÇn "Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
khoa häc trong gi¸o dôc" vμ trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o tõ xa (§TTX) cö nh©n ngμnh
§Þa lÝ cã häc phÇn "Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ
tr−êng". Häc phÇn nμy sÏ cung cÊp cho häc viªn nh÷ng kiÕn thøc chung vÒ ph−¬ng ph¸p
luËn, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong §Þa lÝ nhμ tr−êng, cÊu tróc mét
c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc, c¸c giai ®o¹n tiÕn hμnh mét ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc
gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng vμ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc
trong ®Þa lý nhμ tr−êng. §©y lμ mét häc phÇn t−¬ng ®èi khã ®èi víi ng−êi häc hiÖn nay
v× nã cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, quy tr×nh nghiªn cøu khoa häc míi, nhiÒu lý
luËn vÒ nghiªn cøu khoa häc kh¸ trõu t−îng trong khi kinh nghiÖm thùc tiÔn vÒ nghiªn
cøu khoa häc cña häc viªn hÇu nh− ch−a cã, hoÆc rÊt Ýt ái.
Víi Dù ¸n ViÖt − BØ vÒ §μo t¹o tõ xa cïng víi sù chØ ®¹o vμ h−íng dÉn cña Trung
t©m §TTX §¹i häc HuÕ, t¸c gi¶ ®· cè g¾ng tr×nh bμy c¸c néi dung häc phÇn mét c¸ch
ng¾n gän, râ rμng.
Néi dung cña gi¸o tr×nh gåm 4 ch−¬ng vμ phÇn phô lôc.
− Ch−¬ng I : Mét sè c¬ së lý luËn nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ
tr−êng
3
- − Ch−¬ng II : C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc cô thÓ trong ®Þa lý
nhμ tr−êng
− Ch−¬ng III : CÊu tróc l«gic qu¸ tr×nh nghiªn cøu mét c«ng tr×nh nghiªn cøu
khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng.
− Ch−¬ng IV : §¸nh gi¸ kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ
tr−êng.
Trõ ch−¬ng I thiªn vÒ tr×nh bμy c¸c kh¸i niÖm, quan ®iÓm cã tÝnh chÊt lý luËn, cßn 3
ch−¬ng sau ®i vμo tr×nh bμy c¸c ph−¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, thao t¸c, quy tr×nh cô thÓ t¹o
thuËn lîi cho ng−êi häc liªn hÖ vμ vËn dông trong thùc tiÔn ®Ó n¾m v÷ng h¬n c¸c ho¹t
®éng nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc.
CÊu tróc cña mçi ch−¬ng ®−îc viÕt cô thÓ nh− sau :
I − Môc ®Ých cña ch−¬ng
II − Néi dung cña ch−¬ng
III − Néi dung träng t©m
IV − Mét sè kh¸i niÖm cÇn n¾m v÷ng trong ch−¬ng
V − Néi dung cô thÓ cña ch−¬ng
VI − C©u hái h−íng dÉn häc tËp
VII − Tμi liÖu
PhÇn phô lôc tr×nh bμy néi dung vμ ph−¬ng ph¸p viÕt luËn v¨n khoa häc, gióp cho
c¸c häc viªn cã mÉu cô thÓ ®Ó tr×nh bμy luËn v¨n tèt nghiÖp cña m×nh cuèi khãa häc.
§ång thêi cã mÉu ®Ò c−¬ng nghiªn cøu ®Ò tμi khoa häc hiÖn ®ang sö dông phæ biÕn
trong nghiªn cøu khoa häc ë cÊp Bé.
Trong qu¸ tr×nh tù häc, häc viªn b¾t ®Çu nghiªn cøu kÜ môc ®Ých vμ néi dung cña
ch−¬ng ®Ó n¾m ®−îc tinh thÇn c¬ b¶n cña néi dung ch−¬ng tr×nh. Sau ®ã nhÊt thiÕt ph¶i
nghiªn cøu vμ n¾m ch¾c c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n.
Trªn c¬ së nh÷ng kh¸i niÖm ®· cã, ®i s©u vμo nghiªn cøu néi dung cô thÓ cña
ch−¬ng, tËp trung nhiÒu vμo c¸c néi dung träng t©m. Häc viªn cÇn chó ý quan t©m ®Õn
c¸c mÉu vÝ dô (case study) sau mçi néi dung lÝ thuyÕt vμ liªn hÖ chóng vμo thùc tÕ ®Ó
trªn c¬ së ®ã h×nh dung ra nh÷ng vÝ dô t−¬ng tù cuèi mçi ch−¬ng. §Ó tù kiÓm tra møc
®é hiÓu thÊu vμ n¾m v÷ng néi dung tμi liÖu häc tËp, häc viªn cÇn t×m c¸ch tr¶ lêi c¸c
c©u hái h−íng dÉn häc tËp. NÕu c©u nμo ch−a thÓ tù gi¶i quyÕt ®−îc th× quay trë l¹i
nghiªn cøu thªm hoÆc liªn hÖ víi cè vÊn häc tËp hay t¸c gi¶ s¸ch ®Ó ®−îc gi¶i thÝch cô
thÓ.
Mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p ho¹t ®éng dμnh cho tμi liÖu nμy lμ trong qu¸ tr×nh
nghiªn cøu, häc viªn liªn hÖ nh÷ng néi dung (cã thÓ ®−îc) víi thùc tiÔn c«ng t¸c d¹y
häc, gi¸o dôc cña m×nh vμ ®ång nghiÖp, ®Æt ra mét sè vÊn ®Ò thùc tÕ, thö ¸p dông c¸c
lÝ thuyÕt ®· häc vμo gi¶i quyÕt cô thÓ.
§Ó biªn so¹n tμi liÖu nμy, t¸c gi¶ ®· dùa vμo mét sè tμi liÖu hiÖn cã cña c¸c nhμ
nghiªn cøu, nhμ gi¸o trong ®ã chñ yÕu lμ cuèn "Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc"
4
- cña Vò Cao §μm (1996), mét sè bμi b¸o liªn quan cña c¸c nhμ nghiªn cøu
khoa häc gi¸o dôc ®¨ng trªn T¹p chÝ Nghiªn cøu gi¸o dôc vμ Th«ng tin khoa häc gi¸o
dôc. Mét sè néi dung cña c¸c luËn ¸n phã tiÕn sÜ chuyªn ngμnh ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y
®Þa lý,
cña c¸c ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc cÊp Bé, cña c¸c luËn v¨n vμ khãa luËn tèt nghiÖp
§HSP ngμnh §Þa lÝ trong mét sè n¨m gÇn ®©y ®· ®−îc trÝch dÉn lμm c¸c vÝ dô mÉu trong
gi¸o tr×nh. Mét sè kinh nghiÖm nghiªn cøu khoa häc cña ®ång nghiÖp vμ b¶n th©n còng
®−îc nªu ra trong gi¸o tr×nh. Nh©n ®©y, t¸c gi¶ xin bμy tá lßng biÕt ¬n ch©n thμnh ®Õn tÊt
c¶ c¸c quý vÞ vμ xin c¸c quý vÞ l−îng thø c¸c sai sãt nÕu cã trong gi¸o tr×nh.
T¸c gi¶ còng mong anh (chÞ) em häc viªn trong qu¸ tr×nh häc tËp gãp thªm nhiÒu t−
liÖu bæ Ých, nhiÒu ý kiÕn vÒ ph−¬ng ph¸p tr×nh bμy néi dung gi¸o tr×nh ®Ó hoμn thiÖn h¬n
gi¸o tr×nh trong nh÷ng lÇn t¸i b¶n sau.
T¸c gi¶
PGS. Ts. nguyÔn ®øc vò
5
- Ch−¬ng I: Mét sè c¬ së lý luËn nghiªn cøu khoa
häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng
I − Môc ®Ých cña ch−¬ng nh»m trang bÞ cho ng−êi häc nh÷ng kh¸i niÖm vμ ®Æc ®iÓm c¬
b¶n cña nghiªn cøu khoa häc, ®Ò tμi nghiªn cøu, tri thøc khoa häc, mét sè quan ®iÓm nghiªn
cøu khoa häc trong ®Þa lý nhμ tr−êng vμ nh÷ng xu h−íng míi trong ®Þa lý nhμ tr−êng hiÖn
nay ®Ó ng−êi häc võa cã nh÷ng hiÓu biÕt vÒ nghiªn cøu khoa häc, võa cã ®−îc nh÷ng hiÓu
biÕt cËp nhËt vÒ m«i tr−êng cña c¸c ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ
tr−êng.
II − Néi dung cña ch−¬ng gåm c¸c vÊn ®Ò sau :
1. VÞ trÝ cña ®Þa lý nhμ tr−êng trong viÖc ®μo t¹o nh©n lùc cho sù nghiÖp c«ng nghiÖp
hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc.
