Xem mẫu

  1. ĐẠI HỌC HUẾ TRUNG TÂM ĐÀO TẠO TỪ XA NguyÔn ®øc vò Gi¸o tr×nh ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þa lú ®Þa ph−¬ng HuÕ - 2007 1
  2. Môc lôc LêI NãI §ÇU .......................................................................................................... 3 Ch−¬ng I:................................................................................................................... 6 MéT Sè C¥ Së Lý LUËN NGHI£N CøU KHOA HäC GI¸O DôC TRONG §ÞA Lý NHμ TR¦êNG ............................................................................................................ 6 Ch−¬ng II................................................................................................................. 30 c¸C PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU KHOA HäC GI¸O DôC Cô THÓ TRONG §ÞA Lý NHμ TR¦êNG ..................................................................................................... 30 Ch−¬ng III ............................................................................................................... 79 CÊU TRóC L¤GÝC QU¸ TR×NH NGHI£N CøU MéT C«NG TR×NH NGHI£N CøU KHOA HäC GI¸O DôC TRONG §ÞA Lý NHμ TR¦êNG.......................................... 79 Ch−¬ng IV ............................................................................................................... 98 §¸NH GI¸ KÕT QU¶ NGHI£N CøU KHOA HäC GI¸O DôC TRONG §ÞA Lý NHμ TR¦êNG ................................................................................................................... 98 PHô LôC I ........................................................................................................... 103 PHô LôC II .......................................................................................................... 108 2
  3. LêI NãI §ÇU Mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng cña gi¸o viªn ®Þa lý phæ th«ng trung häc (PTTH) lμ kh«ng ngõng c¶i tiÕn, ®æi míi ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc nãi chung vμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc nãi riªng nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ gi¸o dôc vμ chÊt l−îng gi¶ng d¹y cña m×nh. D¹y häc, nh− ®· biÕt võa lμ mét khoa häc, võa lμ nghÖ thuËt nh−ng nghÖ thuËt còng lμ sù th¨ng hoa trªn c¬ së cña mét tr×nh ®é chuyªn m«n giái, tr×nh ®é tay nghÒ, nghiÖp vô v÷ng vμng. §ã còng lμ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh l©u dμi tæng kÕt kinh nghiÖm, nghiªn cøu, s¸ng t¹o, ®æi míi vμ thùc nghiÖm nh÷ng ®æi míi cña c¸ nh©n, cña ®ång nghiÖp. XÐt cho cïng ®Êy chÝnh lμ nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc cña gi¸o viªn ®Þa lý ë c¸c tr−êng phæ th«ng. Tuy cã ý nghÜa ®èi víi ho¹t ®éng d¹y häc vμ gi¸o dôc, nh−ng viÖc nghiªn cøu khoa häc hiÖn nay cña gi¸o viªn PTTH cßn cã nhiÒu bÊt cËp so víi yªu cÇu. Nguyªn nh©n c¬ b¶n n»m ë chç phÇn lín gi¸o viªn dμnh nhiÒu thêi gian vμ søc lùc cho c«ng t¸c gi¶ng d¹y vμ chñ nhiÖm líp, Ýt quan t©m tíi c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc; mét sè cã t©m huyÕt víi nghiªn cøu khoa häc th× thiÕu kinh nghiÖm vμ ch−a ®−îc trang bÞ c¸c kiÕn thøc tèi thiÓu vÒ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc nªn gÆp nhiÒu lóng tóng. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng ®ã vμ nh»m t¨ng c−êng n¨ng lùc néi sinh vÒ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc cho c¸c gi¸o viªn PTTH t−−¬ng lai, trong Ch−¬ng tr×nh phÇn gi¸o dôc cèt lâi chuyªn nghiÖp dïng cho c¸c tr−êng §HSP vμ C§SP (theo QuyÕt ®Þnh 2677/GD-§T ngμy 3-12-1993) cña Bé GD vμ §T ®· cã häc phÇn "Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc trong gi¸o dôc" vμ trong ch−¬ng tr×nh §TTX cö nh©n ngμnh ®Þa lý cã häc phÇn "Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng". Häc phÇn nμy sÏ cung cÊp cho häc viªn nh÷ng kiÕn thøc chung vÒ ph−¬ng ph¸p luËn, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng, cÊu tróc mét c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc, c¸c giai ®o¹n tiÕn hμnh mét ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng vμ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. §©y lμ mét häc phÇn t−¬ng ®èi khã ®èi víi ng−êi häc hiÖn nay v× nã cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, qui tr×nh vÒ nghiªn cøu khoa häc míi, nhiÒu lý luËn vÒ nghiªn cøu khoa häc kh¸ trõu t−îng trong khi kinh nghiÖm thùc tiÔn vÒ nghiªn cøu khoa häc cña häc viªn hÇu nh− ch−a cã, hoÆc rÊt Ýt ái . §−îc sù ®ång ý cña Dù ¸n ViÖt - BØ vÒ §μo t¹o tõ xa cïng víi sù chØ ®¹o vμ h−íng dÉn cña Trung t©m §ttx §¹i häc HuÕ, t¸c gi¶ ®· cè g¾ng tr×nh bμy c¸c néi dung häc phÇn mét c¸ch ng¾n gän, râ rμng trong tõng ch−¬ng theo tr×nh tù sau ®©y: I. Môc ®Ých cña ch−¬ng II. Néi dung cña ch−¬ng 3
  4. III. Néi dung träng t©m IV. Mét sè kh¸i niÖm cÇn n¾m v÷ng trong ch−¬ng V. Néi dung cô thÓ ch−¬ng VI. C©u hái h−íng dÉn häc tËp VII. Tμi liÖu Trong qu¸ tr×nh tù häc, häc viªn b¾t ®Çu nghiªn cøu kü môc ®Ých vμ néi dung cña ch−¬ng ®Ó n¾m ®−îc tinh thÇn c¬ b¶n cña néi dung ch−¬ng tr×nh s¾p xÕp nghiªn cøu. Sau ®ã nhÊt thiÕt ph¶i nghiªn cøu vμ n¾m ch¾c c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n. Trªn c¬ së nh÷ng kh¸i niÖm ®· cã, ®i s©u vμo nghiªn cøu néi dung cô thÓ cña ch−¬ng, tËp trung nhiÒu vμo c¸c néi dung träng t©m. Häc viªn cÇn chó ý quan t©m ®Õn c¸c mÉu vÝ dô (case study) sau mçi néi dung lý thuyÕt vμ liªn hÖ chóng vμo thùc tÕ ®Ó trªn c¬ së ®ã h×nh dung ra nh÷ng vÝ dô t−¬ng tù cuèi mçi ch−¬ng. §Ó tù kiÓm tra møc ®é hiÓu thÊu vμ n¾m v÷ng néi dung tμi liÖu häc tËp, häc viªn cÇn t×m c¸ch tr¶ lêi c¸c c©u hái h−íng dÉn häc tËp. NÕu gÆp c©u nμo ch−a thÓ tù gi¶i quyÕt ®−îc th× quay trë l¹i nghiªn cøu thªm hoÆc liªn hÖ víi cè vÊn häc tËp hay t¸c gi¶ s¸ch ®Ó ®−îc gi¶i thÝch cô