Xem mẫu
- PhÇn ba : CÊU T¹O NG÷ PH¸P CñA C¢U DÉn LUËN A − C©u vµ viÖc nghiªn cøu c©u I - C©u HiÓu mét c¸ch chÆt chÏ th× c©u lµ ®¬n vÞ cÊu tróc lín nhÊt trong tæ chøc ng÷ ph¸p cña mét ng«n ng÷. Theo ®ã th× viÖc nghiªn cøu c©u chØ dõng l¹i ë ®Æc tr−ng cÊu tróc cña nã. Nh−ng c©u ®−îc dïng trong thùc tiÔn giao tiÕp lµ mét ph¸t ng«n ng¾n, hay ph¸t ng«n cã ®é dµi b»ng c©u, chø kh«ng ph¶i c©u cÊu tróc. ViÖc nghiªn cøu ng«n ng÷ ngµy nay kh«ng chØ dõng l¹i ë mÆt cÊu tróc cña ng«n ng÷, vµ ®èi víi c©u còng vËy. Nãi c¸ch kh¸c, ®èi t−îng xem xÐt ë ®©y lµ c©u ph¸t ng«n, trong ®ã cã phÇn thuéc cÊu tróc ng÷ ph¸p vµ còng cã phÇn kh«ng thuéc cÊu tróc ng÷ ph¸p. LÏ ra cÇn gäi ®¬n vÞ nghiªn cøu nµy lµ c©u ph¸t ng«n hoÆc ph¸t ng«n c©u, nh−ng ®Ó gi¶n tiÖn vÉn cã thÓ gäi gän lµ c©u vµ hiÓu ®ã lµ c©u trong hiÖn thùc giao tiÕp. (C©u víi t− c¸ch ®¬n vÞ cÊu tróc ®[ ®−îc nãi ®Õn ë ®Çu ®iÓm nµy). Víi c¸ch gi¶i thuyÕt nh− vËy, trong phÇn thø ba nµy chóng ta sÏ xem xÐt mÆt cÊu t¹o cña c©u ë c¶ ph−¬ng diÖn cÊu tróc lÉn nh÷ng yÕu tè cã mÆt trong c©u nh−ng kh«ng thuéc cÊu tróc ng÷ ph¸p cña c©u. §ång thêi còng ®−a c¶ mét sè vÊn ®Ò thuéc mÆt nghÜa vµ thuéc mÆt sö dông cña c©u vµo xem xÐt ®Ó lµm râ thªm cÊu t¹o chung cña c©u. Qu¸ tr×nh t×m hiÓu c©u (ph¸t ng«n) cho thÊy c©u cã nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n sau ®©y : - VÒ ph−¬ng diÖn chøc n¨ng (giao tiÕp), c©u ®−îc dïng ®Ó thùc hiÖn hµnh ®éng ng«n ng÷ c¬ së (hµnh ®éng ng«n ng÷ ®−îc thùc hiÖn chØ b»ng mét c©u). C©u ®−îc dïng nh− vËy cã thÓ coi lµ mét ph¸t ng«n nhá nhÊt. - VÒ ph−¬ng diÖn nghÜa, c©u cã néi dung lµ mét ý nghÜ, t− t−ëng t−¬ng ®èi trän vÑn (hiÓu ®−îc) vµ th¸i ®é, t×nh c¶m, c¶m xóc cña ng−êi t¹o lêi (ng−êi nãi hay ng−êi viÕt). - VÒ ph−¬ng diÖn h×nh thøc, c©u cã mét cÊu tróc h×nh thøc néi t¹i vµ cã mét ng÷ ®iÖu kÕt thóc (ng−êi nghe kh«ng chê ®îi). Ch¼ng h¹n chóng ta cã c©u (hiÓu mét c¸ch th«ng th−êng) : + Söu ¬i ! Gi¸p vÒ råi µ ? M×nh cã chót viÖc muèn gÆp Gi¸p. §o¹n lêi nãi in ®Ëm lµ ®o¹n lêi nãi cã kÕt thóc ph©n biÖt ®−îc víi mét tõ ®øng trong ®ã - tõ trong c©u kh«ng cã ng÷ ®iÖu kÕt thóc v× kh«ng cã sù ®èi chiÕu gi÷a c¸c phÇn trong ng÷ ®iÖu ; ®o¹n lêi cã kÕt thóc nµy lµ nhá nhÊt, t¸ch m×nh ra ®−îc khái ®o¹n lêi ®øng tr−íc nã vµ ®o¹n lêi ®øng sau nã. §o¹n lêi nãi in ®Ëm, v× vËy, lµ mét c©u. C¸c ®Æc tr−ng “c©u” cña nã nh− sau : - VÒ chøc n¨ng giao tiÕp, c©u nµy diÔn ®¹t hµnh ®éng ng«n ng÷ hái : ng−êi nãi dïng c©u nµy ®Ó hái, tøc lµ muèn ng−êi nghe cung cÊp cho m×nh mét "tin" mµ m×nh ch−a biÕt. Tõ µ gióp lµm râ c¸i ý vÒ hµnh ®éng hái nµy. 86
- VÒ néi dung, c©u nµy chøa ý nghÜa chØ mét sù viÖc, ®ã lµ "Gi¸p vÒ” vµ ng−êi nãi cho r»ng viÖc nµy ®[ x¶y ra : "råi". Th¸i ®é cña ng−êi nãi ®èi víi sù viÖc nµy lµ "ngê vùc" ; th¸i ®é ®èi víi ng−êi nghe lµ “th©n t×nh”, do ®ã trong c©u kh«ng cã nh÷ng tõ th−a göi nh− ®èi víi ng−êi bÒ trªn hay ng−êi xa l¹ (lo¹i nh− th−a b¸c, xin hái anh,...). - VÒ h×nh thøc, c©u nµy cã mét cÊu tróc h×nh thøc néi t¹i, trong ®ã Gi¸p lµ chñ ng÷, vÒ råi lµ vÞ ng÷, vµ mét ng÷ ®iÖu kÕt thóc : ng−êi nghe kh«ng cã c¶m gi¸c chê ®îi thªm g× vµo b¶n th©n c©u nµy n÷a. C¸ch hiÓu "c©u” nh− trªn lµ hiÓu c©u trong ho¹t ®éng giao tiÕp, kh«ng chØ bã hÑp ë cÊu tróc ng÷ ph¸p h×nh thøc cña nã. II - C¸c ph−¬ng diÖn nghiªn cøu c©u C©u hiÖn nay ®−îc nghiªn cøu trªn ba ph−¬ng diÖn : - KÕt häc - NghÜa häc - Dông häc. 1. KÕt häc KÕt häc lµ mét bé m«n nghiªn cøu nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a c¸c kÝ hiÖu ng«n ng÷ trong chuçi lêi nãi vµ nãi chung lµ trong tr×nh tù tr−íc sau vÒ thêi gian cña chóng. Trong c©u ®¬n, c¸c kÝ hiÖu ®ã lµ c¸c tõ, c¸c côm tõ. Trong c©u ghÐp, c¸c kÝ hiÖu ®ã lµ c¸c mÖnh ®Ò. Trong v¨n b¶n, c¸c kÝ hiÖu ®ã lµ c¸c c©u. KÕt häc trong ph¹m vi nghiªn cøu c©u ®−îc gäi lµ có ph¸p, vµ gåm cã có ph¸p c©u vµ có ph¸p côm tõ. NhiÖm vô cña có ph¸p c©u lµ nghiªn cøu cÊu tróc có ph¸p cña c©u b»ng c¸c