2. Mét sè xu h−íng míi trong d¹y häc ®Þa lý hiÖn nay.
3. Lý luËn d¹y häc ®Þa lý lμ mét bé phËn cña khoa häc gi¸o dôc
4. Kh¸i niÖm vÒ nghiªn cøu khoa häc vμ ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc
5. Mét sè quan ®iÓm nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng.
III − Träng t©m cña ch−¬ng bao gåm c¸c néi dung sau :
1. Mét sè xu h−íng míi trong d¹y häc ®Þa lý hiÖn nay
2. Kh¸i niÖm vÒ nghiªn cøu khoa häc vμ ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc
3. Mét sè quan ®iÓm nghiªn cøu khoa häc trong ®Þa lý nhμ tr−êng
IV − Mét sè kh¸i niÖm cÇn n¾m v÷ng trong ch−¬ng
1. §Þa lÝ nhμ tr−êng : Kh¸i niÖm chØ m«n häc §Þa lÝ ë trong nhμ tr−êng phæ th«ng, ph©n
biÖt víi khoa häc §Þa lÝ ë môc tiªu, nhiÖm vô, khèi l−îng vμ tr×nh tù s¾p xÕp néi dung tri
thøc
2. Quan ®iÓm lÞch sö : Trong d¹y häc ®Þa lý, cÇn xem xÐt, ®¸nh gi¸ c¸c sù vËt, hiÖn
t−îng, mèi liªn hÖ gi÷a chóng trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn, trong tõng hoμn c¶nh
thêi gian vμ kh«ng gian cô thÓ.
3. Quan ®iÓm kinh tÕ : Khi d¹y cho häc sinh nh÷ng tri thøc ®Þa lý, chó ý t¨ng c−êng bæ
sung c¸c kiÕn thøc vÒ kinh tÕ häc cho häc sinh, hoÆc gi¶i thÝch, ®¸nh gi¸ c¸c tri thøc thùc
tiÔn b»ng ph−¬ng ph¸p kinh tÕ.
4. Quan ®iÓm sinh th¸i trong d¹y häc ®Þa lý : lμ quan ®iÓm nh×n nhËn c¸c sù vËt, hiÖn
t−îng, qu¸ tr×nh tù nhiªn vμ c¸c sù vËt hiÖn t−îng kinh tÕ − x· héi trong mèi quan hÖ h÷u
c¬, biÖn chøng víi nhau. Tù nhiªn lμ yÕu tè tiÒn ®Ò cho c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt x· héi. Con
ng−êi kh«ng ph¶i ®øng trªn, lμm chñ, thèng trÞ tù nhiªn mμ ph¶i t×m c¸ch sèng thÝch nghi
mét c¸ch th«ng minh víi tù nhiªn.
5. D¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m : lμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Ò cao vai trß chñ thÓ
cña häc sinh trong nhËn thøc ; toμn bé qu¸ tr×nh d¹y häc ®Òu h−íng vμo nhu cÇu, kh¶ n¨ng,
høng thó cña häc sinh. Kh¸c víi d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m, d¹y häc lÊy gi¸o viªn
lμm trung t©m lμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Ò cao vai trß quyÕt ®Þnh cña chñ thÓ gi¸o viªn trong
qu¸ tr×nh nhËn thøc cña häc sinh.
6
- 6. Nghiªn cøu khoa häc lμ qu¸ tr×nh ph©n tÝch nh÷ng c©u hái, nh÷ng m©u thuÉn xung ®ét
n»m trong hiÖn tr¹ng cã liªn hÖ víi hoμn c¶nh, m«i tr−êng xung quanh, nh»m t×m ra nh÷ng
gi¶i ph¸p hiÖu qu¶ cho sù ph¸t triÓn. Môc ®Ých cña nghiªn cøu khoa häc lμ nhËn thøc vμ c¶i
t¹o thÕ giíi.
7. Tri thøc khoa häc lμ nh÷ng tri thøc ®−îc tÝch lòy tõ qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc,
®−îc biÓu hiÖn d−íi d¹ng c¸c kh¸i niÖm, ph¹m trï, tiªn ®Ò, quy luËt, ®Þnh luËt, ®Þnh lÝ, lÝ
thuyÕt, häc thuyÕt.
8. Tri thøc th−êng nghiÖm : lμ nh÷ng hiÓu biÕt ®−îc tÝch lòy tõ kinh nghiÖm sèng h»ng
ngμy.
9. Nghiªn cøu c¬ b¶n : qu¸ tr×nh më réng vμ lμm s©u s¾c kiÕn thøc nh»m ph¸t hiÖn, t×m
kiÕm nh÷ng nguyªn lÝ míi, kÕt qu¶ míi, quy luËt míi cña sù vËt hiÖn t−îng.
10. Nghiªn cøu øng dông : lμ sù vËn dông c¸c quy luËt tõ trong nghiªn cøu c¬ b¶n vμo
m«i tr−êng thùc tÕ cña sù vËt vμ hiÖn t−îng ®Ó ®−a ra nguyªn lÝ vÒ gi¶i ph¸p.
11. Nghiªn cøu triÓn khai : lμ sù vËn dông c¸c quy luËt (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu c¬
b¶n) vμ c¸c nguyªn lÝ, gi¶i ph¸p (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu øng dông) ®Ó ®−a ra c¸c h×nh
mÉu víi nh÷ng tham sè mang tÝnh kh¶ thi vÒ kÜ thuËt.
12. Nghiªn cøu ph¸t triÓn : lμ lo¹i h×nh nghiªn cøu ph©n tÝch nh÷ng luËn cø, t×m hiÓu
nguyªn nh©n cña thùc tr¹ng, xem xÐt nguån lùc, ®iÒu tra, kh¶o s¸t ®èi t−îng, nh»m ®−a ra
nh÷ng gi¶i ph¸p phôc vô c«ng cuéc ph¸t triÓn x· héi g¾n chÆt víi ®iÒu kiÖn ®Æc thï cña tõng
®Þa ph−¬ng vμ céng ®ång ®−îc thô h−ëng kÕt qu¶ nghiªn cøu. Nghiªn cøu ph¸t triÓn gåm
nghiªn cøu øng dông vμ nghiªn cøu triÓn khai.
13. §Ò tμi nghiªn cøu khoa häc : lμ mét nhiÖm vô nghiªn cøu do mét ng−êi hoÆc mét
nhãm ng−êi thùc hiÖn. Cô thÓ h¬n, ®ã lμ mét vÊn ®Ò khoa häc ch−a ®−îc gi¶i quyÕt, cÇn
ph¶i ®−îc gi¶i quyÕt trªn c¬ së vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn vμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa
häc.
14. Nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc lμ nghiªn cøu khoa häc trong lÜnh vùc khoa häc gi¸o
dôc, t©m lÝ, ph−¬ng ph¸p d¹y häc bé m«n.
15. Thùc nghiÖm : lμ viÖc ®Ò xuÊt gi¶ thuyÕt, kiÓm nghiÖm chóng qua thùc tiÔn, tõ ®ã ®Ò
xuÊt cã tÝnh ch©n lÝ, c¶i t¹o hiÖn thùc. §©y lμ c«ng viÖc kh¶o cøu nh÷ng hiÖn t−îng nμo ®ã
b»ng c¸ch t¸c ®éng tÝch cùc vμo c¸c hiÖn t−îng Êy th«ng qua viÖc t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn míi
phï hîp víi nh÷ng môc ®Ých nghiªn cøu, hoÆc th«ng qua viÖc thay ®æi diÔn biÕn cña qu¸
tr×nh theo mét h−íng cÇn thiÕt. Thùc nghiÖm bao gåm viÖc t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt,
lo¹i trõ tÊt c¶ nh÷ng t¸c ®éng vμ nh©n tè g©y c¶n trë, cè ®Þnh ®èi t−îng b»ng c¸c ph−¬ng
tiÖn kh¸c nhau hoÆc lμ viÖc t¹o ra hiÖn t−îng mét c¸ch nh©n t¹o, quan s¸t ®o ®¹c b»ng c¸ch
sö dông nh÷ng thiÕt bÞ kÜ thuËt hay biÖn ph¸p nhÊt ®Þnh.
V − Néi dung cô thÓ ch−¬ng I :
7
- Mét sè c¬ së lý luËn nghiªn cøu
khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng
I − VÞ trÝ cña ®Þa lý nhμ tr−êng trong viÖc ®μo t¹o nh©n lùc cho sù
nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc
Sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc vμo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XXvμ ®©qï thÕ
kû XXI ®−îc tiÕn hμnh trong bèi c¶nh xu h−íng thêi ®¹i quèc tÕ ho¸ s¶n xuÊt vμ ®êi sèngngμy
mét gia t¨ng m¹nh mÎ vμ c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt trªn thÕ giíi ®ang diÔn ravíi tèc ®é nhanh
chãng. “ Nh÷ng chÝnh s¸ch gi¶i ph¸p ®óng trong ph¸t triÓn gi¸o dôc vμ ®μo t¹o ph¶i h−íng tíi
viÖc h×nh thμnh mét nguån nh©n lùc ®¸p øng yªu cÇu cña sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸
trong thêi ®¹i ngμy nay. §ã lμ mét nguån nh©n lùc bao gåm nh÷ng con ng−êi cã ®øc, cã tμi, ham
häc hái, th«ng minh, s¸ng t¹o, lμm viÖc quªn m×nh v× nÒn ®éc lËpvμ sù phån vinh cña Tæ quèc;
®−îc chuÈn bÞ tèt vÒ ®iÒu kiÖn v¨n ho¸ vμ ®−îc ®μo t¹o thμnh th¹o vÒ kü n¨ng nghÒ nghiÖp, vÒ
n¨ng lùc qu¶n lý s¶n xuÊt kinh doanh, vÒ ®iÒu hμnh vÜ m« nÒn kinh tÕ vμ toμn x· héi, cã tr×nh ®é
khoa häc - kü thuËt v−¬n lªn ngang tÇm thÕ giíi”.