thÓ. Mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p ho¹t ®éng dμnh cho tμi liÖu nμy lμ trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, häc viªn liªn hÖ nh÷ng néi dung cã thÓ ®−îc víi thùc tiÔn c«ng t¸c d¹y häc, gi¸o dôc cña m×nh vμ ®ång nghiÖp, ®Æt ra mét sè vÊn ®Ò thùc tÕ, thö ¸p dông c¸c lý thuyÕt ®· häc vμo gi¶i quyÕt cô thÓ. Néi dung cña gi¸o tr×nh gåm 4 ch−¬ng vμ phÇn phô lôc. Ch−¬ng I: Mét sè c¬ së lý luËn nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng Ch−¬ng II: C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc cô thÓ trong ®Þa lý nhμ tr−êng Ch−¬ng III: CÊu tróc l«gÝc qu¸ tr×nh nghiªn cøu mét c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. Ch−¬ng IV: §¸nh gi¸ kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. Trõ ch−¬ng I thiªn vÒ tr×nh bμy c¸c kh¸i niÖm, quan ®iÓm cã tÝnh chÊt lý luËn, cßn 3 ch−¬ng sau ®i vμo tr×nh bμy c¸c ph−¬ng ph¸p, biÖn ph¸p, thao t¸c, qui tr×nh cô thÓ t¹o thuËn lîi cho ng−êi häc liªn hÖ vμ vËn dông trong thùc tiÔn ®Ó n¾m v÷ng h¬n c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc. PhÇn phô lôc tr×nh bμy néi dung vμ ph−¬ng ph¸p viÕt luËn v¨n khoa häc, gióp cho c¸c häc viªn cã mÉu cô thÓ ®Ó tr×nh bμy luËn v¨n tèt nghiÖp cña m×nh cuèi kho¸ häc. §ång thêi 4
  5. cã mÉu ®Ò c−¬ng nghiªn cøu ®Ò tμi khoa häc hiÖn ®ang sö dông phæ biÕn trong nghiªn cøu khoa häc ë cÊp Bé. §Ó biªn so¹n tμi liÖu nμy, t¸c gi¶ ®· dùa vμo mét sè tμi liÖu hiÖn cã cña c¸c nhμ nghiªn cøu, nhμ gi¸o trong ®ã chñ yÕu lμ cuèn “Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc" cña Vò Cao §μm (1996), mét sè bμi b¸o liªn quan cña c¸c nhμ nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc ®¨ng trªn T¹p chÝ Nghiªn cøu gi¸o dôc vμ Th«ng tin khoa häc gi¸o dôc. Mét sè néi dung cña c¸c luËn ¸n phã tiÕn sÜ chuyªn ngμnh ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ®Þa lý, cña c¸c ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc cÊp Bé, cña c¸c luËn v¨n vμ kho¸ luËn tèt nghiÖp §HSP ngμnh §Þa lý trong mét sè n¨m gÇn ®©y ®· ®−îc trÝch dÉn lμm c¸c vÝ dô mÉu trong gi¸o tr×nh. Mét sè kinh nghiÖm nghiªn cøu khoa häc cña ®ång nghiÖp vμ b¶n th©n còng ®−îc nªu ra trong gi¸o tr×nh. Nh©n ®©y, t¸c gi¶ xin bμy tá lßng biÕt ¬n ch©n thμnh ®Õn tÊt c¶ c¸c quÝ vÞ vμ xin c¸c quÝ vÞ l−îng thø c¸c sai sãt nÕu cã trong gi¸o tr×nh. T¸c gi¶ còng mong anh (chÞ) em häc viªn trong qu¸ tr×nh häc tËp gãp thªm nhiÒu t− liÖu bæ Ých, nhiÒu ý kiÕn vÒ ph−¬ng ph¸p tr×nh bμy néi dung gi¸o tr×nh ®Ó hoμn thiÖn h¬n gi¸o tr×nh trong nh÷ng lÇn t¸i b¶n sau. T¸c gi¶ 5
  6. Ch−¬ng I MéT Sè C¥ Së Lý LUËN NGHI£N CøU KHOA HäC GI¸O DôC TRONG §ÞA Lý NHμ TR¦êNG I. Môc ®Ých cña ch−¬ng nh»m trang bÞ cho ng−êi häc nh÷ng kh¸i niÖm vμ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña nghiªn cøu khoa häc, ®Ò tμi nghiªn cøu, tri thøc khoa häc, mét sè quan ®iÓm nghiªn cøu khoa häc trong ®Þa lý nhμ tr−êng vμ nh÷ng xu h−íng míi trong ®Þa lý nhμ tr−êng hiÖn nay ®Ó ng−êi häc võa cã nh÷ng hiÓu biÕt vÒ nghiªn cøu khoa häc, võa cã ®−îc nh÷ng hiÓu biÕt cËp nhËt vÒ m«i tr−êng cña c¸c ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. II. Néi dung cña ch−¬ng gåm c¸c vÊn ®Ò sau: 1. VÞ trÝ cña ®Þa lý nhμ tr−êng trong viÖc ®μo t¹o nh©n lùc cho sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc. 2. Mét sè xu h−íng míi trong d¹y häc ®Þa lý hiÖn nay. 3. Lý luËn d¹y häc ®Þa lý lμ mét bé phËn cña khoa häc gi¸o dôc. 4. Kh¸i niÖm vÒ nghiªn cøu khoa häc vμ ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc. 5. Mét sè quan ®iÓm nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng. III. Träng t©m cña ch−¬ng bao gåm c¸c néi dung sau: - Mét sè xu h−íng míi trong d¹y häc ®Þa lý hiÖn nay. - Kh¸i niÖm vÒ nghiªn cøu khoa häc vμ ®Ò tμi nghiªn cøu khoa häc. - Mét sè quan ®iÓm nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc trong ®Þa lý nhμ tr−êng IV. Mét sè kh¸i niÖm cÇn n¾m v÷ng trong ch−¬ng 1. §Þa lý nhμ tr−êng: Kh¸i niÖm chØ m«n häc ®Þa lý ë trong nhμ tr−êng phæ th«ng, ph©n biÖt víi khoa häc ®Þa lý ë môc tiªu, nhiÖm vô, khèi l−îng vμ tr×nh tù s¾p xÕp néi dung tri thøc. 6
  7. 2. Quan ®iÓm lÞch sö: trong d¹y häc ®Þa lý, cÇn xem xÐt, ®¸nh gi¸ c¸c sù vËt, hiÖn t−îng, mèi liªn hÖ gi÷a chóng trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn, trong tõng hoμn c¶nh thêi gian vμ kh«ng gian cô thÓ. 3. Quan ®iÓm kinh tÕ: khi d¹y cho häc sinh nh÷ng tri thøc ®Þa lý chó ý t¨ng c−êng bæ sung c¸c kiÕn thøc vÒ kinh tÕ häc cho häc sinh hoÆc gi¶i thÝch, ®¸nh gi¸ c¸c tri thøc thùc tiÔn b»ng ph−¬ng ph¸p kinh tÕ. 4. Quan ®iÓm sinh th¸i: trong d¹y häc ®Þa lý gióp häc sinh nh×n nhËn c¸c sù vËt, hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh tù nhiªn vμ c¸c sù vËt hiÖn t−îng kinh tÕ - x· héi trong mèi quan hÖ h÷u c¬, biÖn chøng víi nhau. Tù nhiªn lμ yÕu tè tiÒn ®Ò cho c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt x· héi. Con ng−êi kh«ng ph¶i ®øng trªn, lμm chñ, thèng trÞ tù nhiªn mμ con ng−êi t×m c¸ch sèng thÝch nghi mét c¸ch th«ng minh víi tù nhiªn. 5. D¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m: lμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Ò cao vai trß chñ thÓ cña häc sinh trong nhËn thøc, toμn bé qu¸ tr×nh d¹y häc ®Òu h−íng vμo nhu cÇu, kh¶ n¨ng, høng thó cña häc sinh. Kh¸c víi d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m, d¹y häc lÊy gi¸o viªn lμm trung t©m lμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Ò cao vai trß quyÕt ®Þnh cña chñ thÓ gi¸o viªn trong qu¸ tr×nh nhËn thøc cña häc sinh. 6. Nghiªn cøu khoa häc: lμ qu¸ tr×nh ph©n tÝch nh÷ng c©u hái, nh÷ng m©u thuÉn xung ®ét n»m trong hiÖn tr¹ng cã liªn hÖ víi hoμn c¶nh, m«i tr−êng xung quanh, nh»m t×m ra nh÷ng gi¶i ph¸p hiÖu qu¶ cho sù ph¸t triÓn. Môc ®Ých cña nghiªn cøu khoa häc lμ nhËn thøc vμ c¶i t¹o thÕ giíi. 7. Tri thøc khoa häc: lμ nh÷ng hiÓu biÕt ®−îc tÝch luü tõ qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc, ®−îc biÓu hiÖn d−íi d¹ng c¸c kh¸i niÖm, ph¹m trï, tiªn ®Ò, qui luËt, ®Þnh luËt, ®Þnh lý, lý thuyÕt, häc thuyÕt. 