thuËt ng÷ chñ ng÷, vÞ ng÷, t©n ng÷, bæ ng÷, ®Ò ng÷, tr¹ng ng÷,... vµ c¸c kiÓu cÊu t¹o c©u phñ ®Þnh (xÐt vÒ mÆt ng÷ ph¸p). NhiÖm vô tr−íc hÕt cña có ph¸p côm tõ lµ nghiªn cøu cÊu t¹o ng÷ ph¸p cña c¸c lo¹i côm tõ, ®Æc biÖt lµ côm tõ chÝnh phô víi c¸c thuËt ng÷ thµnh tè chÝnh, thµnh tè phô. CÇn l−u ý r»ng cïng víi tªn gäi côm tõ cßn cã nh÷ng tªn gäi t−¬ng ®−¬ng kh¸c n÷a, xÐt ë ph−¬ng diÖn ®èi t−îng nghiªn cøu, kh«ng xÐt ë gãc nh×n lÝ thuyÕt xuÊt ph¸t ®iÓm. 2. NghÜa häc NghÜa häc lµ bé m«n nghiªn cøu vÒ ý nghÜa, vµ ý nghÜa ®−îc hiÓu lµ c¸i ë gi÷a c¸c tõ, c¸c c©u, víi c¸i mµ c¸c tõ, c¸c c©u... nµy diÔn t¶ ; ®ã còng lµ phÇn nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a c¸c c©u vµ c¸c ý nghÜ mµ c©u biÓu hiÖn. VÝ dô, chóng ta cã tõ bµn ®Ó chØ mét thø ®å vËt. Tõ nµy cã c¸i vá ©m thanh [bµn] ®−îc dïng lµm tªn gäi. NghÜa cña tõ bµn kh«ng ph¶i lµ c¸i bµn cô thÓ nµo mµ lµ phÇn kinh nghiÖm, phÇn hiÓu biÕt chung cña chóng ta vÒ c¸c c¸i bµn ®[ thÊy hoÆc ®[ nghe nãi ®Õn. §ã lµ phÇn ë gi÷a vá ©m thanh [bµn] vµ c¸c "vËt bµn”. Muèn nãi vÒ mét c¸i bµn cô thÓ ta ph¶i x¸c lËp mèi quan hÖ cña tõ bµn nãi chung nµy víi c¸i bµn cô thÓ ®−îc nãi tíi ®ã b»ng c¸ch dïng tay chØ, hay dïng thªm c¸c tõ m« t¶ râ nã, hay dïng thªm c¸c tõ nµy (khi c¸i bµn ë gÇn ta vµ kh«ng cã c¸i bµn kh¸c ®Ó cã thÓ lÉn lén) hoÆc tõ kia (khi c¸i bµn ë xa ta vµ kh«ng cã c¸i kh¸c ®øng gÇn nã). Lµm nh− vËy lµ quy chiÕu tõ bµn vÒ víi vËt bµn cô thÓ ®ang ®−îc nãi. Qua ®ã cã thÓ thÊy nghÜa kh¸c víi quy chiÕu. NghÜa häc ngµy nay (nghÜa häc ®êi thø hai) kh«ng chØ nghiªn cøu nghÜa cña tõ riªng lÎ mµ nghiªn cøu c¶ nghÜa cña c©u, cña v¨n b¶n. Vµ nghÜa cña tõ, c©u, v¨n b¶n kh«ng bã hÑp 87
- trong ph¹m vi sù vËt, sù viÖc ®−îc diÔn ®¹t, mµ cßn tÝnh ®Õn c¶ c¸c thµnh phÇn ý kh¸c cïng cã mÆt khi tõ, c©u, v¨n b¶n ®−îc sö dông. Nãi v¾n t¾t, ngoµi nghÜa tõ vùng, cßn ph¶i nãi ®Õn nghÜa ng÷ ph¸p, nghÜa trong sö dông ng«n ng÷. C¸c thµnh phÇn nghÜa kh¸c nhau cã thÓ ®−îc nghiªn cøu ë nh÷ng bé phËn liªn quan ®Õn chóng : nghÜa cã c¶ trong kÕt häc lÉn trong dông häc, kh«ng chØ riªng trong nghÜa sù vËt, sù viÖc. PhÇn nghÜa trong c©u ë ®©y tËp trung tr−íc hÕt vµo viÖc xem xÐt nghÜa miªu t¶ b»ng c¸c tªn gäi “vËt thÓ t¹o hµnh ®éng”, “vËt thÓ chÞu t¸c dông cña hµnh ®éng”, “vËt thÓ nhËn vËt trao”, “ph−¬ng tiÖn”,... ; xem xÐt mét sè lo¹i sù thÓ chÝnh nh− sù thÓ ®éng, sù thÓ kh«ng ®éng,... Ngoµi ra, còng xem xÐt phÇn nghÜa ë hµnh ®éng ng«n ng÷, ë c¸ch ®¸nh gi¸, th¸i ®é cña ng−êi nãi ®èi víi ®iÒu ®−îc nãi ®Õn trong c©u vµ th¸i ®é cña ng−êi nãi ®èi víi ng−êi nghe, bao gåm trong thuËt ng÷ (nghÜa) t×nh th¸i. (NghÜa miªu t¶ vµ nghÜa t×nh th¸i ®−îc xem xÐt trong ch−¬ng nµy ë phÇn tiÕp theo). 3. Dông häc Dông häc lµ bé m«n nghiªn cøu viÖc sö dông ng«n ng÷ trong mèi quan hÖ víi ng÷ c¶nh x[ héi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ý nghÜa cña c©u (ph¸t ng«n) xuÊt hiÖn trong c¸c t×nh huèng. Ch¼ng h¹n nh− sau mét cuéc häp vµ nhiÒu ng−êi ®[ ra vÒ, Gi¸p gÆp l¹i Êt vµ Gi¸p nãi víi Êt c©u sau ®©y : + CËu ch−a vÒ µ ? ChØ cã t×nh huèng cô thÓ lóc bÊy giê míi gióp Êt hiÓu c©u cña Gi¸p cã "ý" g× : ®ã lµ hµnh ®éng "chµo", hay hµnh ®éng "biÓu lé sù ng¹c nhiªn", hay "biÓu lé sù ngê vùc" vÒ mét ®iÒu g×... ®−îc thùc hiÖn b»ng c©u nãi Êy. T×nh huèng nãi ë ®©y kh«ng chØ gi¶n ®¬n lµ hoµn c¶nh kh«ng gian, thêi gian mµ cßn lµ quan hÖ "x[ héi" gi÷a hai ng−êi, sù hiÓu biÕt, th¸i ®é ®èi víi nhau, tr¹ng th¸i t©m lÝ lóc bÊy giê... cña mçi ng−êi. Bëi vËy, ng−êi ®o¸n ra ®−îc ý ®Þnh cña Gi¸p trong c©u nµy, nh×n chung, tr−íc hÕt lµ Êt ng−êi nhËn lêi nãi ®ã. (PhÇn nµy còng ®−îc nh¾c ®Õn trong nghÜa t×nh th¸i). ë ®©y, vÒ mÆt dông häc, tr−íc hÕt lµ lµm quen víi mét sè hµnh ®éng ng«n ng÷ dÔ nhËn biÕt vµ ®Æt chóng trong mèi quan hÖ víi c¸c kiÓu c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi nh− lµ nh÷ng ph−¬ng tiÖn dÔ nhËn biÕt vµ th−êng dïng (nh−ng kh«ng ph¶i lµ duy