NhiÖm vô phøc t¹p, nÆng nÒ ®ã ®Æt lªn vai tÊt c¶ c¸c m«n häc trong nhμ tr−êng. Mçi m«n
häc, tuú thuéc vμo ®Æc tr−ng cña m×nh mμ x¸c ®Þnh vÞ trÝ , chøc n¨ng vμ nhiÖm vô cña m×nh trong
nhiÖm vô chung. §Þa lý nhμ tr−êng víi nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña m×nh còng cã vÞ trÝ x¸c ®Þnh
trong viÖc thùc hiÖn nhiÖm vô ®ã.
1. Tr−íc hÕt, §Þa lý nhμ tr−êng cã kh¶ n¨ng båi d−ìng cho häc sinh mét khèi l−îng tri
thøc phong phó vÒ ®Þa lý tù nhiªn, kinh tÕ − x· héi vμ nh÷ng kÜ n¨ng, kÜ x¶o cÇn thiÕt trong
cuéc sèng, ®Æc biÖt lμ ký n¨ng b¶n ®å mμ kh«ng mét m«n häc nμo ®Ò cËp tíi.
Nhê vμo ®èi t−îng nghiªn cøu c¸c ®Þa tæng thÓ tõ ph¹m vi hÑp ®Õn réng ra toμn thÕ giíi
mμ ®Þa lý nhμ tr−êng cã kh¶ n¨ng cung cÊp cho häc sinh nh÷ng kiÕn thøc khoa häc vÒ tù
nhiªn, vÒ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ − x· héi cña con ng−êi kh¾p n¬i trªn Tr¸i §Êt. Häc sinh sÏ
n¾m ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm cña l·nh thæ, mèi quan hÖ gi÷a c¸c sù vËt vμ hiÖn t−îng, nh÷ng quy
luËt ph¸t triÓn cña m«i tr−êng ®Þa lý, cña ho¹t ®éng kinh tÕ − x· héi loμi ng−êi.
Khoa häc §Þa lý hiÖn ®¹i ngμy cμng cã nhiÒu ®ãng gãp tÝch cùc vμo viÖc t×m kiÕm c¸c
biÖn ph¸p tæng hîp ®Ó quy ho¹ch l·nh thæ, sö dông, b¶o vÖ vμ c¶i t¹o tù nhiªn nh»m tèi −u
hãa m«i tr−êng sèng, v× quyÒn lîi l©u dμi cña nh©n lo¹i. §ã còng lμ nh÷ng vÊn ®Ò mμ c¸c
thÕ hÖ hiÖn nay cÇn ph¶i biÕt vμ sö dông kiÕn thøc ®Þa lý ®Ó söa so¹n cho m×nh con ®−êng
®i ®Õn t−¬ng lai trong mèi liªn hÖ víi c¸c khoa häc kh¸c. §Þa lÝ nhμ tr−êng ®· gãp phÇn
m×nh vμo viÖc gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®ã.
Ngoμi ra, ®Þa lý nhμ tr−êng cßn trang bÞ cho häc sinh mét sè kÜ n¨ng, kÜ x¶o ®Ó vËn
dông c¸c tri thøc khoa häc ®Þa lý vμo thùc tiÔn, lμm quen häc sinh víi c¸c ph−¬ng ph¸p
nghiªn cøu ®Þa lý.
2. §Þa lý nhμ tr−êng cã kh¶ n¨ng to lín trong viÖc båi d−ìng cho häc sinh thÕ giíi quan
khoa häc vμ nh÷ng quan ®iÓm nhËn thøc ®óng ®¾n. Do tÝnh tæng hîp cña ®èi t−îng khoa häc
®Þa lý, häc sinh ph¶i lμm quen víi c¸ch t×m hiÓu, gi¶i thÝch c¸c mèi liªn hÖ gi÷a c¸c sù vËt,
8
- hiÖn t−îng trong qu¸ tr×nh th−êng xuyªn vËn ®éng vμ ph¸t triÓn cña chóng. §ã lμ nh÷ng c¬
së h×nh thμnh thÕ giíi quan khoa häc. Häc ®Þa lý, häc sinh nhËn thøc ®−îc mét c¸ch khoa
häc vai trß cña tù nhiªn trong sù ph¸t triÓn cña x· héi loμi ng−êi, mèi quan hÖ gi÷a tù nhiªn
vμ s¶n xuÊt x· héi, tõ ®ã cã ®−îc nh÷ng quan ®iÓm, nhËn thøc kh¸ch quan, ®óng ®¾n.
3. §Þa lý nhμ tr−êng còng cã nhiÒu kh¶ n¨ng h×nh thμnh cho häc sinh nh÷ng phÈm chÊt
®¹o ®øc cña ng−êi lao ®éng trong x· héi, nhê vμo viÖc nghiªn cøu trùc tiÕp vμ liªn hÖ
th−êng xuyªn gÇn gòi víi ®êi sèng ®Êt n−íc vμ thÕ giíi.
II − Mét sè xu h−íng míi trong d¹y häc ®Þa lý hiÖn nay
1. VÒ néi dung, vμo nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kØ XX, §Þa lÝ nhμ tr−êng ®· cã nhiÒu ®æi míi
theo h−íng t¨ng c−êng tÝnh hiÖn ®¹i, tÝnh thùc tiÔn vμ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc, n¨ng
lùc vËn dông kiÕn thøc cña häc sinh. Mét trong nh÷ng thay ®æi cô thÓ ®ã lμ :
− T¨ng c−êng kiÕn thøc kh¸i qu¸t, thÓ hiÖn qui luËt, gi¶m bít nh÷ng kiÕn thøc cã tÝnh sù
kiÖn.
− Qu¸n triÖt quan ®iÓm ®Þa lý tæng hîp, cung cÊp cho häc sinh kh¸i niÖm vÒ c¸c thÓ
tæng hîp ®Þa lý, chó ý nhiÒu h¬n ®Õn c¸c mèi liªn hÖ ®Þa lý, chñ yÕu lμ c¸c mèi liªn hÖ nh©n
qu¶.
− Båi d−ìng cho häc sinh kh¶ n¨ng vËn dông c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þa lý phï
hîp víi tr×nh ®é cña häc sinh (kh¶o s¸t ®Þa ph−¬ng, ®iÒu tra thùc tÕ, ph©n tÝch b¶n ®å, b¶ng
thèng kª).
− N©ng cao chÊt l−îng nh÷ng kiÕn thøc ®Þa lý ViÖt Nam, chó träng ®Õn ®Æc ®iÓm nhiÖt
®íi giã mïa cña n−íc ta.
− Qu¸n triÖt c¸c quan ®iÓm lÞch sö, kinh tÕ, sinh th¸i. ViÖc gi¶ng ®Þa lý ph¶i lμm cho
häc sinh cã thãi quen nh×n nhËn vμo b¶n chÊt vμ ®¸nh gi¸ c¸c hiÖn t−îng ®Þa lý vÒ mÆt kinh
tÕ, sinh th¸i.
− Lμm cho häc sinh n¾m ®−îc ®Þa lý ®Þa ph−¬ng qua c¸c bμi tËp thùc hμnh vμ qua c«ng
t¸c ngo¹i khãa, kh¶o s¸t ®Þa ph−¬ng, tham quan.
− Khai th¸c triÖt ®Ó ®Æc tr−ng cña m«n §Þa lÝ ®Ó gi¸o dôc thÕ giíi quan khoa häc, ý thøc
tham gia x©y dùng ®Êt n−íc, ph¸t triÓn n¨ng lùc trÝ tuÖ vμ nh÷ng kÜ n¨ng thùc tiÔn b»ng c¸ch
t¨ng c−êng c¸c c«ng t¸c thùc hμnh, c«ng t¸c nghiªn cøu võa víi tr×nh ®é häc sinh.
2. Ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Þa lý còng ®· cã nh÷ng biÕn chuyÓn theo h−íng d¹y häc ph¸t
huy tÝnh tÝch cùc häc tËp cña häc sinh. Bªn c¹nh c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc truyÒn thèng vμ
c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc c¶i tiÕn, ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc tiªn tiÕn,
®Ò cao chñ thÓ nhËn thøc cña ng−êi häc (hay d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m) vμ ngμy
cμng cã nhiÒu gi¸o viªn sö dông trong thùc tiÔn ho¹t ®éng d¹y häc cña m×nh.
Cho ®Õn nay, tuy cã nhiÒu tranh luËn, xung quanh kh¸i niÖm d¹y häc lÊy häc sinh lμm
trung t©m, nh−ng c¬ b¶n ®· cã nh÷ng tiÕng nãi chung.
9
- Theo R. C. Sharma, th× "trong ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m, toμn bé
qu¸ tr×nh d¹y − häc ®Òu h−íng vμo nhu cÇu, kh¶ n¨ng, høng thó cña häc sinh. Môc ®Ých lμ
nh»m ph¸t triÓn ë häc sinh kh¶ n¨ng vμ n¨ng lùc ®éc lËp häc tËp vμ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò.