8. Tri thøc th−êng nghiÖm: lμ nh÷ng hiÓu biÕt ®−îc tÝch luü tõ kinh nghiÖm sèng hμng ngμy. 9. Nghiªn cøu c¬ b¶n: lμ qu¸ tr×nh më réng vμ lμm s©u s¾c kiÕn thøc nh»m ph¸t hiÖn, t×m kiÕm nh÷ng nguyªn lý míi, kÕt qu¶ míi, qui luËt míi cña sù vËt hiÖn t−îng. 10. Nghiªn cøu øng dông: lμ sù vËn dông c¸c qui luËt tõ trong nghiªn cøu c¬ b¶n vμo m«i tr−êng thùc tÕ cña sù vËt vμ hiÖn t−îng ®Ó ®−a ra nguyªn lý vÒ gi¶i ph¸p. 11. Nghiªn cøu triÓn khai: lμ sù vËn dông c¸c qui luËt (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu c¬ b¶n) vμ c¸c nguyªn lý, gi¶i ph¸p (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu, øng dông) ®Ó ®−a ra c¸c h×nh mÉu víi nh÷ng tham sè mang tÝnh kh¶ thi vÒ kü thuËt. 12. Nghiªn cøu ph¸t triÓn: lμ lo¹i h×nh nghiªn cøu ph©n tÝch nh÷ng luËn cø, am hiÓu nguyªn nh©n cña thùc tr¹ng, xem xÐt nguån lùc ®iÒu tra, kh¶o s¸t ®èi t−îng, nh»m ®−a ra nh÷ng gi¶i ph¸p phôc vô c«ng cuéc ph¸t triÓn x· héi g¾n chÆt víi ®iÒu kiÖn ®Æc thï cña tõng 7
  8. ®Þa ph−¬ng vμ céng ®ång ®−îc thô h−ëng kÕt qu¶ nghiªn cøu. Nghiªn cøu ph¸t triÓn gåm nghiªn cøu øng dông vμ nghiªn cøu triÓn khai. 13. §Ò tμi nghiªn cøu khoa häc: lμ mét nhiÖm vô nghiªn cøu do mét ng−êi hoÆc mét nhãm ng−êi thùc hiÖn. Cô thÓ h¬n, ®ã lμ mét vÊn ®Ò khoa häc ch−a ®−îc gi¶i quyÕt, cÇn ph¶i ®−îc gi¶i quyÕt trªn c¬ së vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn vμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc. 14. Nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc: lμ nghiªn cøu khoa häc trong lÜnh vùc khoa häc gi¸o dôc, t©m lý, ph−¬ng ph¸p d¹y häc bé m«n. 15. Thùc nghiÖm: lμ viÖc ®Ò xuÊt gi¶ thuyÕt, kiÓm nghiÖm chóng qua thùc tiÔn, tõ ®ã ®Ò xuÊt cã tÝnh ch©n lý, c¶i t¹o hiÖn thùc. §©y lμ c«ng viÖc kh¶o cøu nh÷ng hiÖn t−îng nμo ®ã b»ng c¸ch t¸c ®éng tÝch cùc vμo c¸c hiÖn t−îng Êy th«ng qua viÖc t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn míi phï hîp víi nh÷ng môc ®Ých nghiªn cøu, hoÆc th«ng qua viÖc thay ®æi diÔn biÕn cña qu¸ tr×nh theo mét h−íng cÇn thiÕt. Thùc nghiÖm bao gåm viÖc t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt, lo¹i trõ tÊt c¶ nh÷ng t¸c ®éng vμ nh©n tè g©y c¶n trë, cè ®Þnh ®èi t−îng b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn kh¸c nhau hoÆc lμ viÖc t¹o ra hiÖn t−îng mét c¸ch nh©n t¹o, quan s¸t ®o ®¹c b»ng c¸ch sö dông nh÷ng thiÕt bÞ kü thuËt hay biÖn ph¸p nhÊt ®Þnh. V. Néi dung cô thÓ ch−¬ng I: MéT Sè C¥ Së Lý luËn NGHI£N CøU KHOA HäC GI¸O DôC TRONG §ÞA Lý NHμ TR¦êNG I. vÞ TRÝ CñA §ÞA Lý NHμ TR¦êNG TRONG VIÖC §μO T¹O NH¢N LùC CHO Sù NGHIÖP C¤NG NGHIÖP HO¸, HIÖN §¹i HO¸ §ÊT N¦íC Sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc vμo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX vμ ®Çu thÕ kû XXI ®−îc tiÕn hμnh trong bèi c¶nh xu h−íng thêi ®¹i quèc tÕ ho¸ s¶n xuÊt vμ ®êi sèng ngμy mét gia t¨ng m¹nh mÏ vμ c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt trªn thÕ giíi ®ang diÔn ra víi tèc ®é nhanh chãng. "Nh÷ng chÝnh s¸ch gi¶i ph¸p ®óng trong ph¸t triÓn gi¸o dôc vμ ®μo t¹o ph¶i h−íng tíi viÖc h×nh thμnh mét nguån nh©n lùc ®¸p øng yªu cÇu cña sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ trong thêi ®¹i ngμy nay. §ã lμ mét nguån nh©n lùc bao gåm nh÷ng con ng−êi cã ®øc, cã tμi, ham häc hái, th«ng minh, s¸ng t¹o, lμm viÖc quªn m×nh v× nÒn ®éc lËp vμ sù phån vinh cña Tæ quèc; ®−îc chuÈn bÞ tèt vÒ ®iÒu kiÖn v¨n ho¸, ®−îc ®μo t¹o thμnh th¹o vÒ kü n¨ng nghÒ nghiÖp, vÒ n¨ng lùc qu¶n lý s¶n xuÊt kinh doanh, vÒ ®iÒu hμnh vÜ m« nÒn kinh tÕ vμ toμn x· héi, cã tr×nh ®é khoa häc - kü thuËt v−¬n lªn ngang tÇm thÕ giíi " 1 . 1 §ç M−êi. §Èy tíi mét b−íc sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc v× môc tiªu d©n giμu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, v¨n minh. T¹p chÝ Céng s¶n sè 8 - 1994. 8
  9. NhiÖm vô phøc t¹p, nÆng nÒ ®ã ®Æt lªn vai tÊt c¶ c¸c m«n häc trong nhμ tr−êng. Mçi m«n häc, tuú thuéc vμo ®Æc tr−ng cña m×nh mμ x¸c ®Þnh vÞ trÝ, chøc n¨ng vμ nhiÖm vô cña m×nh trong nhiÖm vô chung. §Þa lý nhμ tr−êng víi nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña m×nh còng cã vÞ trÝ x¸c ®Þnh trong viÖc thùc hiÖn nhiÖm vô ®ã. 1. Tr−íc hÕt, ®Þa lý nhμ tr−êng cã kh¶ n¨ng båi d−ìng cho häc sinh mét khèi l−îng tri thøc phong phó vÒ ®Þa lý tù nhiªn, kinh tÕ - x· héi vμ nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o cÇn thiÕt trong cuéc sèng, ®Æc biÖt lμ kü n¨ng b¶n ®å mμ kh«ng mét m«n häc nμo ®Ò cËp tíi. Nhê vμo ®èi t−îng nghiªn cøu c¸c ®Þa tæng thÓ tõ ph¹m vi hÑp ®Õn réng ra toμn thÕ giíi mμ ®Þa lý nhμ tr−êng cã kh¶ n¨ng cung cÊp cho häc sinh nh÷ng kiÕn thøc khoa häc vÒ tù nhiªn, vÒ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi cña con ng−êi kh¾p n¬i trªn Tr¸i ®Êt. Häc sinh sÏ n¾m ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm cña l·nh thæ, mèi quan hÖ gi÷a c¸c sù vËt vμ hiÖn t−îng, nh÷ng qui luËt ph¸t triÓn cña m«i tr−êng ®Þa lý, cña ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi loμi ng−êi. Khoa häc ®Þa lý hiÖn ®¹i ngμy cμng cã nhiÒu ®ãng gãp tÝch cùc vμo viÖc t×m kiÕm c¸c biÖn ph¸p tæng hîp ®Ó qui ho¹ch l·nh thæ, sö dông, b¶o vÖ vμ c¶i t¹o tù nhiªn nh»m tèi −u ho¸ m«i tr−êng sèng, v× quyÒn lîi l©u dμi cña nh©n lo¹i. §ã còng lμ nh÷ng vÊn ®Ò mμ c¸c thÕ hÖ hiÖn nay cÇn ph¶i biÕt vμ sö dông kiÕn thøc ®Þa lý ®Ó söa so¹n cho m×nh con ®−êng ®i vμo thÕ kû XXI trong mèi liªn hÖ víi c¸c khoa häc kh¸c. §Þa lý nhμ tr−êng ®· ®ãng gãp phÇn m×nh vμo viÖc gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®ã. Ngoμi ra ®Þa lý nhμ tr−êng cßn trang bÞ cho häc sinh mét sè kü n¨ng, kü x¶o ®Ó vËn dông c¸c tri thøc khoa