nhÊt !) ®Ó diÔn ®¹t hµnh ®éng ng«n ng÷. §ång thêi viÖc xem xÐt c¸ch chän phÇn ®Ò (®iÓm xuÊt ph¸t) cho c©u, t×m hiÓu cÊu tróc tin "cò míi", "®iÓm nhÊn" ("tiªu ®iÓm") còng lµ nhiÖm vô cÇn thiÕt (phÇn nµy ®−îc xem xÐt trong PhÇn bèn : C©u trong ho¹t ®éng giao tiÕp). Ba mÆt nghiªn cøu trªn cã thÓ ®−îc ®−a ra xem xÐt riªng ë chç nµo cã thÓ, hoÆc phèi hîp ë chç nµo cÇn thiÕt. Trong thùc tÕ ho¹t ®éng cña ng«n ng÷, ba mÆt nµy kh«ng t¸ch b¹ch nhau mµ hoµ quyÖn vµo nhau, v¶ l¹i kh«ng ph¶i theo mét tØ lÖ x¸c ®Þnh nµo c¶. B − Kh¸i qu¸t vÒ cÊu t¹o ng÷ ph¸p cña c©u 1. VÒ hai ph−¬ng diÖn ph©n lo¹i c©u C©u cã thÓ ®−îc ph©n lo¹i theo hai ph−¬ng diÖn : - Ph−¬ng diÖn cÊu t¹o ng÷ ph¸p - Ph−¬ng diÖn môc ®Ých nãi (cßn gäi lµ môc ®Ých ph¸t ng«n) C©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi sÏ ®−îc bµn ®Õn ë PhÇn thø t− : C©u trong ho¹t ®éng giao tiÕp. 88
- 2. CÊu t¹o ng÷ ph¸p cña c©u CÊu t¹o ng÷ ph¸p cña c©u ®−îc xem xÐt trªn c¬ së c©u ®¬n hai thµnh phÇn (t−¬ng ®−¬ng víi mét mÖnh ®Ò gi¶n ®¬n). Trªn c¬ së ®ã c©u ®−îc ph©n lo¹i thµnh c©u ®¬n hai thµnh phÇn vµ c©u ®¬n ®Æc biÖt, c©u phøc, c©u ghÐp. Bªn trong c©u ®¬n, ®èi t−îng xem xÐt lµ cÊu tróc có ph¸p cña c©u, bao gåm c¸c thµnh phÇn (có ph¸p) cña c©u, tøc lµ c¸c chøc vô có ph¸p cña c¸c yÕu tè ng«n ng÷ lµm thµnh cÊu tróc cña c©u. N»m ngoµi cÊu tróc có ph¸p cña c©u (gåm c¸c thµnh phÇn c©u), trong c©u ph¸t ng«n hiÖn thùc cßn chøa nh÷ng bé phËn kh¸c (kh«ng thuéc mÆt cÊu tróc cña c©u) n÷a nh− phÇn phô t×nh th¸i, tõ gäi - ®¸p, phÊn phô kh¸c, phÇn nèi kÕt (nèi c©u nµy víi c©u l©n cËn h÷u quan). Nh÷ng bé phËn nµy kh«ng cã t− c¸ch thµnh phÇn (có ph¸p cña c©u) vµ ng÷ ph¸p tr−íc ®©y ®[ gäi kh¸ chÝnh x¸c lµ phÇn phô biÖt lËp, ®Ó gi¶n ®¬n cã thÓ gäi gép lµ phÇn phô cña c©u khi cÇn. Nh÷ng phÇn phô nµy cã t¸c dông rÊt ®¸ng kÓ khi xem xÐt c©u trong ho¹t ®éng giao tiÕp. 3. CÊu tróc có ph¸p cña c©u vµ nghÜa miªu t¶ cña c©u CÊu tróc có ph¸p vµ nghÜa cña c©u lµ hai ph−¬ng diÖn kh¸c nhau, nh−ng cã liªn quan ®Õn nhau. Chç kh¸c nhau lín nhÊt lµ nghÜa bao gåm nh÷ng lÜnh vùc kh¸c nhau, trong ®ã chØ cã nghÜa miªu t¶ (cßn gäi lµ nghÜa quan niÖm, nghÜa mÖnh ®Ò, nghÜa h¹t nh©n) lµ cã quan hÖ kh¨ng khÝt víi cÊu tróc có ph¸p cña c©u. Trong mèi quan hÖ nµy, c¸c vai nghÜa gióp cho viÖc ph©n ®Þnh c¸c thµnh phÇn c©u vµ ng−îc l¹i, cÊu tróc có ph¸p gióp cho viÖc ph©n ®Þnh c¸c lo¹i h×nh sù viÖc (hay lo¹i h×nh sù thÓ) cña nghÜa miªu t¶. 89
- Ch−¬ng I: C¢U §¥N Trong ch−¬ng nµy c¸c ®èi t−îng xem xÐt lµ : + C©u ®¬n hai thµnh phÇn + C©u ®¬n ®Æc biÖt + C©u tØnh l−îc. I - C¢U §¥N HAI THµNH PHÇN C©u ®¬n hai thµnh phÇn lµ c©u ®¬n cã mét kÕt cÊu chñ ng÷ - vÞ ng÷ vµ kÕt cÊu Êy ®ång thêi còng lµ nßng cèt c©u. ThuËt ng÷ nßng cèt c©u gióp ph©n biÖt mét tæ hîp tõ cã chøa mét kÕt cÊu chñ - vÞ vµ lµ c©u ®¬n hai thµnh phÇn víi mét tæ hîp tõ cã chøa mét kÕt cÊu chñ - vÞ nh−ng ch−a ph¶i lµ c©u ®¬n hai thµnh phÇn. So s¸nh (C = chñ ng÷; V = vÞ ng÷) : (1) Gi¸p ®ang ®äc s¸ch C V (2) s¸ch Gi¸p ®ang ®äc C V VÝ dô (1) lµ c©u ®¬n hai thµnh phÇn cã chñ ng÷ Gi¸p vµ vÞ ng÷ ®ang ®äc s¸ch lµm nßng cèt c©u. Trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng, vÝ dô (2) ch−a ph¶i lµ mét c©u, ®ã chØ lµ mét côm tõ chÝnh phô, trong ®ã cã kÕt cÊu chñ - vÞ Gi¸p ®ang ®äc lµm ®Þnh ng÷ cho tõ s¸ch. Sau ®©y lµ phÇn xem xÐt : + CÊu t¹o ng÷ ph¸p - ng÷ nghÜa cña c©u ®¬n hai thµnh phÇn. + Ph©n biÖt c©u ®¬n hai thµnh phÇn nªu ®Æc tr−ng vµ c©u ®¬n hai thµnh phÇn chØ quan hÖ. 1. CÊu t¹o ng÷ ph¸p - ng÷ nghÜa cña c©u ®¬n hai thµnh phÇn ViÖc xem xÐt c©u ®¬n hai thµnh phÇn vÒ ng÷ ph¸p - ng÷ nghÜa d−íi ®©y bao gåm viÖc xem xÐt c¸c chøc vô có ph¸p (thµnh phÇn c©u) vµ c¸c bé phËn n»m ngoµi cÊu tróc có ph¸p cña c©u, cïng víi c¸c vai nghÜa, c¸c chøc n¨ng nghÜa t−¬ng øng cña chóng vµ c¸ch thÓ hiÖn chóng b»ng tõ ng÷. C¸c chøc vô có ph¸p trong cÊu tróc cña c©u ®¬n gåm cã : + Chñ ng÷ + VÞ ng÷ + §Ò ng÷ + Tr¹ng ng÷ C¸c bé phËn n»m ngoµi cÊu tróc có ph¸p cña c©u gåm cã : + PhÇn t×nh th¸i + PhÇn phô chó + PhÇn nèi kÕt. 90