Kh«ng khÝ trong líp linh ho¹t vμ cëi më vÒ mÆt t©m lÝ. Häc sinh vμ gi¸o viªn cïng nhau
kh¶o s¸t c¸c khÝa c¹nh cña vÊn ®Ò th× ®óng h¬n lμ gi¸o viªn nãi cho häc sinh vÒ gi¶i ph¸p
cña vÊn ®Ò.Vai trß cña ng−êi gi¸o viªn lμ t¹o ra nh÷ng t×nh huèng ®Ó ph¸t triÓn vÊn ®Ò, thu
thËp sè liÖu, t− liÖu häc sinh cã thÓ sö dông ®−îc, vμ gióp häc nhËn biÕt c¸c vÊn ®Ò, lËp gi¶
thiÕt lμm s¸ng tá vμ thö nghiÖm c¸c gi¶ thiÕt vμ rót ra kÕt luËn"
D¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m bao hμm nh÷ng yÕu tè sau :
− Tμi liÖu gi¸o khoa kh«ng ph¶i lμ nguån th«ng b¸o kiÕn thøc mμ thùc sù lμ tμi liÖu ®Ó
häc sinh lμm viÖc, kh¸m ph¸, t×m tßi. §ång thêi ph¶i ®a d¹ng vÒ lo¹i h×nh vμ phong phó vÒ
sè l−îng ®Ó ng−êi häc cã ®iÒu kiÖn chän cho m×nh c¸i cÇn thiÕt.
− Ph−¬ng ph¸p d¹y häc kh«ng ph¶i lμ thÊy gi¶ng, trß nghe, ghi chÐp, kh«ng ph¶i lμ thμy
th«ng b¸o, trß thu nhËn mμ häc sinh tù kh¸m ph¸, tù chiÕm lÜnh kiÕn thøc d−íi sù gióp ®ì
h−íng dÉn cña gi¸o viªn. Quan hÖ thÇy trß lμ quan hÖ hîp t¸c, th©n ¸i, th«ng hiÓu lÉn nhau.
− H×nh thøc tæ chøc d¹y häc theo h−íng c¸ nh©n hãa ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh,
chó träng häc theo nhãm, häc tay ®«i, häc c¸ nh©n, kÕt hîp víi h×nh thøc häc chung c¶ líp.
− ThiÕt bÞ vμ ph−¬ng tiÖn d¹y häc phong phó, hiÖn ®¹i, thùc sù lμ c«ng cô cho häc sinh
trong viÖc nghiªn cøu kh¸m ph¸ kiÕn thøc, chø kh«ng ph¶i lμ ph−¬ng tiÖn th«ng b¸o kiÕn
thøc.
− KiÓm tra ®¸nh gi¸ : häc sinh ®−îc tham gia nhiÒu vμo qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc
tËp.
Nh− vËy, gi÷a d¹y häc lÊy gi¸o viªn lμm trung t©m (GVTT) vμ d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung
t©m (HSTT) cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau c¬ b¶n.
Theo R. C. Sharma th× ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy GVTT lμ ph−¬ng ph¸p lÊy tr×nh bμy,
gi¶i thÝch lμm kh©u chñ yÕu. Träng t©m cña nã lμ nãi, ghi nhí vμ t¸i hiÖn th«ng tin. Häc
sinh chØ lμ ng−êi tiÕp nhËn mét c¸ch thô ®éng. Sù tham gia cña häc sinh ®−îc giíi h¹n chñ
yÕu ë hái vμ tr¶ lêi vÒ nh÷ng vÊn ®Ò mμ gi¸o viªn ®· gi¶ng. M«i tr−êng d¹y häc mang nÆng
tÝnh h×nh thøc, ng−êi gi¸o viªn gi÷ vÞ trÝ trung t©m líp häc.
Nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy GVTT vμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc
lÊy HSTT thÓ hiÖn ë nh÷ng mÆt sau:
− VÒ môc tiªu d¹y häc.
Trong GVTT, ng−êi ta quan t©m tr−íc hÕt ®Õn viÖc thùc hiÖn nhiÖm vô cña gi¸o viªn lμ
truyÒn ®¹t cho hÕt nh÷ng kiÕn thøc ®· quy ®Þnh trong ch−¬ng tr×nh vμ s¸ch gi¸o khoa.
Trong HSTT, ng−êi ta h−íng vμo viÖc chuÈn bÞ cho häc sinh sím thÝch øng víi ®êi sèng
x· héi, hßa nhËp vμ gãp phÇn ph¸t triÓn céng ®ång, t«n träng nhu cÇu, lîi Ých, kh¶ n¨ng cña
häc sinh.
10
- − VÒ néi dung d¹y häc.
Trong GVTT, ch−¬ng trinh ®−îc thiÕt kÕ chñ yÕu theo l«gic néi dung c¸c m«n häc, chó
ý tr−íc hÕt ®Õn hÖ thèng kiÕn thøc lÝ thuyÕt, sù ph¸t triÓn tuÇn tù c¸c kh¸i niÖm, ®Þnh luËt,
häc thuyÕt.
Trong HSTT, ng−êi ta chó träng c¸c kÜ n¨ng thùc hμnh vËn dông kiÕn thøc lÝ thuyÕt, n¨ng
lùc ph¸t hiÖn vμ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thùc tiÔn.
− VÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc.
Trong GVTT, ph−¬ng ph¸p chñ yÕu lμ thuyÕt tr×nh, gi¶ng gi¶i, thÇy nãi, trß ghi. Gi¸o
viªn lo tr×nh bμy cÆn kÏ néi dung bμi häc, tranh thñ truyÒn thô vèn hiÓu biÕt vμ kinh nghiÖm
cña m×nh. Häc sinh tiÕp thu thô ®éng, cè hiÓu vμ nhí nh÷ng ®iÒu gi¸o viªn ®· gi¶ng, tr¶ lêi
nh÷ng c©u hái gi¸o viªn nªu ra vÒ nh÷ng vÊn ®Ò ®· d¹y. Gi¸o ¸n ®−îc thiÕt kÕ theo tr×nh tù
®−êng th¼ng, chung cho c¶ líp häc. Gi¸o viªn chñ ®éng thùc hiÖn theo c¸c b−íc ®· chuÈn
bÞ.
Trong HSTT, ng−êi ta coi träng viÖc rÌn luyÖn cho häc sinh ph−¬ng ph¸p tù häc, ph¸t
huy sù t×m tßi ®éc lËp hoÆc theo nhãm, th«ng qua th¶o luËn, thÝ nghiÖm, thùc hμnh, th©m
nhËp thùc tÕ. Gi¸o viªn quan t©m vËn dông vèn hiÓu biÕt vμ kinh nghiÖm cña tõng c¸ nh©n
vμ tËp thÓ häc sinh ®Ó x©y dùng bμi häc. Gi¸o ¸n ®−îc thiÕt kÕ theo kiÓu ph©n nh¸nh, ®−îc
gi¸o viªn linh ho¹t ®iÒu chØnh theo diÔn tiÕn cña tiÕt häc víi sù tham gia tÝch cùc cña häc
sinh, thùc hiÖn giê häc ph©n hãa theo tr×nh ®é vμ n¨ng lùc cña häc sinh, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn
lîi cho sù béc lé vμ ph¸t triÓn tiÒm n¨ng cña mçi häc sinh.
− VÒ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc.
Trong GVTT, bμi lªn líp ®−îc tiÕn hμnh chñ yÕu trong phßng häc mμ bμn gi¸o viªn vμ
b¶ng ®en lμ ®iÓm thu hót chó ý cña mäi häc sinh, häc sinh th−êng ngåi theo bμn ghÕ dμi 5
chç, bè trÝ thμnh hai d·y cè ®Þnh.
Trong HSTT, th−êng dïng bμn ghÕ c¸ nh©n, ®−îc bè trÝ thay ®æi linh ho¹t cho phï hîp
víi ho¹t ®éng häc tËp trong tiÕt häc, thËm chÝ theo yªu cÇu s− ph¹m cña tõng phÇn trong tiÕt
häc, nhiÒu bμi häc ®−îc tiÕn hμnh trong phßng thÝ nghiÖm, ngoμi trêi, t¹i viÖn b¶o tμng, c¬
së s¶n xuÊt.
− VÒ ®¸nh gi¸.
Trong GVTT, gi¸o viªn lμ ng−êi ®éc quyÒn ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña häc sinh, chó ý
tíi kh¶ n¨ng ghi nhí vμ t¸i hiÖn c¸c th«ng tin gi¸o viªn ®· cung cÊp.
Trong HSTT, häc sinh tù gi¸c chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ kÕt qu¶ häc tËp cña m×nh, ®−îc tham
gia tù ®¸nh gi¸ vμ ®¸nh gi¸ lÉn nhau vÒ môc ®Ých ®¹t c¸c môc tiªu cña tõng phÇn trong
ch−¬ng tr×nh häc tËp, chó träng bæ khuyÕt nh÷ng mÆt ch−a ®¹t ®−îc so víi môc tiªu tr−íc
khi b−íc vμo mét phÇn míi cña ch−¬ng tr×nh.
NghÞ quyÕt TW lÇn thø 4 vÒ "TiÕp tôc ®æi míi sù nghiÖp gi¸o dôc vμ ®μo t¹o" ®· chØ râ :
"§æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y vμ häc ë tÊt c¶ c¸c cÊp häc, bËc häc... ¸p dông nh÷ng ph−¬ng
ph¸p gi¸o dôc hiÖn ®¹i ®Ó båi d−ìng cho häc sinh n¨ng lùc t− duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc gi¶i
11
- quyÕt vÊn ®Ò". Thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m trong thùc tiÔn d¹y
häc vμ häc hiÖn nay chÝnh lμ mét h−íng ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc theo tinh thÇn NghÞ
quyÕt IV, bëi v× ®©y lμ mét ph−¬ng ph¸p tÝch cùc, cã chiÒu s©u, t¹o c¬ héi cho ng−êi häc ph¸t
huy ®−îc trÝ tuÖ, t− duy vμ ãc th«ng minh cña m×nh (ý cña cè vÊn Ph¹m V¨n §ång, bμi "Mét
ph−¬ng ph¸p cùc k× quý b¸u", b¸o Nh©n d©n sè ngμy 18 − 11 − 1994).