häc ®Þa lý vμo thùc tiÔn, lμm quen häc sinh víi c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þa lý. 2. §Þa lý nhμ tr−êng cã kh¶ n¨ng to lín trong viÖc båi d−ìng cho häc sinh thÕ giíi quan khoa häc vμ nh÷ng quan ®iÓm nhËn thøc ®óng ®¾n. Do tÝnh tæng hîp cña ®èi t−îng khoa häc ®Þa lý, häc sinh ph¶i lμm quen víi c¸ch t×m hiÓu, gi¶i thÝch c¸c mèi liªn hÖ gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t−îng trong qu¸ tr×nh th−êng xuyªn vËn ®éng vμ ph¸t triÓn cña chóng. §ã lμ nh÷ng c¬ së h×nh thμnh thÕ giíi quan khoa häc. Häc ®Þa lý, häc sinh nhËn thøc ®−îc mét c¸ch khoa häc vai trß cña tù nhiªn trong sù ph¸t triÓn cña x· héi loμi ng−êi, mèi quan hÖ gi÷a tù nhiªn vμ s¶n xuÊt x· héi, tõ ®ã cã ®−îc nh÷ng quan ®iÓm, nhËn thøc kh¸ch quan, ®óng ®¾n. 3. §Þa lý nhμ tr−êng còng cã nhiÒu kh¶ n¨ng h×nh thμnh cho häc sinh nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc cña ng−êi lao ®éng trong x· héi nhê vμo viÖc nghiªn cøu trùc tiÕp vμ liªn hÖ th−êng xuyªn gÇn gòi víi ®êi sèng ®Êt n−íc vμ thÕ giíi. 9
  10. II. MéT Sè XU H¦íNG MíI TRONG D¹Y HäC §ÞA lý hiÖn nay II.1. VÒ néi dung, vμo nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû XX, ®Þa lý nhμ tr−êng ®· cã nhiÒu ®æi míi theo h−íng t¨ng c−êng tÝnh hiÖn ®¹i, tÝnh thùc tiÔn vμ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc, n¨ng lùc vËn dông kiÕn thøc cña häc sinh. Mét trong nh÷ng thay ®æi cô thÓ ®ã lμ: - T¨ng c−êng kiÕn thøc kh¸i qu¸t, thÓ hiÖn qui luËt, gi¶m bít nh÷ng kiÕn thøc cã tÝnh sù kiÖn. - Qu¸n triÖt quan ®iÓm ®Þa lý tæng hîp, cung cÊp cho häc sinh kh¸i niÖm vÒ c¸c thÓ tæng hîp ®Þa lý, chó ý nhiÒu h¬n ®Õn c¸c mèi liªn hÖ ®Þa lý, chñ yÕu lμ c¸c mèi liªn hÖ nh©n qu¶. - Båi d−ìng cho häc sinh kh¶ n¨ng vËn dông c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þa lý phï hîp víi tr×nh ®é cña häc sinh (kh¶o s¸t ®Þa ph−¬ng, ®iÒu tra thùc tÕ, ph©n tÝch b¶n ®å, b¶ng thèng kª). - N©ng cao chÊt l−îng nh÷ng kiÕn thøc ®Þa lý ViÖt Nam, chó träng ®Õn ®Æc ®iÓm nhiÖt ®íi giã mïa cña n−íc ta. - Qu¸n triÖt c¸c quan ®iÓm lÞch sö, kinh tÕ, sinh th¸i. ViÖc gi¶ng ®Þa lý ph¶i lμm cho häc sinh cã thãi quen nh×n nhËn vμo b¶n chÊt vμ ®¸nh gi¸ c¸c hiÖn t−îng ®Þa lý vÒ mÆt kinh tÕ, sinh th¸i. - Lμm cho häc sinh n¾m ®−îc ®Þa lý ®Þa ph−¬ng qua c¸c bμi tËp thùc hμnh vμ qua c«ng t¸c ngo¹i kho¸, kh¶o s¸t ®Þa ph−¬ng, tham quan. - Khai th¸c triÖt ®Ó ®Æc tr−ng cña m«n ®Þa lý ®Ó gi¸o dôc thÕ giíi quan khoa häc, ý thøc tham gia x©y dùng ®Êt n−íc, ph¸t triÓn n¨ng lùc trÝ tuÖ vμ nh÷ng kü n¨ng thùc tiÔn b»ng c¸ch t¨ng c−êng c¸c c«ng t¸c thùc hμnh, c«ng t¸c nghiªn cøu võa víi tr×nh ®é häc sinh. II.2. Ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Þa lý còng ®· cã nh÷ng biÕn chuyÓn theo h−íng d¹y häc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc häc tËp cña häc sinh. Bªn c¹nh c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc truyÒn thèng vμ c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc c¶i tiÕn, ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m vμ ngμy cμng cã nhiÒu gi¸o viªn thÓ nghiÖm trong thùc tiÔn ho¹t ®éng d¹y häc cña m×nh. Cho ®Õn nay, tuy cã nhiÒu tranh luËn, xung quanh kh¸i niÖm d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m, nh−ng c¬ b¶n ®· cã nh÷ng tiÕng nãi chung. Theo R. C. Sharma, th× "trong ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m, toμn bé qu¸ tr×nh d¹y - häc ®Òu h−íng vμo nhu cÇu kh¶ n¨ng, høng thó cña häc sinh. Môc ®Ých lμ nh»m ph¸t triÓn ë häc sinh kh¶ n¨ng vμ n¨ng lùc ®éc lËp häc tËp vμ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò. Kh«ng khÝ trong líp linh ho¹t vμ cëi më vÒ mÆt t©m lý. Häc sinh vμ gi¸o viªn cïng nhau kh¶o s¸t c¸c khÝa c¹nh cña vÊn ®Ò th× ®óng h¬n lμ gi¸o viªn nãi cho häc sinh vÒ gi¶i ph¸p 10
  11. cña vÊn ®Ò. Vai trß cña ng−êi gi¸o viªn lμ t¹o ra nh÷ng t×nh huèng ®Ó ph¸t triÓn vÊn ®Ò, thu thËp sè liÖu, t− liÖu häc sinh cã thÓ sö dông ®−îc, vμ gióp häc sinh nhËn biÕt c¸c vÊn ®Ò, lËp gi¶ thiÕt lμm s¸ng tá vμ thö nghiÖm c¸c gi¶ thiÕt vμ rót ra kÕt luËn" 1 . D¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m bao hμm nh÷ng yÕu tè sau: - Tμi liÖu gi¸o khoa kh«ng ph¶i lμ nguån th«ng b¸o kiÕn thøc mμ thùc sù lμ tμi liÖu ®Ó häc sinh lμm viÖc, kh¸m ph¸, t×m tßi. §ång thêi ph¶i ®a d¹ng vÒ lo¹i h×nh vμ phong phó vÒ sè l−îng ®Ó ng−êi häc cã ®iÒu kiÖn chän cho m×nh c¸i cÇn thiÕt. - Ph−¬ng ph¸p d¹y häc kh«ng ph¶i lμ thÇy gi¶ng, trß nghe, ghi chÐp, kh«ng ph¶i lμ thÇy th«ng b¸o, trß thu nhËn mμ häc sinh tù kh¸m ph¸, tù chiÕm lÜnh kiÕn thøc d−íi sù gióp ®ì h−íng dÉn cña gi¸o viªn. Quan hÖ thÇy trß lμ quan hÖ hîp t¸c, th©n ¸i, th«ng hiÓu lÉn nhau. - H×nh thøc tæ chøc d¹y häc theo h−íng c¸ nh©n ho¸ ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh, chó träng häc theo nhãm, häc tay ®«i, häc c¸ nh©n, gi¶m dÇn h×nh thøc häc chung c¶ líp. - ThiÕt bÞ vμ ph−¬ng tiÖn d¹y häc phong phó, hiÖn ®¹i, thùc sù lμ c«ng cô cho häc sinh trong viÖc nghiªn cøu kh¸m ph¸ kiÕn thøc chø kh«ng ph¶i lμ ph−¬ng tiÖn th«ng b¸o kiÕn thøc. - KiÓm tra ®¸nh gi¸: häc sinh ®−îc tham gia nhiÒu vμo qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp. Nh− vËy gi÷a d¹y häc lÊy gi¸o viªn lμm trung t©m (GVTT) vμ d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m (HSTT) cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau c¬ b¶n. Theo R.C. Sharma th× ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy GVTT lμ ph−¬ng ph¸p lÊy tr×nh bμy, gi¶i thÝch lμm kh©u chñ yÕu. Träng t©m cña nã lμ nãi, ghi nhí vμ t¸i hiÖn th«ng tin. Häc sinh chØ lμ ng−êi tiÕp nhËn mét c¸ch thô ®éng. Sù tham gia cña häc sinh ®−îc giíi h¹n chñ yÕu ë hái vμ tr¶ lêi vÒ nh÷ng vÊn ®Ò mμ gi¸o viªn ®· gi¶ng. M«i tr−êng d¹y häc mang nÆng tÝnh h×nh thøc, ng−êi gi¸o viªn gi÷ vÞ trÝ trung t©m líp häc. - Nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy GVTT vμ ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy HSTT thÓ hiÖn ë nh÷ng mÆt sau: 2 - VÒ môc tiªu d¹y häc Trong GVTT, ng−êi ta quan t©m tr−íc hÕt ®Õn viÖc thùc hiÖn nhiÖm vô cña gi¸o viªn lμ truyÒn ®¹t cho hÕt nh÷ng kiÕn thøc ®· qui ®Þnh trong ch−¬ng tr×nh vμ s¸ch gi¸o khoa. Trong HSTT, ng−êi ta h−íng vμo viÖc chuÈn bÞ cho häc sinh sím thÝch øng víi ®êi sèng x· héi, hoμ nhËp vμ gãp phÇn ph¸t triÓn céng ®ång, t«n träng nhu cÇu, lîi Ých, kh¶ n¨ng cña häc sinh. 1 R.C. Sharma. Dan sè tμi nguyªn m«i tr−êng vμ chÊt l−îng cuéc sèng. Hμ Néi, 1990 2 TrÇn B¸ Hoμnh. Bμn tiÕp vÒ d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m. NCG§ sè 8 - 1995 11