- 1.1. Chñ ng÷ Ng«n ng÷ häc truyÒn thèng chia c©u ®¬n ra thµnh hai bé phËn lµ chñ ng÷ vµ vÞ ng÷, vµ gäi ®ã lµ hai thµnh phÇn chÝnh cña c©u. Quan hÖ gi÷a chñ ng÷ vµ vÞ ng÷ hiÖn nay lµ mét vÊn ®Ò ®ang ®−îc bµn b¹c. Quan ®iÓm truyÒn thèng cho r»ng gi÷a chñ ng÷ víi vÞ ng÷ cã mèi quan hÖ ng÷ ph¸p qua l¹i quy ®Þnh lÉn nhau. Quan hÖ qua l¹i ®−îc hiÓu lµ chñ ng÷ cã quan hÖ víi vÞ ng÷ vµ vÞ ng÷ cã quan hÖ víi chñ ng÷ ; quy ®Þnh lÉn nhau cã nghÜa lµ cã chñ ng÷ th× míi cã vÞ ng÷ vµ cã vÞ ng÷ th× míi cã chñ ng÷. Mèi quan hÖ nh− vËy ®−îc coi lµ quan hÖ phô thuéc hai chiÒu. Nã kh¸c víi mèi quan hÖ phô thuéc mét chiÒu lµ quan hÖ chÝnh phô nh− ta th−êng gäi trong côm tõ chÝnh phô ch¼ng h¹n, vµ nã còng kh¸c víi quan hÖ kh«ng phô thuéc, hay quan hÖ b×nh ®¼ng (nh− trong côm tõ ®¼ng lËp ch¼ng h¹n). Chñ ng÷ lµ mét trong hai thµnh phÇn chÝnh cña c©u, nªu ra c¸i ®Ò tµi mµ c©u nãi ®Ò cËp ®Õn vµ hµm chøa hoÆc cã thÓ chÊp nhËn c¸c ®Æc tr−ng (tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i, t− thÕ, qu¸ tr×nh, hµnh ®éng) vµ quan hÖ sÏ ®−îc nãi ®Õn trong vÞ ng÷. (1) VÒ chñ ng÷ cña c©u, trong s¸ch nµy chóng ta sÏ t×m hiÓu : - Vai nghÜa cña chñ ng÷ - Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn chñ ng÷. a) Vai nghÜa cña chñ ng÷ Chñ ng÷ lµ thuËt ng÷ thuéc có ph¸p. VÒ ph−¬ng diÖn nghÜa, chñ ng÷ trong nh÷ng c©u diÔn ®¹t sù thÓ th−êng gi÷ nh÷ng vai nghÜa sau ®©y (tªn vai nghÜa ®Æt sau dÊu ngang nèi). VÝ dô (chñ ng÷ in ®Ëm) : [1] Chñ ng÷ - thÓ hµnh ®éng (1) Con mÌo vå con chuét. (2) Con mÌo ®i rãn rÐn. (3) Con mÌo ngåi xuèng. [2] Chñ ng÷ - lùc (4) Giã ®Èy thuyÒn. [3] Chñ ng÷ - thÓ (chÞu) qu¸ tr×nh : (5) Xe ch¹y rÊt nhanh. (6) N−íc ch¶y xiÕt. (7) C©y nµy hÐo råi. (8) ThuyÒn ®Èy xa. (9) Bµn ®ãng xong råi. [4] Chñ ng÷ - thÓ (trong) t− thÕ (10) Ng−êi ®øng im, ng−êi quú tr−íc bµn thê. (11) Con mÌo ®ang r×nh chuét. [5] Chñ ng÷ - thÓ (trong) tr¹ng th¸i (1) Do mèi quan hÖ qua l¹i quy ®Þnh lÉn nhau cña chñ ng÷ vµ vÞ ng÷ mµ viÖc ®Þnh nghÜa chñ ng÷ kh«ng thÓ t¸ch rêi khái vÞ ng÷, kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn vÞ ng÷ ; còng vÝ nh− khi ®Þnh nghÜa vî th× kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn chång vµ ng−îc l¹i. 91
- (12) Hßn ®¸ n»m gi÷a ®−êng. (13) Bøc tranh treo ë trªn t−êng. (14) CËu bÐ èm nÆng. (15) Con mÌo ngñ ë thÒm nhµ. (16) N−íc ®Çy (trong) thïng. [6] Chñ ng÷ - thÓ c¶m nghÜ (17) CËu bÐ nh×n ngã con mÌo. (18) Hä ®ang nghe nh¹c. (19) CËu bÐ nghÜ vÒ bµi tËp to¸n. (20) NhiÒu em bÐ ch−a thÊy voi. (21) T«i thÊy ngøa ë b¶ vai. (22) T«i (c¶m thÊy) l¹nh l¾m. (23) CËu bÐ sî r¾n. [7] Chñ ng÷ - thÓ nãi n¨ng. (24) CËu bÐ nãi lµ kh«ng biÕt viÖc ®ã. (25) Hä hái ®−êng ra bÕn xe. [8] Chñ ng÷ - thÓ ®èi t−îng (26) Gi¸p ®−îc khen. (27) C©y rõng bÞ chÆt ph¸. [9] Chñ ng÷ - thÓ tiÕp nhËn (28) Gi¸p ®−îc tÆng mét sè tiÒn vÒ m«n b¬i léi. (29) ThuyÒn ®9 ®−îc l¾p m¸y míi. [10] Chñ ng÷ - (thÓ) vÞ trÝ (30) Thïng ®Çy n−íc. (31) T−êng bong s¬n. (32) T−êng nµy ®ãng ®inh ®−îc. (33) Chç nµy ®Ó xe ®−îc. (34) C¸i xe Êy háng m¸y. [11] Chñ ng÷ - ph−¬ng tiÖn (35) Ch×a khãa nµy më phßng sè 4. (36) Xµ phßng nµy giÆt tèt l¾m. [12] Chñ ng÷ - nguyªn nh©n (37) B%o ®æ c©y. (38) TÊm lßng nhi n÷ còng xiªu anh hïng. (NguyÔn Du) (39) Giã hiu hiu lµm xµo x¹c bôi tre. (NguyÔn C«ng Hoan) (40) Dän ®Õn c¨n nhµ l¸, mÑ con HiÒn ®9 lµm khã chÞu mét ng−êi. (Nam Cao) 92