III − Lý luËn d¹y häc ®Þa lý lμ mét bé phËn cña khoa häc gi¸o dôc
Lý luËn d¹y häc §Þa lÝ lμ mét bé phËn cña khoa häc gi¸o dôc, nghiªn cøu qu¸ tr×nh d¹y
häc vμ gi¸o dôc cña bé m«n ®Þa lý ë nhμ tr−êng, nh»m gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu ®μo t¹o
cña nhμ tr−êng. Lý luËn d¹y häc ®Þa lý nghiªn cøu c¸c ®Æc ®iÓm, c¸c hiÖn t−îng s− ph¹m
cña qu¸ tr×nh d¹y häc ®Þa lý, néi dung cña d¹y häc ®Þa lý, nh÷ng nguyªn t¾c, quy luËt cña
viÖc d¹y vμ häc ®Þa lý ë nhμ tr−êng.
Qu¸ tr×nh d¹y häc §Þa lÝ gåm 2 mÆt t−¬ng quan mËt thiÕt víi nhau : ho¹t ®éng d¹y cña
gi¸o viªn vμ ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh.
Trong qu¸ tr×nh d¹y häc ®Þa lý, ho¹t ®éng cña gi¸o viªn chñ yÕu nh»m vμo viÖc lμm cho
häc sinh n¾m v÷ng tri thøc vμ kÜ n¨ng, kÜ x¶o ®Þa lý, ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc vμ n¨ng
lùc hμnh ®éng, h×nh thμnh thÕ giíi quan khoa häc vμ nh÷ng hμnh vi ®¹o ®øc, tæ chøc c«ng
t¸c ®éc lËp cho häc sinh, g©y høng thó häc tËp, khuyÕn khÝch vμ kiÓm tra ®¸nh gi¸ c¸c thμnh
c«ng trong c¸c bμi tËp ë nhμ, ngoμi giê, gióp c¸c em kh¾c phôc khã kh¨n trong häc tËp, lμm
cho c¸c em thu nhËn tri thøc vμ kÜ n¨ng mét c¸ch v÷ng ch¾c, tÝch cùc vμ tù gi¸c, biÕt vËn
dông tri thøc vμo ®êi sèng vμ ho¹t ®éng thùc tiÔn.
Qu¸ tr×nh häc tËp lμ mét qu¸ tr×nh cã hai ho¹t ®éng : ho¹t ®éng nhËn thøc vμ ho¹t ®éng
c¶i biÕn tri thøc. Trong qu¸ tr×nh häc tËp häc sinh kh«ng chØ ®¬n thuÇn tiÕp thu mét c¸ch
thô ®éng nh÷ng yªu cÇu do gi¸o viªn ®Æt ra, mμ cßn ph¶n øng l¹i chóng mét c¸ch cã lùa
chän, tÝch cùc chuyÓn hãa chóng víi nh÷ng kinh nghiÖm tÝch lòy cña b¶n th©n vμ víi tr×nh
®é ph¸t triÓn trÝ tuÖ. Nh− vËy, nh÷ng tri thøc mμ häc sinh lÜnh héi ®−îc lμ kÕt qu¶ cña mét
sù hßa trén ®éc ®¸o nh÷ng kinh nghiÖm cña x· héi vμ cña b¶n th©n.
C¶ hai qu¸ tr×nh d¹y vμ häc lμm thμnh mét qu¸ tr×nh thèng nhÊt, trong ®ã viÖc d¹y cña
thÇy ®ãng vai trß chñ ®¹o cã t¸c dông ®iÒu khiÓn, tæ chøc − cßn viÖc häc gi÷ vai trß chñ
®éng, tÝch cùc, tù lùc. Lý luËn d¹y häc hiÖn ®¹i ®Ò cao vai trß ®éc lËp cña trß.
Lý luËn d¹y häc ®Þa lý tr¶ lêi 3 c©u hái :
− D¹y häc ®Ó lμm g× ? (môc ®Ých vμ nhiÖm vô cña d¹y häc §Þa lý)
− D¹y vμ häc c¸i g× ? (néi dung m«n häc)
− D¹y vμ häc nh− thÕ nμo ? (nguyªn t¾c, ph−¬ng ph¸p vμ c¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc
vμ gi¸o dôc)
Lý luËn d¹y häc §Þa lý cã mét sè nhiÖm vô quan träng sau :
12
- 1. VÒ mÆt gi¶ng d¹y
Tæng kÕt vμ vËn dông nh÷ng kinh nghiÖm tiªn tiÕn cña gi¸o viªn ®Þa lý, trªn c¬ së ®ã
tiÕn hμnh thùc nghiÖm nh÷ng ph−¬ng ph¸p vμ h×nh thμnh tæ chøc d¹y häc tÝch cùc vμ hiÖu
nghiÖm nhÊt.
− TiÕn hμnh c¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p d¹y häc, hoÆc m¹nh d¹n ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y
häc míi, hiÖn ®¹i nh»m t¨ng c−êng vai trß chñ thÓ cña häc sinh trong nhËn thøc, lμm cho
häc sinh tù gi¸c tÝch cùc vμ tù lùc häc tËp, tr¸nh lèi d¹y häc nhåi nhÐt tri thøc, xa rêi thùc
tÕ, kh«ng ph¸t triÓn t− duy häc sinh.
− Nghiªn cøu nh÷ng ph−¬ng ph¸p vμ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc míi, hiÖn ®¹i, phï hîp
víi thùc tiÔn nhμ tr−êng ViÖt Nam.
− Nghiªn cøu c¶i tiÕn thiÕt bÞ vμ ph−¬ng tiÖn d¹y häc ®Þa lý, phï hîp víi néi dung vμ
ph−¬ng ph¸p d¹y míi. C¨n cø vμo t×nh h×nh thùc tiÔn ®Êt n−íc, lý luËn d¹y häc ®Þa lý nghiªn
cøu vμ s¸ng t¹o nh÷ng ®å dïng d¹y häc, ®ång thêi vËn dông nh÷ng tiÕn bé cña kÜ thuËt hiÖn
®¹i (phim video gi¸o khoa, ti vi, video, m¸y vi tÝnh, internet, ®a ph−¬ng tiÖn...).
− T×m ra nh÷ng qui luËt chung vμ ®Æc tr−ng cña viÖc gi¶ng d¹y ë tõng cÊp häc vμ tõng
lo¹i häc sinh phï hîp víi løa tuæi vμ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña häc sinh.
2. VÒ mÆt häc tËp
− Nghiªn cøu chÊt l−îng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o cña häc sinh, kh¶o s¸t qui luËt h×nh
thμnh vμ ph¸t triÓn kh¸i niÖm, quy luËt ®Þa lý ë häc sinh thuéc c¸c løa tuæi kh¸c nhau.
− Nghiªn cøu c¸c kÜ n¨ng ho¹t ®éng trÝ tuÖ vμ ho¹t ®éng thùc tiÔn trong qu¸ tr×nh häc
tËp m«n ®Þa lý trªn líp còng nh− ho¹t ®éng ngoμi líp cña häc sinh.
− Nghiªn cøu nh÷ng ph−¬ng ph¸p häc tËp (thu nhËn tri thøc vμ c¶i biÕn tri thøc) cña häc
sinh phï hîp víi n¨ng lùc nhËn thøc cña c¸c em vμ t−¬ng øng víi c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y cña thÇy
gi¸o. §Æc biÖt, chó träng nghiªn cøu c¸c ho¹t ®éng ®éc lËp trong nhËn thøc cña c¸c em ®Ó t×m
ra nh÷ng biÖn ph¸p t¸c ®éng tÝch cùc n©ng cao hiÖu qu¶ häc tËp cña häc sinh.
− Nghiªn cøu nh÷ng ®Æc ®iÓm cña häc sinh nãi chung vμ nh÷ng ®èi t−îng c¸ biÖt nãi riªng
(häc sinh giái, häc sinh kÐm, häc sinh lín tuæi...).
− Nghiªn cøu nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt nhÊt cho sù h×nh thμnh ë häc sinh thÕ giíi quan khoa
häc, lßng yªu mÕn thiªn nhiªn, phÈm chÊt tèt ®Ñp cña ng−êi lao ®éng cã v¨n hãa.
Nãi tãm l¹i, lý luËn d¹y häc ®Þa lý cã nhiÖm vô nghiªn cøu néi dung m«n häc, viÖc d¹y
vμ viÖc häc trong sù thèng nhÊt h÷u c¬ vμ trong mèi liªn hÖ qua l¹i chÆt chÏ. XÐt cho cïng
nã cã nhiÖm vô t×m ra nh÷ng ®iÒu kiÖn tèi −u ®Ó viÖc häc tËp cña häc sinh ®¹t chÊt l−îng
cao nhÊt mét c¸ch toμn diÖn.
13
- IV−Kh¸i niÖm vÒ nghiªn cøu khoa häc vμ ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc
1. Nghiªn cøu khoa häc
1.1. Kh¸i niÖm
Nghiªn cøu khoa häc lμ qu¸ tr×nh t×m tßi kh¸m ph¸, lμm s¸ng tá nh÷ng m©u thuÉn tån
t¹i kh¸ch quan trong thùc tiÔn tù nhiªn, x· héi ; nh»m t×m ra nh÷ng gi¶i ph¸p hiÖu qu¶ cho
sù ph¸t triÓn.