  12. - VÒ néi dung d¹y häc Trong GVTT, ch−¬ng tr×nh ®−îc thiÕt kÕ chñ yÕu theo l«gÝc néi dung c¸c m«n häc, chó ý tr−íc hÕt ®Õn hÖ thèng kiÕn thøc lý thuyÕt sù ph¸t triÓn tuÇn tù c¸c kh¸i niÖm, ®Þnh luËt, häc thuyÕt. Trong HSTT, ng−êi ta chó träng c¸c kü n¨ng thùc hμnh vËn dông kiÕn thøc lý thuyÕt, n¨ng lùc ph¸t hiÖn vμ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thùc tiÔn. - VÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc Trong GVTT, ph−¬ng ph¸p chñ yÕu lμ thuyÕt tr×nh, gi¶ng gi¶i, thÇy nãi, trß ghi. Gi¸o viªn lo tr×nh bμy cÆn kÏ néi dung bμi häc, tranh thñ truyÒn thô vèn hiÓu biÕt vμ kinh nghiÖm cña m×nh. Häc sinh tiÕp thu thô ®éng, cè hiÓu vμ nhí nh÷ng ®iÒu gi¸o viªn ®· gi¶ng tr¶ lêi nh÷ng c©u hái gi¸o viªn nªu ra vÒ nh÷ng vÊn ®Ò ®· d¹y. Gi¸o ¸n ®−îc thiÕt kÕ theo tr×nh tù ®−êng th¼ng, chung cho c¶ líp häc. Gi¸o viªn chñ ®éng thùc hiÖn theo c¸c b−íc ®· chuÈn bÞ. Trong HSTT, ng−êi ta coi träng viÖc rÌn luyÖn cho häc sinh ph−¬ng ph¸p tù häc, ph¸t huy sù t×m tßi ®éc lËp hoÆc theo nhãm, th«ng qua th¶o luËn, thÝ nghiÖm, thùc hμnh, th©m nhËp thùc tÕ. Gi¸o viªn quan t©m vËn dông vèn hiÓu biÕt vμ kinh nghiÖm cña tõng c¸ nh©n vμ tËp thÓ häc sinh ®Ó x©y dùng bμi häc. Gi¸o ¸n ®−îc thiÕt kÕ theo kiÓu ph©n nh¸nh, ®−îc gi¸o viªn linh ho¹t ®iÒu chØnh theo diÔn tiÕn cña tiÕt häc víi sù tham gia tÝch cùc cña häc sinh, thùc hiÖn giê häc ph©n ho¸ theo tr×nh ®é vμ n¨ng lùc cña häc sinh, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù béc lé vμ ph¸t triÓn tiÒm n¨ng cña mçi häc sinh. - VÒ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc. Trong GVTT, bμi lªn líp ®−îc tiÕn hμnh chñ yÕu trong phßng häc mμ bμn gi¸o viªn vμ b¶ng ®en lμ ®iÓm thu hót chó ý cña mäi häc sinh, häc sinh th−êng ngåi theo bμn ghÕ dμi 5 chç, bè trÝ thμnh hai d·y cè ®Þnh. Trong HSTT, th−êng dïng bμn ghÕ c¸ nh©n, ®−îc bè trÝ thay ®æi linh ho¹t cho phï hîp víi ho¹t ®éng häc tËp trong tiÕt häc, thËm chÝ theo yªu cÇu s− ph¹m cña tõng phÇn trong tiÕt häc, nhiÒu bμi häc ®−îc tiÕn hμnh trong phßng thÝ nghiÖm, ngoμi trêi, t¹i viÖn b¶o tμng, c¬ së s¶n xuÊt. - VÒ ®¸nh gi¸ Trong GVTT, gi¸o viªn lμ ng−êi ®éc quyÒn ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña häc sinh, chó ý tíi kh¶ n¨ng ghi nhí vμ tμi liÖu c¸c th«ng tin gi¸o viªn ®· cung cÊp. Trong HSTT, häc sinh tù gi¸c chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ kÕt qu¶ häc tËp cña m×nh, ®−îc tham gia tù ®¸nh gi¸ vμ ®¸nh gi¸ lÉn nhau vÒ môc ®Ých ®¹t c¸c môc tiªu cña tõng phÇn trong 12
  13. ch−¬ng tr×nh häc tËp chó träng bæ khuyÕt nh÷ng mÆt ch−a ®¹t ®−îc so víi môc tiªu tr−íc khi b−íc vμo mét phÇn míi cña ch−¬ng tr×nh. NghÞ quyÕt TW lÇn thø 4 vÒ "TiÕp tôc ®æi míi sù nghiÖp gi¸o dôc vμ ®μo t¹o" ®· chØ râ: "§æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y vμ häc ë tÊt c¶ c¸c cÊp häc, bËc häc... ¸p dông nh÷ng ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc hiÖn ®¹i ®Ó båi d−ìng cho häc sinh n¨ng lùc t− duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò". Thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p d¹y häc lÊy häc sinh lμm trung t©m trong thùc tiÔn d¹y vμ häc hiÖn nay chÝnh lμ mét h−íng ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc theo tinh thÇn NghÞ quyÕt IV, bëi v× ®©y lμ mét ph−¬ng ph¸p tÝch cùc, cã chiÒu s©u, t¹o c¬ héi cho ng−êi häc ph¸t huy ®−îc trÝ tuÖ t− duy vμ ãc th«ng minh cña m×nh (ý cña cè vÊn Ph¹m V¨n §ång, bμi "Mét ph−¬ng ph¸p cùc kú quÝ b¸u", b¸o Nh©n d©n sè ra ngμy 18-11-1994). iii. lý luËn d¹y häc ®Þa lý lμ mét bé phËn cña khoa häc gi¸o dôc Lý luËn d¹y häc ®Þa lý lμ mét bé phËn cña khoa häc gi¸o dôc, nghiªn cøu qu¸ tr×nh d¹y häc vμ gi¸o dôc cña bé m«n ®Þa lý ë nhμ tr−êng nh»m gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu ®μo t¹o cña nhμ tr−êng. Lý luËn d¹y häc ®Þa lý nghiªn cøu c¸c ®Æc ®iÓm, c¸c hiÖn t−îng s− ph¹m cña qu¸ tr×nh d¹y häc ®Þa lý, néi dung cña d¹y häc ®Þa lý, nh÷ng nguyªn t¾c, qui luËt cña viÖc d¹y vμ häc ®Þa lý ë nhμ tr−êng. Qu¸ tr×nh d¹y häc ®Þa lý gåm 2 mÆt t−¬ng quan mËt thiÕt víi nhau: ho¹t ®éng d¹y cña gi¸o viªn vμ ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh. Trong qu¸ tr×nh d¹y häc ®Þa lý, ho¹t ®éng cña gi¸o viªn chñ yÕu nh»m vμo viÖc lμm cho häc sinh n¾m v÷ng tri thøc vμ kü n¨ng, kü x¶o ®Þa lý, ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc vμ n¨ng lùc hμnh ®éng, h×nh thμnh thÕ giíi quan khoa häc vμ nh÷ng hμnh vi ®¹o ®øc, tæ chøc c«ng t¸c ®éc lËp cho häc sinh, g©y høng thó häc tËp, khuyÕn khÝch vμ kiÓm tra ®¸nh gi¸ c¸c thμnh c«ng trong c¸c bμi tËp ë nhμ, ngoμi giê, gióp c¸c em kh¾c phôc khã kh¨n trong häc tËp, lμm cho c¸c em thu nhËn tri thøc vμ kü n¨ng mét c¸ch v÷ng ch¾c, tÝch cùc vμ tù gi¸c, biÕt vËn dông tri thøc vμo ®êi sèng vμ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Qu¸ tr×nh häc tËp lμ mét qu¸ tr×nh cã hai ho¹t ®éng: ho¹t ®éng nhËn thøc vμ ho¹t ®éng c¶i biÕn tri thøc. Trong qu¸ tr×nh häc tËp häc sinh kh«ng chØ ®¬n thuÇn tiÕp thu mét c¸ch thô ®éng nh÷ng yªu cÇu do gi¸o viªn ®Æt ra, mμ cßn ph¶n øng l¹i chóng mét c¸ch cã lùa chän, tÝch cùc chuyÓn ho¸ chóng víi nh÷ng kinh nghiÖm tÝch luü cña b¶n th©n vμ víi tr×nh ®é ph¸t triÓn trÝ tuÖ. Nh− vËy, nh÷ng tri thøc mμ häc sinh lÜnh héi ®−îc lμ kÕt qu¶ cña mét sù hoμ trén ®éc ®¸o nh÷ng kinh nghiÖm cña x· héi vμ cña b¶n th©n. C¶ hai qu¸ tr×nh d¹y vμ häc lμm thμnh mét qu¸ tr×nh thèng nhÊt, trong ®ã viÖc d¹y cña thÇy ®ãng vai trß chñ ®¹o cã t¸c dông ®iÒu khiÓn, tæ chøc - cßn viÖc häc gi÷ vai trß chñ ®éng, tÝch cùc, tù lùc. Lý luËn d¹y häc hiÖn ®¹i ®Ò cao vai trß ®éc lËp cña trß. Lý luËn d¹y häc ®Þa lý tr¶ lêi 3 c©u hái: 13