- b) Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn chñ ng÷ VÒ ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn chñ ng÷ trong tiÕng ViÖt, tr−íc hÕt ph¶i nãi ®Õn trËt tù chñ ng÷ ®øng tr−íc vÞ ng÷ trong kÕt cÊu chñ - vÞ. TiÕp theo lµ viÖc xem xÐt c¸c mÆt : - Tõ lo¹i cña tõ lµm chñ ng÷. - CÊu t¹o có ph¸p, hay lµ tæ chøc có ph¸p, cña chñ ng÷. Nh÷ng tõ chñ yÕu ®−îc dïng ë vÞ trÝ chñ ng÷ th−êng lµ danh tõ, ®¹i tõ nh©n x−ng. Ngoµi ra còng gÆp ë vÞ trÝ chñ ng÷ c¶ sè tõ, ®éng tõ, tÝnh tõ vµ c¸c ®¹i tõ thay thÕ. VÒ cÊu t¹o có ph¸p, chñ ng÷ cã thÓ ®−îc lµm thµnh mét tõ hoÆc mét côm tõ ®¼ng lËp, côm tõ chÝnh phô, côm tõ chñ - vÞ hay cßn gäi lµ kÕt cÊu chñ vÞ. Khi chñ ng÷ cã cÊu t¹o lµ côm tõ chñ - vÞ th× c©u sÏ lµ c©u phøc, v× trong c©u ®[ cã ®Õn hai kÕt cÊu chñ - vÞ vµ trong sè ®ã chØ mét kÕt cÊu chñ - vÞ lµm nßng cèt c©u (xem thªm Ch−¬ng II, C©u phøc). Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô cã kÌm chó thÝch vÒ tõ lo¹i vµ cÊu t¹o có ph¸p cña chñ ng÷ trong ngoÆc ®¬n ®Æt sau mçi c©u vÝ dô, chñ ng÷ ®−îc in ®Ëm : (1) MÌo lµ ®éng vËt ¨n thÞt. (Danh tõ) (2) T«i kh«ng biÕt ng−êi nµy. (§¹i tõ) (3) M−êi lín h¬n chÝn. (Sè tõ) (4) TËp thÓ dôc rÊt cã Ých. (Côm ®éng tõ chÝnh phô) (5) Tèt danh h¬n lµnh ¸o. (Tôc ng÷) (Côm tÝnh tõ chÝnh phô) (6) Bµn, ghÕ, gi−êng, tñ ®Òu cßn tèt c¶. (Côm danh tõ ®¼ng lËp) (7) §©y thuéc vÒ huyÖn nµo. (§¹i tõ) (8) C¬n b%o Êy to qu¸ lµm ng9 kh¸ nhiÒu c©y. (KÕt cÊu chñ - vÞ. C©u nµy lµ c©u phøc !). 1.2. VÞ ng÷ Quan hÖ gi÷a vÞ ng÷ víi chñ ng÷ lµ quan hÖ qua l¹i vµ quy ®Þnh lÉn nhau (xem thªm môc 1.1. Chñ ng÷ ë trªn). VÞ ng÷ lµ mét trong hai thµnh phÇn chÝnh cña c©u, nªu lªn ®Æc tr−ng hoÆc quan hÖ vèn cã ë ®Ò tµi nªu ë chñ ng÷, hoÆc cã thÓ ¸p ®Æt chóng mét c¸ch cã c¬ së cho ®Ò tµi ®ã. VÞ ng÷ trong kÕt cÊu chñ - vÞ ®−îc thÓ hiÖn tr−íc hÕt b»ng trËt tù vÞ ng÷ ®øng sau chñ ng÷. TiÕp theo cÇn xem xÐt c¸c mÆt. - Tõ lo¹i cña tõ lµm vÞ ng÷ - CÊu t¹o có ph¸p cña vÞ ng÷. Nh÷ng tõ ®−îc dïng vµo vÞ trÝ vÞ ng÷ tr−íc hÕt lµ ®éng tõ vµ tÝnh tõ. §ã còng lµ lÝ do ®Ó gäi gép ®éng tõ vµ tÝnh tõ thµnh vÞ tõ (1). Tuy nhiªn, ë vÞ trÝ vÞ ng÷ cã thÓ ®−îc lµm thµnh mét tõ, hoÆc mét côm tõ ®¼ng lËp, côm tõ chÝnh phô, côm tõ chñ – vÞ. Khi vÞ ng÷ cã cÊu t¹o lµ côm (1) C¸ch gäi gép ®éng tõ vµ tÝnh tõ thµnh vÞ tõ chØ lµ c¸ch kh¸i qu¸t tiÖn dïng ë chç nµo kh«ng ®Æt ra yªu cÇu ph©n biÖt ®éng tõ víi tÝnh tõ. Cßn ë chç nµo cÇn ph©n biÖt ®éng tõ vµ tÝnh tõ th× vÉn ph¶i ph©n biÖt, dï trªn thùc tÕ kh«ng ph¶i dÔ ph©n biÖt chóng mét c¸ch thËt r¹ch rßi. Tuy nhiªn, hiÖn t−îng “kh«ng thËt r¹ch rßi" lµ phæ biÕn vµ cÇn thiÕt cho ng«n ng÷ thùc hiÖn chøc n¨ng giao tiÕp cña nã. 93
- tõ chñ - vÞ th× c©u sÏ lµ c©u phøc, v× trong c©u ®[ cã ®Õn hai kÕt cÊu chñ - vÞ, trong sè ®ã chØ mét kÕt cÊu chñ - vÞ lµm nßng cèt c©u (xem Ch−¬ng II : C©u phøc). Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô cã chó thÝch vÒ ®Æc ®iÓm cña vÞ ng÷ trong ngoÆc ®¬n sau mçi c©u vÝ dô, vÞ ng÷ ®−îc in ®Ëm : (1) Gµ g¸y. (§éng tõ). (2) B«ng hoa nµy ®Ñp. (TÝnh tõ) (3) Con gµ m¸i võa kªu côc côc võa bíi r¸c. (Côm ®éng tõ ®¼ng lËp ®−îc cÊu t¹o tõ hai côm tõ chÝnh phô) (4) Hä míi ®Õn ®©y h«m qua. (Côm ®éng tõ chÝnh phô) (5) C¶nh vËt ë ®ã nhén nhÞp nh− ngµy héi. (Côm tõ chÝnh phô) (6) Hä thÕ ®Êy. (§¹i tõ) (7) H«m nay chñ nhËt. (Danh tõ) (8) Gi¸p ®ang lµ sinh viªn n¨m thø hai. (Trî ®éng tõ lµ + côm danh tõ chÝnh phô) (9) Gi¸p sinh viªn n¨m thø hai, cßn Söu sinh viªn n¨m thø nhÊt. (Côm danh tõ chÝnh phô) (10) Hai víi ba lµ n¨m. (Trî ®éng tõ + sè tõ) (11) Xe nµy m¸y háng. (KÕt cÊu chñ - vÞ. C©u nµy lµ c©u phøc.) 1.3. Bæ ng÷ Bæ ng÷ lµ thµnh phÇn phô vµ trong phÇn lín tr−êng hîp cã quan hÖ víi ®éng tõ hay tÝnh tõ, v× vËy bæ ng÷ lµ thµnh phÇn phô cña tõ trong c©u. Bæ ng÷ trong tiÕng ViÖt th−êng ®øng sau ®éng tõ, tÝnh tõ ; ®«i khi nã còng ®−îc ®Æt tr−íc ®éng tõ, tÝnh tõ mét c¸ch cã ®iÒu kiÖn, vµ trong tr−êng hîp ®ã, bæ ng÷ vÉn ph¶i ®øng sau chñ ng÷ nÕu cã. TiÕng ViÖt kh«ng cã hiÖn t−îng biÕn h×nh tõ, c¸c chøc n¨ng nghÜa cña bæ ng÷ kh«ng ®−îc ®¸nh dÊu trong tõ lµm bæ ng÷, v× vËy ph¶i c¨n cø vµo c¸c vai nghÜa ®Ó ph©n c«ng c¸c bæ ng÷ (xem vÒ c¸c vai nghÜa, PhÇn bèn, môc II.2. C¸c vai nghÜa : tham thÓ vµ c¶nh huèng). Mét c¸ch kh¸i qu¸t cã thÓ ph©n biÖt ba lo¹i bæ ng÷ sau ®©y : + Bæ ng÷ trùc tiÕp (cßn gäi lµ t©n ng÷ trùc tiÕp) + Bæ ng÷ gi¸n tiÕp (cßn gäi lµ t©n ng÷ gi¸n tiÕp) + Bæ ng÷ c¶nh huèng (cßn gäi lµ tr¹ng ng÷ cña tõ, ®Ó ph©n biÖt víi tr¹ng ng÷ cña c©u). §èi víi bæ ng÷, nh÷ng vÊn ®Ò lín cÇn xem xÐt lµ : + Vai nghÜa cña bæ ng÷. + Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn bæ ng÷. a) vai nghÜa cña bæ ng÷ Bæ ng÷ lµ thuËt ng÷ thuéc có ph¸p. Mçi lo¹i bæ ng÷ sÏ ®−îc cô thÓ ho¸ b»ng c¸c vai nghÜa (hay chøc n¨ng nghÜa) mµ nã ®¶m nhiÖm. Nh− vËy chóng ta sÏ cã mét tªn gäi kÐp gåm cã bæ 94