Nh− vËy nghiªn cøu khoa häc gåm hai nhiÖm vô bao trïm lμ :
− Kh¸m ph¸p nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt vμ quy luËt ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña sù vËt hoÆc
hiÖn t−îng.
− VËn dông c¸c quy luËt ®ã vμo viÖc t×m ra c¸c gi¶i ph¸p t¸c ®éng vμo sù vËt, hiÖn
t−îng, b¾t chóng ph¶i phôc vô cuéc sèng cña con ng−êi.
Thùc hiÖn hai nhiÖm vô ®Ó nghiªn cøu khoa häc ®¹t ®Õn môc ®Ých c¬ b¶n lμ nhËn thøc vμ
c¶i t¹o thÕ giíi.
1.2. Chøc n¨ng chñ yÕu cña nghiªn cøu khoa häc
Theo Vò Cao §μm [10], nghiªn cøu khoa häc cã c¸c chøc n¨ng : m« t¶, gi¶i thÝch, tiªn
®o¸n vμ s¸ng t¹o.
− M« t¶ lμ giai ®o¹n nghiªn cøu khoa häc, bao hμm viÖc ghi l¹i nh÷ng d÷ kiÖn thùc
nghiÖm hoÆc quan s¸t, nhê nh÷ng hÖ thèng t− liÖu nhÊt ®Þnh ®−îc ¸p dông trong khoa häc.
ViÖc m« t¶ ®−îc thùc hiÖn b»ng ng«n ng÷ th«ng th−êng, còng nh− b»ng nh÷ng ph−¬ng tiÖn
®Æc biÖt t¹o thμnh ng«n ng÷ khoa häc (kÝ hiÖu, ma trËn, ®å thÞ v.v..).
Môc ®Ých cña m« t¶ lμ ®−a ra mét hÖ thèng tri thøc vÒ sù vËt, gióp cho con ng−êi mét
c«ng cô nhËn d¹ng, ph©n biÖt ®−îc sù kh¸c nhau gi÷a c¸c sù vËt hiÖn t−îng.
M« t¶ vμ gi¶i thÝch liªn quan chÆt chÏ víi nhau. Kh«ng m« t¶ c¸c sù kiÖn thùc tÕ th×
kh«ng gi¶i thÝch chóng ®−îc, mÆt kh¸c, sù m« t¶ kh«ng cã gi¶i thÝch th× ch−a ph¶i lμ khoa
häc.
M« t¶ cã ®Þnh tÝnh vμ ®Þnh l−îng. M« t¶ ®Þnh tÝnh nh»m chØ râ ®Æc tr−ng vÒ chÊt cña sù
vËt. M« t¶ ®Þnh l−îng nh»m chØ râ c¸c ®Æc tr−ng vÒ l−îng cña sù vËt.
− Gi¶i thÝch : lμ chøc n¨ng quan träng nhÊt cña nghiªn cøu khoa häc, v¹ch ra b¶n chÊt
cña ®èi t−îng ®−îc nghiªn cøu. Nhê vμo gi¶i thÝch mμ c¸c nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù h×nh
thμnh vμ quy luËt chi phèi qu¸ tr×nh vËn ®éng cña sù vËt ®−îc kh¸m ph¸.
Môc ®Ých cña gi¶i thÝch lμ ®−a ra nh÷ng th«ng tin vÒ thuéc tÝnh b¶n chÊt sù vËt ®Ó nhËn
d¹ng chóng.
Gi¶i thÝch ®Ò cËp ®Õn nhiÒu khÝa c¹nh, nh− nguån gèc, quan hÖ gi÷a c¸c bé phËn cÊu
thμnh chØnh thÓ, liªn hÖ gi÷a c¸c qu¸ tr×nh bªn trong vμ c¸c yÕu tè bªn ngoμi sù vËt, nguyªn
nh©n vμ hËu qu¶ cña t¸c ®éng vμo sù vËt vμ gi¶i thÝch quy luËt chung chi phèi qu¸ tr×nh vËn
®éng cña sù vËt.
14
- Gi¶i thÝch g¾n liÒn víi m« t¶, th−êng dùa trªn sù m« t¶, vμ ®Õn l−ît m×nh, lμ c¬ së cho
sù tiªn ®o¸n khoa häc. Thùc hiÖn chøc n¨ng gi¶i thÝch, khoa häc ®· n©ng tÇm tõ chøc n¨ng
m« t¶ gi¶n ®¬n c¸c sù vËt tíi chøc n¨ng ph¸t hiÖn quy luËt vËn ®éng cña sù vËt, trë thμnh
c«ng cô nhËn thøc c¸c quy luËt b¶n chÊt cña thÕ giíi.
− Tiªn ®o¸n : §o¸n tr−íc nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn vμ x· héi ch−a quan s¸t ®−îc hoÆc
cßn ch−a x¸c ®Þnh ®−îc, dùa trªn kinh nghiÖm, dùa vμo viÖc kh¸i qu¸t nh÷ng d÷ kiÖn lý luËn
vμ thùc nghiÖm vμ viÖc tÝnh ®Õn nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn kh¸ch quan. Nhê vμo tiªn ®o¸n, viÖc
nhËn thøc thùc tÕ kh¸ch quan ®−îc më réng ra trªn nhiÒu h−íng kh¸c nhau vμ tiÕp cËn
nhanh ®Õn sù ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn t−îng.
− S¸ng t¹o : lμ sù lμm ra mét sù vËt míi ch−a tõng tån t¹i. Sø mÖnh cã ý nghÜa lín lao cña
khoa häc kh«ng ph¶i chõng dõng l¹i ë chøc n¨ng m« t¶, gi¶i thÝch vμ tiªn ®o¸n mμ ph¶i s¸ng t¹o
c¸c gi¶i ph¸p c¶i t¹o thÕ giíi.
Bèn chøc n¨ng nμy cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau vμ lμm thμnh c¸c nÊc thang cña nghiªn
cøu khoa häc, tõ m« t¶ ®Õn gi¶i thÝch, tiªn ®o¸n vμ s¸ng t¹o. Tuy nhiªn, mét c«ng tr×nh khoa
häc cô thÓ, do môc tiªu cña m×nh, kh«ng ph¶i bao giê còng thùc hiÖn ®Çy ®ñ bèn chøc n¨ng
nμy.
1.3. C¸c ®Æc ®iÓm cña nghiªn cøu khoa häc
Vò Cao §μm cho r»ng nghiªn cøu khoa häc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm : tÝnh míi, tÝnh tin cËy,
tÝnh th«ng tin, tÝnh kh¸ch quan, tÝnh kÕ thõa, tÝnh c¸ nh©n, tÝnh rñi ro, tÝnh phi kinh tÕ.
− TÝnh míi
VÒ b¶n chÊt, nghiªn cøu khoa häc (NCKH) lμ qu¸ tr×nh th©m nhËp kh¸m ph¸ vμo thÕ
giíi nh÷ng sù vËt vμ hiÖn t−îng ch−a biÕt, hoÆc biÕt ch−a râ, ch−a ®ñ. Qu¸ tr×nh NCKH lu«n
lμ qu¸ tr×nh h−íng tíi nh÷ng ph¸t hiÖn, kh¸m ph¸ hoÆc s¸ng t¹o míi, kh«ng lÆp l¹i nh÷ng
ph¸t hiÖn hoÆc s¸ng t¹o ®· cã.
HiÓu mét c¸ch ®Çy ®ñ th× tÝnh míi lμ dï cho ®· ®¹t ®−îc mét ph¸t hiÖn míi, ng−êi
nghiªn cøu vÉn cßn tiÕp tôc t×m kiÕm nh÷ng ph¸t hiÖn míi h¬n, ®Çy ®ñ vμ trän vÑn h¬n. Bëi
v× qu¸ tr×nh NCKH còng lμ qu¸ tr×nh nhËn thøc b¶n chÊt sù vËt vμ hiÖn t−îng. Qu¸ tr×nh ®ã
lu«n vËn ®éng ph¸t triÓn kh«ng ngõng.
− TÝnh tin cËy
Mét kÕt qu¶ nghiªn cøu ®¹t ®−îc nhê mét ph−¬ng ph¸p nμo ®ã ph¶i cã kh¶ n¨ng kiÓm
chøng l¹i nhiÒu lÇn do nhiÒu ng−êi kh¸c nhau thùc hiÑen trong nh÷ng ®iÒu kiÖn gièng nhau
vμ víi nh÷ng kÕt qu¶ thu ®−îc hoμn toμn gièng nhau. NÕu cã mét kÕt qu¶ nμo ®ã thu ®−îc
ngÉu nhiªn dï phï hîp víi gi¶ thuyÕt ®Ò ra tr−íc ®ã còng ch−a thÓ xem lμ ®ñ tin cËy ®Ó kÕt
luËn vÒ b¶n chÊt cña sù vËt hoÆc hiÖn t−îng.
15
- − TÝnh th«ng tin
S¶n phÈm cña NCKH ®−îc thÓ hiÖn d−íi d¹ng : b¸o c¸o khoa häc, t¸c phÈm khoa häc,
bμi b¸o, nh−ng còng cã thÓ lμ mét mÉu vËt liÖu míi, mÉu s¶n phÈm míi, m« h×nh thÝ ®iÓm
vÒ mét ph−¬ng thøc tæ chøc s¶n xuÊt míi... Trong tÊt c¶ c¸c tr−êng hîp nμy, s¶n phÈm khoa
häc lu«n mang ®Æc tr−ng th«ng tin. §ã lμ nh÷ng th«ng tin vÒ qui luËt vËn ®éng cña sù vËt
hoÆc hiÖn t−îng, th«ng tin vÒ qu¸ tr×nh c«ng nghÖ vμ c¸c tham sè ®i kÌm qu¸ tr×nh ®ã.