  14. - D¹y häc ®Ó lμm g×? (môc ®Ých vμ nhiÖm vô cña d¹y häc ®Þa lý). - D¹y vμ häc c¸i g×? (néi dung m«n häc) - D¹y vμ häc nh− thÕ nμo? (nguyªn t¾c, ph−¬ng ph¸p vμ c¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc vμ gi¸o dôc). Lý luËn d¹y häc cã mét sè nhiÖm vô quan träng sau: 1. VÒ mÆt gi¶ng d¹y Tæng kÕt vμ vËn dông nh÷ng kinh nghiÖm tiªn tiÕn cña gi¸o viªn ®Þa lý, trªn c¬ së ®ã tiÕn hμnh thùc nghiÖm nh÷ng ph−¬ng ph¸p h×nh thμnh tæ chøc d¹y häc tÝch cùc vμ hiÖu nghiÖm nhÊt. - TiÕn hμnh c¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p d¹y häc, hoÆc m¹nh d¹n ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc míi, hiÖn ®¹i nh»m t¨ng c−êng vai trß chñ thÓ cña häc sinh trong nhËn thøc, lμm cho häc sinh tù gi¸c tÝch cùc vμ tù lùc häc tËp, tr¸nh lèi d¹y häc nhåi nhÐt tri thøc; xa rêi thùc tÕ, kh«ng ph¸t triÓn t− duy häc sinh. - Nghiªn cøu nh÷ng ph−¬ng ph¸p vμ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc míi, hiÖn ®¹i, phï hîp víi thùc tiÔn nhμ tr−êng ViÖt Nam. - Nghiªn cøu c¶i tiÕn thiÕt bÞ vμ ph−¬ng tiÖn d¹y häc ®Þa lý, phï hîp víi néi dung vμ ph−¬ng ph¸p d¹y míi. C¨n cø vμo t×nh h×nh thùc tiÔn ®Êt n−íc, lý luËn d¹y häc ®Þa lý nghiªn cøu vμ s¸ng t¹o nh÷ng ®å dïng d¹y häc, ®ång thêi tËn dông nh÷ng tiÕn bé cña kü thuËt hiÖn ®¹i (m¸y chiÕu phim, ti vi, video, vi tÝnh...) - T×m ra nh÷ng qui luËt chung vμ ®Æc tr−ng cña viÖc gi¶ng d¹y ë tõng cÊp häc vμ tõng lo¹i häc sinh phï hîp víi løa tuæi vμ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña häc sinh. 2. VÒ mÆt häc tËp - Nghiªn cøu chÊt l−îng tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o cña häc sinh kh¶o s¸t qui luËt h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn kh¸i niÖm, qui luËt ®Þa lý ë häc sinh thuéc c¸c løa tuæi kh¸c nhau. - Nghiªn cøu c¸c kü n¨ng ho¹t ®éng trÝ tuÖ vμ ho¹t ®éng thùc tiÔn trong qu¸ tr×nh häc tËp m«n ®Þa lý trªn líp còng nh− ho¹t ®éng ngoμi líp cña häc sinh. - Nghiªn cøu nh÷ng ph−¬ng ph¸p häc tËp (thu nhËn tri thøc vμ c¶i biÕn tri thøc) cña häc sinh phï hîp víi n¨ng lùc nhËn thøc cña c¸c em vμ t−¬ng øng víi c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y cña thÇy gi¸o. §Æc biÖt chó träng nghiªn cøu c¸c ho¹t ®éng ®éc lËp trong nhËn thøc cña c¸c em ®Ó t×m ra nh÷ng biÖn ph¸p t¸c ®éng tÝch cùc n©ng cao hiÖu qu¶ häc tËp cña häc sinh. - Nghiªn cøu nh÷ng ®Æc ®iÓm cña häc sinh nãi chung vμ nh÷ng ®èi t−îng c¸ biÖt nãi riªng (häc sinh giái, häc sinh kÐm, häc sinh lín tuæi). 14
  15. - Nghiªn cøu nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt nhÊt cho sù h×nh thμnh ë häc sinh thÕ giíi quan khoa häc, lßng yªu mÕn thiªn nhiªn, nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp cña ng−êi lao ®éng cã v¨n ho¸. Nãi tãm l¹i, lý luËn d¹y häc ®Þa lý cã nhiÖm vô nghiªn cøu néi dung m«n häc, viÖc d¹y vμ viÖc häc trong sù thèng nhÊt h÷u c¬ vμ trong mèi liªn hÖ qua l¹i chÆt chÏ. XÐt cho cïng nã cã nhiÖm vô t×m ra nh÷ng ®iÒu kiÖn tèi −u ®Ó viÖc häc tËp cña häc sinh ®¹t chÊt l−îng cao nhÊt mét c¸ch toμn diÖn. IV. KH¸I NIÖM VÒ NGHI£N CøU KHOA HäC Vμ §Ò Tμi NGHI£N CøU KHOA HäC IV.1. Nghiªn cøu khoa häc mét c¸ch chung nhÊt cã thÓ hiÓu lμ qu¸ tr×nh ph©n tÝch nh÷ng c©u hái, nh÷ng m©u thuÉn - xung ®ét n»m trong hiÖn tr¹ng cã liªn hÖ víi hoμn c¶nh, m«i tr−êng xung quanh nh»m t×m ra nh÷ng gi¶i ph¸p hiÖu qu¶ cho sù ph¸t triÓn. Trong "Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc" Vò Cao §μm cho r»ng: 1 " Nghiªn cøu khoa häc suy cho cïng lμ nh»m tho¶ m·n vÒ nhu cÇu nhËn thøc vμ c¶i t¹o thÕ giíi: - Kh¸m ph¸ nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt cña sù vËt hoÆc hiÖn t−îng (gäi chung lμ sù vËt). - Ph¸t hiÖn qui luËt vËn ®éng cña sù vËt. - VËn dông qui luËt ®Ó s¸ng t¹o gi¶i ph¸p t¸c ®éng vμo sù vËt. Nh− vËy môc ®Ých c¬ b¶n cña nghiªn cøu khoa häc lμ nhËn thøc vμ c¶i t¹o thÕ giíi. Môc ®Ých ®ã ®−îc thùc hiÖn th«ng qua nh÷ng chøc n¨ng cô thÓ cña nghiªn cøu khoa häc nh− m« t¶, gi¶i thÝch, tiªn ®o¸n, s¸ng t¹o". - M« t¶ lμ giai ®o¹n nghiªn cøu khoa häc, bao hμm viÖc ghi l¹i nh÷ng d÷ kiÖn thùc nghiÖm hoÆc quan s¸t, nhê nh÷ng hÖ thèng t− liÖu nhÊt ®Þnh ®−îc ¸p dông trong khoa häc. ViÖc m« t¶ ®−îc thùc hiÖn b»ng ng«n ng÷ th«ng th−êng, còng nh− b»ng nh÷ng ph−¬ng tiÖn ®Æc biÖt t¹o thμnh ng«n ng÷ khoa häc (ký hiÖu, ma trËn, ®å thÞ v v . ) Môc ®Ých cña m« t¶ lμ ®−a ra mét hÖ thèng tri thøc vÒ sù vËt, gióp cho con ng−êi mét c«ng cô nhËn d¹ng, ph©n biÖt ®−îc sù kh¸c nhau gi÷a c¸c sù vËt hiÖn t−îng. M« t¶ vμ gi¶i thÝch liªn quan chÆt chÏ víi nhau. Kh«ng m« t¶ c¸c sù kiÖn thùc tÕ th× kh«ng gi¶i thÝch chóng ®−îc, mÆt kh¸c, sù m« t¶ kh«ng cã gi¶i thÝch th× ch−a ph¶i lμ khoa häc. M« t¶ cã ®Þnh tÝnh vμ ®Þnh l−îng. M« t¶ ®Þnh tÝnh nh»m chØ râ ®Æc tr−ng vÒ chÊt cña sù vËt. M« t¶ ®Þnh l−îng nh»m chØ râ c¸c ®Æc tr−ng vÒ l−îng cña sù vËt. 1 Vò Cao §μm. Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc. Nxb KH&KT 1996. 15