- ng÷ lµ thuËt ng÷ cña có ph¸p vµ tªn gäi cña vai nghÜa thuéc vÒ ph−¬ng diÖn nghÜa, vÝ dô : bæ ng÷ - thÓ ®èi t−îng, bæ ng÷ - thÓ tiÕp nhËn,... nh− ®[ lµm ®èi víi chñ ng÷ trªn kia. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô minh ho¹ tõng lo¹i bæ ng÷ nªu trªn (bæ ng÷ ®−îc in ®Ëm) : 3. [1] Bæ ng÷ trùc tiÕp : bæ ng÷ - thÓ ®èi t−îng (1) CËu bÐ ®µo ®Êt. (VËt chÞu t¸c ®éng) (2) CËu bÐ ®µo khoai. (VËt cÇn ®¹t ®Õn) (3) CËu bÐ ®µo m−¬ng. (VËt ®−îc h×nh thµnh) (4) Giã ®Èy c¸nh cöa. (VËt chÞu t¸c ®éng) [2] Bæ ng÷ gi¸n tiÕp : bæ ng÷ - thÓ tiÕp nhËn vµ bæ ng÷ thuéc tÝnh : (5) ¤ng Gi¸p tÆng «ng Êt mét chiÕc xe ®¹p thÓ thao. (ThÓ tiÕp nhËn) (6) CËu bÐ ®−a tê b¸o cho t«i. (ThÓ tiÕp nhËn) (7) ChÝnh phñ tÆng bµ cô Êy danh hiÖu "Bµ mÑ ViÖt Nam anh hïng". (ThÓ tiÕp nhËn) (8) Hä cö «ng Êy lµm gi¸m ®èc. (Thuéc tÝnh) (9) T«i gäi «ng Êy b»ng b¸c. (Thuéc tÝnh) [3] Bæ ng÷ c¶nh huèng (10) ¤ng Êy ®ang ë ngoµi v−ên. (ThÓ vÞ trÝ) (11) Hä ®ang ch¬i cê ngoµi v−ên. (C¶nh huèng : vÞ trÝ) (12) C« Lôa ®i chî. (ThÓ ®Ých ®Õn) (13) Xe nµy ®i Vinh. (ThÓ ®Ých ®Õn) (14) Con mÌo tha chuét vµo bÕp. (C¶nh huèng : h−íng) (15) ¤ng Êy ®i Ph¸p qua ®−êng Th¸i Lan. (Ph¸p : thÓ h−íng ; (qua) ®−êng Th¸i Lan : c¶nh huèng : ®−êng ®i). (16) Hä võa ®Õn ®©y h«m qua. (C¶nh huèng : thêi gian (thêi ®iÓm)). (17) Hä häc ë ®¹i häc bèn n¨m. (C¶nh huèng : thêi gian (thêi h¹n)) (18) Hä dän vÖ sinh tõ 6 giê ®Õn 8 giê. (C¶nh huèng : thêi gian (thêi h¹n)) (19) Gi¸p ®i ch¬i rÊt th−êng xuyªn/ rÊt ®Òu ®Æn. (C¶nh huèng : thêi gian (tÇn sè)) (20) DÇn ®i b¬i mçi tuÇn mét lÇn. (C¶nh huèng : thêi gian (tÇn sè)) (21) Nã chÐp bµi cho Gi¸p. (ThÓ ®−îc lîi) (22) MÑ röa ch©n cho con. (ThÓ ®−îc lîi) (23) CËu bÐ ®i ch¬i víi t«i. (ThÓ liªn ®íi) (24) Gi¸p më cöa b»ng ch×a khãa riªng. (C¶nh huèng : ph−¬ng tiÖn) (25) Gi¸p göi th− qua mét ng−êi b¹n. (C¶nh huèng : ph−¬ng tiÖn) (26) Xe ch¹y rÊt nhanh. (C¶nh huèng : c¸ch thøc) (27) Hä lµm viÖc rÊt tèt. (C¶nh huèng : c¸ch thøc) (28) Mäi ng−êi trß chuyÖn rÊt vui vÎ. (C¶nh huèng : c¸ch thøc) (29) Con gµ chÕt ®ãi. (C¶nh huèng : nguyªn nh©n) (30) Gi¸p mua chiÕc ¸o ®Ó tÆng b¹n. (C¶nh huèng : môc ®Ých) 95
- (31) CËu bÐ lµm ®æ chiÕc xe ®¹p. (C¶nh huèng : kÕt qu¶) (32) CËu bÐ lµm chiÕc xe ®¹p ®æ. (C¶nh huèng : kÕt qu¶) (33) T«i sÏ ®Õn anh ch¬i nÕu ®−îc. (C¶nh huèng : ®iÒu kiÖn) (34) Nã vÉn ®i häc tuy cßn mÖt. (C¶nh huèng : nh−îng bé hay nghÞch ®èi (35) C¸i bµn Êy g9y ch©n. (ThÓ (trong) tr¹ng th¸i) (36) Con mÌo kia côt ®u«i. (ThÓ (trong) tr¹ng th¸i) (37) C©y nµy vµng l¸. (ThÓ (trong) tr¹ng th¸i) (38) Gi¸p nãi vÒ cuéc häp líp chiÒu mai. (HiÖn t−îng) (39) Gi¸p rÊt sî r¾n. (Nguyªn nh©n) (40) Gi¸p nãi Gi¸p sÏ vÒ quª. (HiÖn t−îng) (41) Gi¸p sî r¾n c¾n. (Nguyªn nh©n) Chó thÝch : C¸c hiÖn t−îng ®−îc cÊu t¹o tõ vÞ tè vµ c¸c vai nghÜa sÏ ®−îc ph©n tÝch tiÕp vÒ mÆt nghÜa nh− nh÷ng sù thÓ. b) Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn bæ ng÷ Bæ ng÷ ®−îc thÓ hiÖn tr−íc hÕt b»ng c¸c thùc tõ nh− danh tõ, sè tõ, ®éng tõ, tÝnh tõ vµ ®¹i tõ nh©n x−ng hoÆc ®¹i tõ thay thÕ (cho danh tõ, ®éng tõ, tÝnh tõ) ; bæ ng÷ còng ®−îc thÓ hiÖn b»ng mét sè phô tõ nh− hay, n¨ng, Ýt. VÒ cÊu t¹o, bæ ng÷ cã thÓ lµ mét tõ, mét côm tõ ®¼ng lËp hay mét côm tõ chÝnh phô, vµ còng cã nh÷ng tr−êng hîp cã giíi tõ ®øng tr−íc (xem c¸c vÝ dô nªu trªn). Bæ ng÷ ®i víi c¸c ®éng tõ c¶m nghÜ nãi n¨ng, th−êng cã thÓ lµ mét kÕt cÊu chñ vÞ (mét d¹ng cÊu tróc ®¬n hai thµnh phÇn hay c©u ghÐp). Trong tr−êng hîp nµy, c©u