− TÝnh kh¸ch quan
Trong NCKH, c¸c nhËn ®Þnh cÇn ph¶i dùa trªn c¬ së t− liÖu, sè liÖu cô thÓ, tin cËy, c¸c
kÕt luËn cÇn ph¶i ®−îc x¸c nhËn b»ng kiÓm chøng míi ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan. NÕu ng−êi
nghiªn cøu nhËn ®Þnh véi v· nÆng nÒ c¶m tÝnh, kÕt luËn thiÕu c¬ së khoa häc tin cËy th× ®·
lμm mÊt tÝnh kh¸ch quan trong ph¶n ¸nh tÝnh chÊt cña sù vËt hiÖn t−îng.
Th«ng th−êng, ®Ó ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan, ng−êi nghiªn cøu cÇn lu«n lu«n lËt ®i lËt l¹i
nh÷ng kÕt luËn t−ëng nh− ®· hoμn toμn ®−îc x¸c nhËn.
− TÝnh kÕ thõa
Ngμy nay, do sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña NCKH vμ khèi l−îng tri thøc khoa häc khæng
lå ngμy cμng t¨ng nhanh chãng trong mäi lÜnh vùc, nªn hÇu nh− kh«ng cã mét c«ng tr×nh
NCKH nμo l¹i b¾t ®Çu tõ chç hoμn toμn trèng kh«ng vÒ kiÕn thøc. Mçi nghiªn cøu ph¶i kÕ
thõa c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu trong c¸c lÜnh vùc khoa häc rÊt xa nhau, t−ëng chõng nh−
kh«ng cã quan hÖ g× víi nhau. TÝnh kÕ thõa còng lμ mét tÊt yÕu trong NCKH liªn ngμnh −
mét h−íng nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ − x· héi cã hiÖu qu¶ hiÖn nay.
Ngoμi c¸c ®Æc tÝnh trªn, NCKH cßn cã tÝnh c¸ nh©n, tÝnh phi kinh tÕ, tÝnh rñi ro.
1.4. C¸c lo¹i h×nh nghiªn cøu khoa häc
Trong bÊt cø lÜnh vùc NCKH nμo (tù nhiªn, kÜ thuËt vμ c«ng nghÖ, x· héi vμ nh©n v¨n...)
®Òu tån t¹i hai lo¹i h×nh NCKH : nghiªn cøu c¬ b¶n (fundamental research) vμ nghiªn cøu
ph¸t triÓn (developmnet research).
− Nghiªn cøu c¬ b¶n : lμ qu¸ tr×nh më réng vμ lμm s©u s¾c kiÕn thøc nh»m ph¸t hiÖn, t×m
kiÕm nh÷ng nguyªn lÝ míi, kÕt qu¶ míi thuéc b¶n th©n tõng lÜnh vùc (To¸n, V¨n häc, TriÕt häc,
LÞch sö, T©m lÝ, Gi¸o dôc...).
Nghiªn cøu c¬ b¶n cã thÓ thùc hiÖn trªn c¬ së nh÷ng nghiªn cøu thuÇn tóy lÝ thuyÕt (x©y
dùng c¸c c¬ së lÝ thuyÕt vÒ mét sù vËt, qu¸ tr×nh, hiÖn t−îng) hoÆc dùa trªn c¬ së nh÷ng
quan s¸t, thÝ nghiÖm, ®o ®¹c nh÷ng biÓu hiÖn, ¶nh h−ëng vμ t¸c ®éng cña mét quy luËt ch−a
biÕt nμo ®ã (®iÒu tra tæng thÓ vÒ tù nhiªn, kinh tÕ − x· héi, v¨n hãa, gi¸o dôc, y tÕ ; tæng kÕt
kinh nghiÖm tõ mét sù vËt, mét qu¸ tr×nh)
S¶n phÈm cña nghiªn cøu c¬ b¶n cã thÓ lμ c¸c ph¸t hiÖn, ph¸t kiÕn, c«ng thøc, ph¸t minh
vμ th−êng dÉn ®Õn viÖc h×nh thμnh mét hÖ thèng lÝ thuyÕt cã ¶nh h−ëng ®Õn mét hoÆc nhiÒu
lÜnh vùc khoa häc kh¸c nhau.
16
- − Nghiªn cøu ph¸t triÓn : lμ lo¹i h×nh nghiªng vÒ ph©n tÝch nh÷ng luËn cø, xem xÐt
nguån lùc, ®iÒu tra, kh¶o s¸t ®èi t−îng, hiÖn tr¹ng, nh»m ®−a ra nh÷ng gi¶i ph¸p phôc vô
c«ng cuéc ph¸t triÓn, g¾n chÆt víi ®iÒu kiÖn ®Æc thï cña tõng c¬ së.
Trong nghiªn cøu ph¸t triÓn, cã thÓ t¸ch ra thμnh hai lo¹i h×nh : nghiªn cøu øng dông vμ
nghiªn cøu triÓn khai.
− Nghiªn cøu øng dông : (applied research) lμ sù vËn dông c¸c qui luËt tõ trong nghiªn
cøu c¬ b¶n m«i tr−êng thùc tÕ cña sù vËt vμ hiÖn t−îng ®Ó ®−a ra nguyªn lÝ vÒ c¸c gi¶i ph¸p.
S¶n phÈm cña nghiªn cøu øng dông cã thÓ lμ mét gi¶i ph¸p míi vÒ tæ chøc, qu¶n lÝ x· héi
hoÆc c«ng nghÖ, vËt liÖu, s¶n phÈm... còng cã thÓ lμ mét gi¶i ph¸p h÷u Ých, s¸ng chÕ...
− Nghiªn cøu triÓn khai : lμ sù vËn dông c¸c qui luËt (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu c¬
b¶n) vμ nghiªn cøu øng dông ®Ó ®−a ra c¸c h×nh mÉu víi nh÷ng tham sè ®ñ mang tÝnh kh¶ thi
vÒ kÜ thuËt. S¶n phÈm vÒ ho¹t ®éng triÓn khai lμ nh÷ng vËt mÉu, h×nh mÉu cã tÝnh kh¶ thi vÒ kÜ
thuËt.
2. §Ò tμi nghiªn cøu khoa häc
2.1 Kh¸i niÖm
§Ò tμi NCKH lμ mét vÊn ®Ò khoa häc ch−a ®−îc gi¶i quyÕt, cÇn ph¶i ®−îc trªn c¬ së vËn
dông ph−¬ng ph¸p luËn vμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc. Thùc chÊt cña mét ®Ò tμi
NCKH gi¸o dôc lμ mét c©u hái xuÊt ph¸t tõ nh÷ng m©u thuÉn trong ho¹t ®éng lý luËn hay
thùc tiÔn gi¸o dôc. VÝ dô, ®Ò tμi : "C¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc §Þa lÝ 10 theo h−íng ®Ò cao vai
trß chñ thÓ nhËn thøc cña häc sinh" ; c©u hái chñ yÕu ph¶i tr¶ lêi lμ : "Trong d¹y häc §Þa lÝ
10 hiÖn nay, nh»m ®Ò cao vai trß chñ ®éng, tÝch cùc häc tËp cña häc sinh, cÇn ph¶i sö dông
c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc (PPDH) nμo ?
Mét ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc bao hμm mét hay mét sè nhiÖm vô cô thÓ, ®ßi
hái ng−êi nghiªn cøu ph¶i gi¶i ®¸p nh÷ng ®iÒu ch−a râ, ®em l¹i c¸i hoμn thiÖn h¬n, ph¸t
hiÖn c¸i míi hîp quy luËt, t¹o ra ch©n lÝ míi cho thùc tiÔn hay cho lý luËn gi¸o dôc. Mçi
nhiÖm vô nh− vËy liªn quan tíi mét c©u hái lín hoÆc nhá. Tr¶ lêi c©u hái Êy mét c¸ch tho¶
m·n nghÜa lμ thùc hiÖn ®−îc trän vÑn nhiÖm vô nghiªn cøu ®Ò tμi.
NhiÒu ®Ò tμi nghiªn cøu cã thÓ lËp thμnh mét vÊn ®Ò nghiªn cøu, nhiÒu vÊn ®Ò nghiªn
cøu cã thÓ lËp thμnh mét ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu. Nh− vËy, mét ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu
gåm nhiÒu vÊn ®Ò nghiªn cøu, mçi vÊn ®Ò nghiªn cøu l¹i gåm nhiÒu ®Ò tμi nghiªn cøu cô
thÓ.
2.2. Yªu cÇu ®èi víi mét ®Ò tμi nghiªn cøu gi¸o dôc
§Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc chØ ®−îc ®Ò ra vμ ®−îc chÊp nhËn khi h−íng vμo mét
gi¸ trÞ lý luËn hay thùc tiÔn nhÊt ®Þnh, nghÜa lμ nh»m tíi mét môc ®Ých cã ý nghÜa ®èi víi gi¸o
dôc, tøc lμ ph¶i tr¶ lêi hai c©u hái : "Nghiªn cøu c¸i g× ?", "Nghiªn cøu ®Ó lμm g× ?", trong
gi¸o dôc cã ba yªu cÇu, chñ yÕu ®èi víi mét ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc, gi¸o dôc :
17
- + §Ò tμi ph¶i ®¶m b¶o tÝnh ch©n lÝ, tøc lμ ®Ò tμi ph¶i ph¶n ¸nh nh÷ng m©u thuÉn kh¸ch
quan ch−a ®−îc gi¶i quyÕt.