  16. - Gi¶i thÝch: lμ chøc n¨ng quan träng nhÊt cña nghiªn cøu khoa häc, v¹ch ra b¶n chÊt cña ®èi t−îng ®−îc nghiªn cøu. Nhê vμo gi¶i thÝch mμ c¸c nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù h×nh thμnh vμ qui luËt chi phèi qu¸ tr×nh vËn ®éng cña sù vËt ®−îc kh¸m ph¸. Môc ®Ých cña gi¶i thÝch lμ ®−a ra nh÷ng th«ng tin vÒ thuéc tÝnh b¶n chÊt sù vËt ®Ó nhËn d¹ng chóng. Gi¶i thÝch ®Ò cËp ®Õn nhiÒu khÝa c¹nh, nh− nguån gèc, quan hÖ gi÷a c¸c bé phËn cÊu thμnh chØnh thÓ, liªn hÖ gi÷a c¸c qu¸ tr×nh bªn trong vμ c¸c yÕu tè bªn ngoμi sù vËt, nguyªn nh©n vμ hËu qu¶ cña t¸c ®éng vμo sù vËt vμ gi¶i thÝch qui luËt chung chi phèi qu¸ tr×nh vËn ®éng cña sù vËt. Gi¶i thÝch g¾n liÒn víi m« t¶, th−êng dùa trªn sù m« t¶, vμ ®Õn l−ît m×nh, lμ c¬ së cho sù tiªn ®o¸n khoa häc. Thùc hiÖn chøc n¨ng gi¶i thÝch, khoa häc ®· n©ng tÇm tõ chøc n¨ng m« t¶ gi¶n ®¬n c¸c sù vËt tíi chøc n©ng ph¸t hiÖn qui luËt vËn ®éng cña sù vËt, trë thμnh c«ng cô nhËn thøc c¸c qui luËt b¶n chÊt cña thÕ giíi. - Tiªn ®o¸n: §o¸n tr−íc nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn vμ x· héi ch−a quan s¸t ®−îc hoÆc cßn ch−a x¸c ®Þnh ®−îc, dùa trªn kinh nghiÖm, dùa vμo viÖc kh¸i qu¸t nh÷ng d÷ kiÖn lý luËn vμ thùc nghiÖm vμ viÖc tÝnh ®Õn nh÷ng qui luËt ph¸t triÓn kh¸ch quan. ChÝnh nhê vμo thùc hiÖn hai chøc n¨ng m« t¶ vμ gi¶i thÝch mμ con ng−êi cã kh¶ n¨ng ngo¹i suy, nh×n tr−íc xu thÕ vËn ®éng vμ qu¸ tr×nh h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn cña sù vËt. Tiªn ®o¸n khoa häc cã thÓ cã 2 lo¹i: - §èi víi hiÖn t−îng ch−a biÕt, kh«ng ghi nhËn ®−îc trong kinh nghiÖm, nh−ng ®ang tån t¹i, thÝ dô c¸c má kho¸ng s¶n míi... - §èi víi nh÷ng hiÖn t−îng chØ trong t−¬ng lai míi ph¶i xuÊt hiÖn khi cã nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh; vÝ dô hiÖu qu¶ vÒ mÆt ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña häc sinh trong häc tËp sÏ cao khi ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®Ò cao vai trß chñ thÓ, ho¹t ®éng ®éc lËp cña c¸c em. Tiªn ®o¸n khoa häc bao giê còng dùa trªn viÖc ¸p dông c¸c qui luËt nhËn thøc ®−îc cña tù nhiªn vμ x· héi vμo lÜnh vùc nh÷ng hiÖn t−îng ch−a biÕt hoÆc cßn ch−a xuÊt hiÖn, ë ®Êy nh÷ng qui luËt nμy vÉn ph¶i gi÷ nguyªn hiÖu lùc. Tiªn ®o¸n khoa häc mang c¶ nh÷ng yÕu tè cña nh÷ng gi¶ ®Þnh mang tÝnh x¸c suÊt, nhÊt lμ ®èi víi nh÷ng biÕn cè cô thÓ cña t−¬ng lai vμ thêi h¹n cña chóng. T×nh h×nh ®ã ®−îc t¹o nªn bëi sù xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nh÷ng mèi liªn hÖ nh©n qu¶ vμ nh÷ng kh¶ n¨ng míi vÒ chÊt mμ tr−íc ®©y ch−a cã vμ trong viÖc ¸p dông vμo x· héi vμ bëi t×nh tr¹ng ®Æc biÖt phøc t¹p cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi. Tiªu chuÈn chÝnh x¸c cña tiªn ®o¸n khoa häc bao giê còng lμ thùc tiÔn. Ph−¬ng ph¸p luËn biÖn chøng duy vËt kh«ng cho phÐp ng−êi nghiªn cøu ®−îc tù tho¶ m·n víi nh÷ng tiªn ®o¸n hoÆc l¹m dông c¸c tiªn ®o¸n, dï lμ nh÷ng tiªn ®o¸n ®Çy luËn cø cña nh÷ng nhμ khoa 16
  17. häc cã uy tÝn lín, ®Ó phñ ®Þnh nh÷ng kÕt luËn cña khoa häc ®· ®−îc kiÓm chøng trong ®êi sèng thùc tÕ. - S¸ng t¹o: lμ sù lμm ra mét sù vËt míi ch−a tõng tån t¹i. Sø mÖnh cã ý nghÜa lín lao cña khoa häc kh«ng ph¶i chØ dõng l¹i ë chøc n¨ng m« t¶, gi¶i thÝch vμ tiªn ®o¸n mμ ph¶i lμ s¸ng t¹o c¸c gi¶i ph¸p c¶i t¹o thÕ giíi. Theo Vò Cao §μm, gi¶i ph¸p ®−îc bμn ®Õn ë ®©y chøa ®ùng mét ý nghÜa tæng qu¸t nhÊt bao gåm c¸c ph−¬ng ph¸p vμ ph−¬ng tiÖn, biÖn ph¸p cô thÓ. §ã cã thÓ lμ nh÷ng gi¶i ph¸p kü thuËt trong s¶n xuÊt mét nguyªn lý c«ng nghÖ míi, mét ph−¬ng ph¸p míi vÒ khai th¸c vμ chÕ biÕn n¨ng l−îng, song cã thÓ lμ nh÷ng gi¶i ph¸p t¸c nghiÖp trong c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi, thÝ dô nh− kinh doanh, tiÕp thÞ, d¹y häc, qu¶n lý, vèn, thÞ tr−êng, chuyÓn giao kü thuËt míi... IV.2. Tri thøc khoa häc. Theo Vò Cao §μm, tri thøc khoa häc lμ nh÷ng hiÓu biÕt ®−îc tÝch luü tõ qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc, ®−îc biÓu hiÖn d−íi d¹ng c¸c kh¸i niÖm ph¹m trï, tiªn ®Ò, qui luËt, ®Þnh luËt, ®Þnh lý, lý thuyÕt, häc thuyÕt... Tri thøc khoa häc kh¸c víi tri thøc th−êng nghiÖm ë chç, tri thøc th−êng nghiÖm lμ nh÷ng hiÓu biÕt ®−îc tÝch luü tõ kinh nghiÖm sèng th−êng ngμy; cßn tri thøc khoa häc lμ s¶n phÈm cña ho¹t ®éng lao ®éng x· héi vμ t− duy cña con ng−êi, lμm t¸i hiÖn trong t− t−ëng d−íi h×nh thøc ng«n ng÷, nh÷ng mèi liªn hÖ kh¸ch quan, hîp qui luËt cña thÕ giíi kh¸ch quan ®ang ®−îc c¶i biÕn trªn thùc tÕ, lμ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc. - Kh¸i niÖm lμ mét tri thøc khoa häc vÒ thuéc tÝnh b¶n chÊt chñ yÕu cña sù vËt hoÆc hiÖn t−îng. Kh¸i niÖm lμ mét trong nh÷ng h×nh thøc ph¶n ¸nh thÕ giíi vμo t− duy, nhê nã mμ ng−êi ta nhËn thøc ®−îc b¶n chÊt cña c¸c hiÖn t−îng, c¸c qu¸ tr×nh, kh¸i qu¸t ®−îc nh÷ng mÆt vμ nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n cña chóng. Kh¸i niÖm kh«ng ph¶i cã tÝnh chÊt tÜnh, kh«ng ph¶i lμ tuyÖt ®èi, mμ ®ang ë tr¹ng th¸i ph¸t triÓn, thay ®æi, tiÕn dÇn lªn theo phÝa ph¶n ¸nh mét c¸ch thÝch hîp. Chøc n¨ng l«gÝc chñ yÕu cña kh¸i niÖm lμ ë chç t¸ch riªng trong t− t−ëng theo nh÷ng dÊu hiÖu nhÊt ®Þnh, nh÷ng sù vËt mμ con ng−êi quan t©m ®Õn trong thùc tiÔn vμ trong nhËn thøc. Mçi mét khoa häc ®Òu sö dông mét hÖ thèng kh¸i niÖm nhÊt ®Þnh, trong ®ã tËp trung nh÷ng kiÕn thøc mμ khoa häc ®· tÝch luü ®−îc. - Tiªn ®Ò: luËn ®Ò (mÖnh ®Ò) cña mét lý thuyÕt khoa häc nμo ®ã mμ víi cÊu tróc tiªn ®Ò cña lý thuyÕt th× nã cã tÝnh chÊt lμ luËn ®Ò xuÊt ph¸t, kh«ng chøng minh ®−îc trong lý thuyÕt ®ã vμ tõ luËn ®Ò ®ã hoÆc tõ tËp hîp nh÷ng luËn ®Ò ®ã ng−êi ta rót ra tÊt c¶ c¸c mÖnh ®Ò kh¸c cña lý thuyÕt theo nh÷ng qui t¾c rót ra ®· ®−îc chÊp nhËn trong lý thuyÕt ®ã. Tiªn ®Ò lμ ®iÓm xuÊt ph¸t cho mét hÖ thèng lý thuyÕt cña mét bé m«n khoa häc míi. 17