kh«ng cßn lµ c©u ®¬n n÷a, mµ lµ c©u phøc. (1) Gi¸p b¶o mai Gi¸p vÒ quª. (KÕt cÊu chñ vÞ hay d¹ng c©u ®¬n) (2) B¹n Êy hÑn nÕu trêi kh«ng m−a th× b¹n Êy sÏ ®Õn ch¬i. (C©u ghÐp) (Xem thªm Ch−¬ng II : C©u phøc) 1.4. §Ò ng÷ §Ò ng÷ ®−îc coi lµ mét thø thµnh phÇn phô cña c©u do vÞ trÝ ®øng tr−íc kÕt cÊu chñ - vÞ trong c©u ®¬n hai thµnh phÇn (vµ ®øng ®Çu c©u trong nh÷ng kiÓu c©u kh¸c) cña nã. Chøc n¨ng thµnh phÇn phô cña c©u cña ®Ò ng÷ lµ chøc vô có ph¸p trong c©u. VÒ mÆt sö dông, ®Ò ng÷ ®−îc dïng ®Ó nªu lªn ®Ò tµi cña c©u nãi chøa nã, víi t− c¸ch lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña c©u nãi. VÒ mÆt nghÜa, ®Ò ng÷ còng ®−îc dïng ®Ó diÔn ®¹t mét sè vai nghÜa nhÊt ®Þnh. Mét vµi vÝ dô vÒ ®Ò ng÷ (®Ò ng÷ ®−îc in ®Ëm) : - S¸ch nµy t«i ®äc råi. - Cßn chÞ, chÞ c«ng t¸c ë ®©y µ ? (NguyÔn §×nh Thi) - Quan, ng−êi ta sî c¸i uy cña quyÒn thÕ. (NguyÔn C«ng Hoan) Gi÷a ®Ò ng÷ víi phÇn c©u cßn l¹i cã thÓ cã mÆt hoÆc cã thÓ thªm vµo trî tõ th×, lµ hoÆc mµ. Sau ®©y lµ phÇn bµn vÒ c¸c vai nghÜa cña ®Ò ng÷ vµ nh÷ng ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn ®Ò ng÷. 96
- a) Vai nghÜa cña ®Ò ng÷ VÒ ph−¬ng diÖn có ph¸p, ®Ò ng÷ ®øng ngoµi nßng cèt chñ - vÞ cña c©u nh− mét bé phËn t¸ch rêi nßng cèt c©u, nh−ng vÒ ph−¬ng diÖn nghÜa th× nã cã quan hÖ chÆt chÏ víi c©u trong t− c¸ch ®Ò tµi cña c©u nh− ®[ nãi trªn kia. Do ®ã ®Ò ng÷ gi÷ nh÷ng vai nghÜa cã quan hÖ víi c¸c yÕu tè trong nßng cèt c©u. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô vµ chó thÝch vai nghÜa cña ®Ò ng÷ sau mçi vÝ dô (®Ò ng÷ ®−îc in ®Ëm) : (1) S¸ch nµy t«i ®äc råi. (§èi thÓ) (2) Cßn chÞ, chÞ c«ng t¸c ë ®©y µ ? (ThÓ hµnh ®éng) (NguyÔn §×nh Thi) (3) T«i th× t«i xin chÞu. (ThÓ c¶m nghÜ) (4) Nhµ, bµ Êy cã hµng d9y ë kh¾p c¸c phè. Ruéng, bµ Êy cã hµng tr¨m mÉu ë nhµ quª. (ThÓ së thuéc, tøc thuéc thÓ ; nhµ, ruéng lµ ë vËt së thuéc vµo bµ Êy). (NguyÔn C«ng Hoan) (5) MiÖng «ng, «ng nãi, ®×nh lµng, «ng ngåi. (Ph−¬ng tiÖn [miÖng «ng] ; vÞ trÝ [®×nh lµng]) (Ng« TÊt Tè) (6) Cho cuéc ®êi, cho Tæ quèc th−¬ng yªu. Ta ®9 lµm g× ? vµ ®−îc bao nhiªu ? (ThÓ ®−îc lîi). (Tè H÷u) (7) TrÎ con, ph¶i gi÷ nhÊt cho nã c¸i cæ, c¸i ngùc. (ThÓ ®−îc lîi) (8) §èi víi Gi¸p, nh÷ng bµi to¸n nh− thÕ nµy kh«ng ph¶i lµ khã. (ThÓ ®èi ®[i) (9) VÒ c¸c thÓ v¨n trong lÜnh vùc v¨n nghÖ, chóng ta cã thÓ tin t−ëng ë tiÕng ta, kh«ng sî nã thiÕu giµu vµ ®Ñp (...). (HiÖn t−îng, hay lµ ®èi t−îng cña sù c¶m nghÜ) (Ph¹m V¨n §ång) (10) Quan, ng−êi ta sî c¸i uy cña quyÒn thÕ. NghÞ L¹i, ng−êi ta sî c¸i uy cña ®ång tiÒn. (HiÖn t−îng, ®èi t−îng c¶m nghÜ) (NguyÔn C«ng Hoan) (11) ViÕt, anh Êy cÈn thËn l¾m. (HiÖn t−îng) (12) Giµu, t«i còng giµu råi. Sang, t«i còng sang råi. (HiÖn t−îng) (NguyÔn C«ng Hoan) (13) KiÖn ë huyÖn, bÊt qu¸ m×nh tèt lÔ, quan trªn míi xö cho ®−îc. (HiÖn t−îng) (NguyÔn C«ng Hoan) Vai nghÜa cña ®Ò ng÷ ®−îc x¸c ®Þnh theo nguyªn t¾c chung sau ®©y : (a) Tr−êng hîp vai nghÜa cña ®Ò ng÷ trïng hîp víi vai nghÜa trong cÊu tróc chñ ng÷ - vÞ ng÷ (nãi ®óng h¬n lµ trong cÊu tróc vÞ tè - tham thÓ (xem c¸c vÝ dô 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10). Trong tr−êng hîp nµy, vai nghÜa t−¬ng ®−¬ng trong cÊu tróc chñ - vÞ cã thÓ bÞ tØnh l−îc (nh− ë vÝ dô l), cã thÓ ®−îc lÆp l¹i (nh− ë vÝ dô 2, 3, 4, 7), cã thÓ kh«ng cÇn lÆp l¹i (nh− trong vÝ dô 5, 6). (b) Vai nghÜa cña ®Ò ng÷ lµ hiÖn t−îng trong nh÷ng tr−êng hîp sau ®©y (vai hiÖn t−îng cã quan hÖ víi ®éng tõ c¶m nghÜ, nãi n¨ng trong vÞ ng÷ nh− ë c¸c vÝ dô 9, 10 th× trïng víi tr−êng hîp (a) nªu trªn ®©y). + Khi nã cã thÓ lÆp l¹i ®−îc (cã mÆt hay tØnh l−îc) ë ®éng tõ, tÝnh tõ lµm thµnh tè chÝnh trong vÞ ng÷ (xem vÝ dô 11, 12). + Khi nã kh«ng ph¶i lµ vai nghÜa cña ®éng tõ, tÝnh tõ ë vÞ ng÷, nãi c¸ch kh¸c, khi nã kh«ng do ®éng tõ, tÝnh tõ ë vÞ ng÷ chi phèi vÒ mÆt nghÜa (xem vÝ dô 13). 97