+ §Ò tμi ph¶i ®¶m b¶o tÝnh thùc tiÔn : ph¶i xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn gi¸o dôc vμ trë l¹i phôc
vô thùc tiÔn gi¸o dôc.
+ §Ò tμi ph¶i ®¶m b¶o tÝnh cÊp thiÕt : ph¶n ¸nh m©u thuÉn chñ yÕu gay g¾t trong thùc
tiÔn.
2.3. C¸c lo¹i ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc
− Dùa vμo tÝnh chÊt cña mét ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc (liªn quan ®Õn nhiÖm
vô cña ®Ò tμi), cã thÓ chia ®Ò tμi, nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc thμnh c¸c lo¹i sau :
+ §iÒu tra : NhiÖm vô ®iÒu tra ®−îc ®Æt lªn hμng ®Çu. VÝ dô : §iÒu tra vμ ®¸nh gi¸ thùc
tr¹ng ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Þa lý trong c¸c tr−êng THPT miÒn Trung vμ T©y Nguyªn.
+ Tæng kÕt kinh nghiÖm : NhiÖm vô chñ yÕu cña ®Ò tμi lμ tæng kÕt kinh nghiÖm. VÝ dô :
Nh÷ng biÖn ph¸p gi¸o dôc d©n sè cã hiÖu qu¶ qua d¹y häc ®Þa lý ngoμi giê ë nhμ tr−êng
THPT − kinh nghiÖm thùc tiÔn vμ kh¶ n¨ng ¸p dông ®¹i trμ.
+ Thùc nghiÖm : Nªu gi¶ ®Þnh, kiÓm nghiÖm chóng qua thùc tiÔn, ®Ò xuÊt kÕt luËn cã
tÝnh ch©n lÝ, c¶i t¹o hiÖn thùc. VÝ dô : ThÓ nghiÖm ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu trong d¹y häc
®Þa lý líp 10 THPT.
+ Lý luËn : §Ò tμi thiªn vÒ x©y dùng lý luËn míi, hoÆc bæ sung kho tμng lý luËn ®· cã.
VÝ dô : Nghiªn cøu c¸c quan ®iÓm lý luËn chØ ®¹o ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y gi¸o dôc d©n sè
qua m«n ®Þa lý THPT. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu chñ yÕu lμ ph©n tÝch tμi liÖu lý luËn kÕt hîp
víi ®¸nh gi¸ thùc tiÔn.
+ Hçn hîp : lμ d¹ng ®Ò tμi cã nhiÒu tÝnh chÊt, c¶ ®iÒu tra vμ tæng kÕt kinh nghiÖm hay
®iÒu tra − thùc nghiÖm ; hÖ thèng ho¸ lý luËn, kh¶o s¸t thùc tiÔn, ®Ò ra c¸c gi¶i ph¸p, biÖn
ph¸p, ph−¬ng ph¸p míi... VÝ dô : Lùa chän néi dung vμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc gi¸o dôc d©n
sè qua m«n §Þa lÝ ë tr−êng phæ th«ng.
V − Mét sè quan ®iÓm nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý
nhμ tr−êng
1. Quan ®iÓm hÖ thèng − cÊu tróc
Trong nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc, quan ®iÓm nμy cã mét vai trß quan träng b¾t
nguån tõ tÝnh hÖ thèng cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc, d¹y häc.
VÒ cÊu tróc mÆt néi dung, quan s¸t bÒ ngoμi mét qu¸ tr×nh d¹y häc bÊt k× ®Òu thÊy cã ba
yÕu tè : néi dung d¹y häc, ho¹t ®éng cña thÇy, ho¹t ®éng cña trß. Kh«ng cã ba yÕu tè c¬ b¶n
nμy th× qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng thÓ x¶y ra. Ho¹t ®éng cña thÇy cã môc ®Ých vμ sö dông
ph−¬ng tiÖn thÝch hîp ; ho¹t ®éng cña trß còng vËy. Vμ cuèi cïng ®Òu ®¹t ®Õn nh÷ng kÕt qu¶
nhÊt ®Þnh. M. N. Xcatkin vμ I.Ia.Lecne ®· biÓu diÔn ®iÒu ®ã b»ng s¬ ®å (H.1).
18
- Ho¹t ®éng Ho¹t ®éng
cña cña
gi¸o viªn häc sinh
C¬ chÕ
vËn ®éng
Môc ®Ých Môc ®Ých Môc
cña
cña cña ®Ých
kh¸ch thÓ
gi¸o viªn häc sinh ®¹t
häc sinh
®−îc
tíi môc
®Ých
Ph−¬ng tiÖn Ph−¬ng tiÖn
cña cña
gi¸o viªn häc sinh
H×nh 1
Nh− vËy, xÐt vÒ mÆt néi dung, qu¸ tr×nh d¹y häc ®−îc t¹o thμnh tõ c¸c yÕu tè : môc
®Ých, néi dung, thÇy vμ ho¹t ®éng d¹y (ph−¬ng ph¸p, h×nh thøc), trß vμ ho¹t ®éng häc
(ph−¬ng ph¸p vμ h×nh thøc), ph−¬ng tiÖn vμ kÕt qu¶.
TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè nμy tån t¹i trong mèi liªn hÖ h÷u c¬ chÆt chÏ víi nhau, trong ®ã
môc ®Ých quyÕt ®Þnh néi dung vμ ph−¬ng ph¸p, néi dung quyÕt ®Þnh ®Õn ph−¬ng ph¸p,
ph−¬ng tiÖn. §Õn l−ît m×nh, ph−¬ng ph¸p vμ ph−¬ng tiÖn d¹y häc cã t¸c ®éng tÝch cùc (hay
tiªu cùc) ®Õn môc ®Ých vμ néi dung d¹y häc. Toμn bé hÖ thèng nμy ®−îc ®Æt trong m«i
tr−êng kinh tÕ − x· héi vμ m«i tr−êng khoa häc kÜ thuËt. M«i tr−êng nμy cã ¶nh h−ëng s©u
s¾c ®Õn qu¸ tr×nh d¹y häc, t¸c ®éng ®Õn c¶ môc tiªu, néi dung vμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc.
Ngoμi ra, nh÷ng ®Æc ®iÓm, ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ − x· héi cña gia ®×nh, ®Þa ph−¬ng
cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn kh¶ n¨ng vμ ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng cña thÇy vμ trß. Cã thÓ xem ®ã
nh− m«i tr−êng vi m« cña qu¸ tr×nh d¹y häc.
19
- Toμn bé hÖ thèng ®ã cã thÓ ®−îc biÓu diÔn b»ng s¬ ®å sau (H.2)
Môc ®Ých, nhiÖm vô
d¹y häc
M«i Gi¸o M«i
tr−êng viªn tr−êng
KT−XH KH−KT
Néi dung PP, PT d¹y häc
Häc
sinh
KÕt qu¶
H×nh 2
Nh− vËy, quan ®iÓm hÖ thèng cÊu tróc ®ßi hái ng−êi nghiªn cøu ph¶i xem xÐt c¸c qu¸
tr×nh vμ hiÖn t−îng gi¸o dôc, d¹y häc trong mét chØnh thÓ hÖ thèng c¸c yÕu tè t¸c ®éng liªn
quan chÆt chÏ víi nhau. Mäi sù chó ý phiÕn diÖn, kh«ng quan t©m ®Õn mèi liªn hÖ h÷u c¬
gi÷a c¸c hîp phÇn cña hÖ thèng ®Òu kh«ng thÓ mang l¹i kÕt qu¶ kh¸ch quan, tin cËy ®−îc.
Ngoμi cÊu tróc mÆt néi dung ra, d¹y häc cßn cã cÊu tróc mÆt qu¸ tr×nh, cã quan hÖ chÆt
chÏ víi cÊu tróc trªn. CÊu tróc nμy cã thÓ xem xÐt d−íi d¹ng diÔn biÕn theo thêi gian, m« t¶
nh÷ng ho¹t ®éng gi¸o dôc, d¹y häc vμ kÕt qu¶ cô thÓ, cã c¸c b−íc sau :
− KÝch thÝch ®éng c¬
− Tæ chøc ho¹t ®éng
− KiÓm tra vμ ®¸nh g¸i kÕt qu¶
HÖ thèng nμy còng h−íng tíi môc ®Ých ®Æt ra vμ n»m trong m«i tr−êng kinh tÕ − x· héi,
m«i tr−êng khoa häc − kÜ thuËt.
NCKHGD víi ®èi t−îng nh− trªn, ®ßi hái ph¶i ®μm b¶o nghiªn cøu hÖ thèng c¶ vÒ cÊu
tróc néi dung (Ýt ®−îc ph¬i bμy ra trong kh«ng gian) vμ c¶ vÒ mÆt cÊu tróc qu¸ tr×nh (ph¬i
bμy ra trong kh«ng gian vμ diÔn biÕn theo thêi gian).
2. Quan ®iÓm l«gic − lÞch sö
Gi¸o dôc nãi chung vμ d¹y häc nãi riªng lu«n lu«n ë trong xu h−íng vËn ®éng vμ ph¸t
triÓn kh«ng ngõng. Néi dung d¹y häc d−íi t¸c ®éng cña tr×nh ®é ph¸t triÓn khoa häc, yªu
20
nguon tai.lieu . vn