  18. IV.3. C¸c ®Æc ®iÓm cña nghiªn cøu khoa häc. Vò Cao §μm cho r»ng nghiªn cøu khoa häc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm: tÝnh míi, tÝnh tin cËy tÝnh th«ng tin, tÝnh kh¸ch quan, tÝnh kÕ thõa, tÝnh c¸ nh©n, tÝnh rñi ro, tÝnh phi kinh tÕ. - TÝnh míi. Lμ thuéc tÝnh quan träng ®Çu tiªn cña nghiªn cøu khoa häc (NCKH). VÒ b¶n chÊt, NCKH lμ qu¸ tr×nh th©m nhËp kh¸m ph¸ vμo thÕ giíi nh÷ng sù vËt vμ hiÖn t−îng ch−a biÕt hoÆc biÕt ch−a râ, ch−a ®ñ. Qu¸ tr×nh NCKH lu«n lμ qu¸ tr×nh h−íng tíi nh÷ng ph¸t hiÖn, kh¸m ph¸ hoÆc s¸ng t¹o míi, kh«ng lÆp l¹i nh÷ng ph¸t hiÖn hoÆc s¸ng t¹o ®· cã. HiÓu mét c¸ch ®Çy ®ñ th× tÝnh míi lμ dï cho ®· ®¹t ®−îc mét ph¸t hiÖn míi, ng−êi nghiªn cøu vÉn cßn tiÕp tôc t×m kiÕm nh÷ng ph¸t hiÖn míi h¬n, ®Çy ®ñ vμ trän vÑn h¬n. Bëi v× qu¸ tr×nh NCKH còng lμ qu¸ tr×nh nhËn thøc b¶n chÊt sù vËt vμ hiÖn t−îng. Qu¸ tr×nh ®ã lu«n vËn ®éng ph¸t triÓn kh«ng ngõng. - TÝnh tin cËy Mét kÕt qu¶ nghiªn cøu ®¹t ®−îc nhê mét ph−¬ng ph¸p nμo ®ã ph¶i cã kh¶ n¨ng kiÓm chøng l¹i nhiÒu lÇn do nhiÒu ng−êi kh¸c nhau thùc hiÖn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn gièng nhau vμ víi nh÷ng kÕt qu¶ thu ®−îc hoμn toμn gièng nhau. NÕu cã mét kÕt qu¶ nμo ®ã thu ®−îc ngÉu nhiªn dï phï hîp víi gi¶ thuyÕt ®Ò ra tr−íc ®ã còng ch−a thÓ xem lμ ®ñ tin cËy ®Ó kÕt luËn vÒ b¶n chÊt cña sù vËt hoÆc hiÖn t−îng. - TÝnh th«ng tin. S¶n phÈm cña NCKH ®−îc thÓ hiÖn d−íi nhiÒu d¹ng: b¸o c¸o khoa häc, t¸c phÈm khoa häc, bμi b¸o, nh−ng còng cã thÓ lμ mét mÉu vËt liÖu míi, mÉu s¶n phÈm míi, m« h×nh thÝ ®iÓm vÒ mét ph−¬ng thøc tæ chøc s¶n xuÊt míi... Trong tÊt c¶ c¸c tr−êng hîp nμy, s¶n phÈm khoa häc lu«n mang ®Æc tr−ng th«ng tin. §ã lμ nh÷ng th«ng tin vÒ qui luËt vËn ®éng cña sù vËt hoÆc hiÖn t−îng th«ng tin vÒ qu¸ tr×nh c«ng nghÖ vμ c¸c tham sè ®i kÌm qu¸ tr×nh ®ã. - TÝnh kh¸ch quan: TÝnh kh¸ch quan võa lμ mét ®Æc ®iÓm cña NCKH, l¹i võa lμ mét tiªu chuÈn cña ng−êi NCKH. Trong NCKH c¸c nhËn ®Þnh cÇn ph¶i dùa trªn c¬ së t− liÖu, sè liÖu cô thÓ tin cËy, c¸c kÕt luËn cÇn ph¶i ®−îc x¸c nhËn b»ng kiÓm chøng míi ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan nÕu ng−êi nghiªn cøu nhËn ®Þnh véi v· nÆng nÒ c¶m tÝnh, kÕt luËn thiÕu c¬ së khoa häc tin cËy th× ®· lμm mÊt tÝnh kh¸ch quan trong ph¶n ¸nh tÝnh chÊt cña sù vËt hiÖn t−îng. 18
  19. Th«ng th−êng, ®Ó ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan, ng−êi nghiªn cøu cÇn lu«n lu«n lËt ®i lËt l¹i nh÷ng kÕt luËn t−ëng nh− ®· hoμn toμn ®−îc x¸c nhËn. Cã thÓ sö dông mét d¹ng tr¾c nghiÖm ®Ó kiÓm tra tÝnh kh¸ch quan: 1. KÕt luËn cã ®óng kh«ng? Cã Kh«ng 3. Cã ®Ò ra ®−îc gi¶i ph¸p 2. Cã cßn c¸ch nμo kh¸c kiÓm chøng gi¶ thuyÕt? ®Ó ®¹t ®−îc kÕt qu¶? Cã Kh«ng Cã Kh«ng Nghiªn cøu B¸c bá gi¶ thuyÕt chÊm bæ sung døt nghiªn cøu - TÝnh kÕ thõa: Ngμy nay, do sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña NCKH vμ khèi l−îng tri thøc khoa häc khæng lå ngμy cμng t¨ng nhanh chãng trong mäi lÜnh vùc, nªn hÇu nh− kh«ng cã mét c«ng tr×nh NCKH nμo l¹i b¾t ®Çu tõ chç hoμn toμn trèng kh«ng vÒ kiÕn thøc. Mçi nghiªn cøu ph¶i kÕ thõa c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu trong c¸c lÜnh vùc khoa häc rÊt xa nhau, t−ëng chõng nh− kh«ng cã quan hÖ g× víi nhau. TÝnh kÕ thõa còng lμ mét tÊt yÕu trong NCKH liªn ngμnh - mét h−íng nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi cã hiÖu qu¶ hiÖn nay. Ngoμi c¸c ®Æc tÝnh trªn, NCKH cßn cã tÝnh c¸ nh©n, tÝnh phi kinh tÕ, tÝnh rñi ro. IV.4. C¸c lo¹i h×nh nghiªn cøu khoa häc. Trong bÊt cø lÜnh vùc NCKH nμo (tù nhiªn, kü thuËt vμ c«ng nghÖ, x· héi vμ nh©n v¨n...) ®Òu tån t¹i hai lo¹i h×nh NCKH: nghiªn cøu c¬ b¶n (fundamental research) vμ nghiªn cøu ph¸t triÓn (development research). - Nghiªn cøu c¬ b¶n: lμ qu¸ tr×nh më réng vμ lμm s©u s¾c kiÕn thøc nh»m ph¸t hiÖn, t×m kiÕm nh÷ng nguyªn lý míi, kÕt qu¶ míi thuéc b¶n th©n tõng lÜnh vùc (to¸n, v¨n häc, triÕt häc, lÞch sö...). Nghiªn cøu c¬ b¶n cã thÓ thùc hiÖn trªn c¬ së nh÷ng nghiªn cøu thuÇn tuý lý thuyÕt, hoÆc dùa trªn c¬ së nh÷ng quan s¸t, thÝ nghiÖm; ®o ®¹c nh÷ng biÓu hiÖn, ¶nh h−ëng vμ t¸c ®éng cña mét qui luËt ch−a biÕt nμo ®ã. 19
  20. S¶n phÈm cña nghiªn cøu c¬ b¶n cã thÓ lμ c¸c ph¸t hiÖn, ph¸t kiÕn, c«ng thøc, ph¸t minh vμ th−êng dÉn ®Õn viÖc h×nh thμnh mét hÖ thèng lý thuyÕt cã ¶nh h−ëng ®Õn mét hoÆc nhiÒu lÜnh vùc khoa häc kh¸c nhau. - Nghiªn cøu ph¸t triÓn: lμ lo¹i h×nh nghiªng vÒ ph©n tÝch nh÷ng luËn cø, am hiÓu nguyªn nh©n cña thùc tr¹ng, xem xÐt nguån lùc ®iÒu tra, kh¶o s¸t ®èi t−îng, nh»m ®−a ra nh÷ng gi¶i ph¸p phôc vô c«ng cuéc ph¸t triÓn x· héi g¾n chÆt víi ®iÒu kiÖn ®Æc thï cña tõng ®Þa ph−¬ng vμ cña céng ®ång ®−îc thô h−ëng kÕt qu¶ nghiªn cøu. 1 Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, ph¸t triÓn, cã thÓ t¸ch ra thμnh hai lo¹i h×nh: nghiªn cøu øng dông vμ nghiªn cøu triÓn khai. - Nghiªn cøu øng dông: (applied research) lμ sù vËn dông c¸c qui luËt tõ trong nghiªn cøu c¬ b¶n m«i tr−êng thùc tÕ cña sù vËt vμ hiÖn t−îng ®Ó ®−a ra nguyªn lý vÒ c¸c gi¶i ph¸p, cã thÓ bao gåm c«ng nghÖ, s¶n phÈm, vËt liÖu, thiÕt bÞ... S¶n phÈm cña nghiªn cøu øng ®ông cã thÓ lμ mét gi¶i ph¸p míi vÒ tæ chøc, qu¶n lý x· héi hoÆc c«ng nghÖ, vËt liÖu, s¶n phÈm... còng cã thÓ lμ mét gi¶i ph¸p h÷u Ých, s¸ng chÕ... - Nghiªn cøu triÓn khai: lμ sù vËn dông c¸c qui luËt (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu c¬ b¶n) vμ c¸c nguyªn lý, gi¶i ph¸p (thu ®−îc tõ trong nghiªn cøu øng dông) ®Ó ®−a ra c¸c h×nh mÉu víi nh÷ng tham sè ®ñ mang tÝnh kh¶ thi vÒ kü thuËt. S¶n phÈm cña ho¹t ®éng triÓn khai lμ nh÷ng vËt mÉu, h×nh mÉu cã tÝnh kh¶ thi vÒ kü thuËt. Theo Vò Cao §μm 2 , néi dung cô thÓ cña tõng lo¹i h×nh nghiªn cøu ®−îc tãm t¾t ë b¶ng sau: Lo¹i h×nh nghiªn cøu Néi dung Nghiªn cøu c¬ b¶n Ph¸t hiÖn quy luËt cña sù vËt, hiÖn t−îng (Fundamental research) - Tæng kÕt kinh nghiÖm tõ mét sù vËt - §iÒu tra tæng thÓ vÒ tù nhiªn hoÆc kinh tÕ - x· héi. - Nghiªn cøu chuyªn ®Ò vÒ b¶n chÊt cña mét sù vËt - X©y dùng c¸c c¬ së lý thuyÕt vÒ mét sù vËt. 1 §Æng Ngäc Dinh. Lêi nãi ®Çu cuèn s¸ch “Mét sè vÝ dô chän läc vÒ nghiªn cøu tham dù”. Chñ biªn Marc. P. Lammerink. Ivan Wolffers. Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu ViÖt Nam - Hμ Lan (VNRP) dÞch vμ xuÊt b¶n. H. 1996 2 Vò Cao §μm. S®d 20
nguon tai.lieu . vn