- b) Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn ®Ò ng÷ VÒ ph−¬ng diÖn tõ lo¹i, ®Ò ng÷ cã thÓ do danh tõ, sè tõ, ®éng tõ, tÝnh tõ ®¶m nhiÖm. VÒ ph−¬ng diÖn cÊu t¹o, ®Ò ng÷ cã thÓ ®−îc lµm thµnh tõ mét tõ, mét côm tõ ®¼ng lËp, côm tõ chÝnh phô hoÆc côm tõ chñ - vÞ (kÕt cÊu chñ - vÞ). CÇn l−u ý r»ng khi ®Ò ng÷ ®−îc lµm thµnh tõ côm chñ - vÞ th× c©u chøa nã kh«ng cßn lµ c©u ®¬n n÷a, v× c©u ®ã ®[ chøa hai kÕt cÊu chñ vÞ trë lªn (trong nhiÒu tr−êng hîp ®ã th−êng lµ c©u phøc). §Ò ng÷ còng cã thÓ cã quan hÖ tõ ®øng tr−íc. Sau ®Ò ng÷ vµ tr−íc nßng cèt c©u (nãi chung th−êng cã mÆt hoÆc cã thÓ thªm) trî tõ th×, mµ, cã khi lµ trî tõ lµ. C¸c ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn ®Ò ng÷ võa nªu cã thÓ t×m thÊy trong lo¹t vÝ dô nªu trªn kia. Riªng tr−êng hîp c©u phøc cã kÕt cÊu chñ - vÞ lµm ®Ò ng÷ ®−îc minh ho¹ b»ng vÝ dô sau ®©y (®Ò ng÷ in ®Ëm) : - Cuéc sèng trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh vÊt v¶ nh− thÕ nµo, nhiÒu b¹n trÎ ngµy nay kh«ng h×nh dung ®−îc. VÒ mÆt nghÜa, ®Ò ng÷ ë ®©y lµ hiÖn t−îng, tøc lµ vai nghÜa cã quan hÖ víi ®éng tõ c¶m nghÜ h×nh dung. Chó thÝch vÒ vÞ trÝ cña ®Ò ng÷ trong c©u : VÞ trÝ th−êng gÆp cña ®Ò ng÷ trong c©u lµ vÞ trÝ ®øng tr−íc nßng cèt chñ - vÞ cña c©u. Trong mét sè tr−êng hîp, ®Ò ng÷ còng xuÊt hiÖn sau chñ ng÷ vµ tr−íc vÞ ng÷. VÝ dô (®Ò ng÷ in ®Ëm) : - ¤ng gi¸o Êy thuèc kh«ng hót, r−îu kh«ng uèng. Vai nghÜa cña thuèc vµ r−îu ë vÝ dô nµy lµ thÓ ®èi t−îng (®èi thÓ). Ngoµi ra còng gÆp tr−êng hîp trong mét c©u chøa hai ®Ò ng÷ kh¸c bËc nhau. Trong tr−êng hîp ®ã ®Ò ng÷ thø nhÊt lµ ®Ò ng÷ chÝnh, ®Ò ng÷ thø hai lµ ®Ò ng÷ thø. VÝ dô : - C¸i cæng ®»ng tr−íc më th× còng më ®−îc ®Êy, nh−ng cã më ra còng ch¼ng Ých g×. Nam Cao) Vai nghÜa cña c¸i cæng ®»ng tr−íc lµ thÓ ®èi t−îng, vai nghÜa cña më lµ hiÖn t−îng. 1.5. Tr¹ng ng÷ Tr¹ng ng÷ (cã ng−êi gäi lµ ®Þnh ng÷ cña c©u) ®−îc coi lµ mét thø thµnh phÇn phô cña c©u trong tiÕng ViÖt, tr−íc hÕt bëi vÞ trÝ ®øng tr−íc kÕt cÊu chñ - vÞ trong c©u ®¬n hai thµnh phÇn (vµ ®øng ®Çu c©u trong nh÷ng kiÓu c©u kh¸c). VÝ dô : tr¹ng ng÷ ®−îc in ®Ëm : H«m qua, Gi¸p ®i c©u c¸. VÞ trÝ th−êng gÆp cña tr¹ng ng÷ lµ vÞ trÝ tr−íc kÕt cÊu chñ - vÞ. Ngoµi ra, còng gÆp tr−êng hîp tr¹ng ng÷ ®−îc ®−a vµo vÞ trÝ sau chñ ng÷ hoÆc sau c¶ vÞ ng÷. Trong nh÷ng tr−êng hîp ®ã, tr¹ng ng÷ ®−îc ph©n biÖt nhê quan hÖ nghÜa cña nã víi toµn c©u vµ trªn ch÷ viÕt th−êng cã dÊu phÈy ng¨n c¸ch nã, tuy nhiªn kh«ng ph¶i bao giê còng ph©n biÖt ®−îc r¹ch rßi tr¹ng ng÷ (cña c©u) víi bæ ng÷ cña tõ trong nh÷ng tr−êng hîp nh− thÕ nµy. VÝ dô : - Gi¸p, h«m qua, ®i c©u c¸ c¶ ngµy. - Nã vÒ quª ngo¹i, ngµy mai kia. Sau ®©y lµ phÇn bµn vÒ c¸c vai nghÜa cña tr¹ng ng÷ vµ nh÷ng ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn tr¹ng ng÷. 98
- a) Vai nghÜa cña tr¹ng ng÷ VÒ ph−¬ng diÖn ý nghÜa, tr¹ng ng÷ lµ thµnh phÇn bæ sung ý nghÜa cho toµn kÕt cÊu chñ - vÞ trong c©u ®¬n hai thµnh phÇn (hay bæ sung ý nghÜa cho phÇn cßn l¹i trong nh÷ng kiÓu c©u kh¸c). Còng nh− bæ ng÷, tr¹ng ng÷ còng ®−îc ph©n biÖt theo c¸c vai nghÜa mµ tr¹ng ng÷ ®¶m nhiÖm. PhÇn lín c¸c vai nghÜa cña tr¹ng ng÷ trïng víi nhiÒu vai nghÜa cña bæ ng÷ c¶nh huèng. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô vµ chó thÝch vai nghÜa cña tr¹ng ng÷ ë sau mçi vÝ dô (tr¹ng ng÷ ®−îc in ®Ëm). (1) H«m qua, Gi¸p ®i c©u c¸. (C¶nh huèng : thêi gian, thêi ®iÓm) (2) §% hai ngµy råi, nã kh«ng ¨n g× c¶. (C¶nh huèng : thêi gian (thêi h¹n)) (3) Ngoµi s©n, hai con mÌo ®ang vên nhau. (C¶nh huèng : vÞ trÝ) (4) Ra bÕn xe, B¸c ®i lèi nµy ¹. (C¶nh huèng : h−íng) (5) V× m−a, hä ®Õn muén. (C¶nh huèng : nguyªn nh©n) (6) NÕu m−a, th× t«i sÏ kh«ng ®Õn. (C¶nh huèng : ®iÒu kiÖn (nguyªn nh©n gi¶ ®Þnh)) (7) Tuy m−a, hä vÉn ®Õn ®«ng ®ñ c¶. (C¶nh huèng : nh−îng bé (nghÞch ®èi)) (8) Muèn thi ®ç, th× ph¶i häc tËp tèt. (C¶nh huèng : môc ®Ých) (9) Rãn rÐn vµ håi hép, cËu bÐ tiÕn l¹i gÇn con chuån chuån. (C¶nh huèng : c¸ch thøc) (10) Víi mãn tiÒn nµy, anh cã thÓ mua ®−îc mét chiÕc xe tèt. (C¶nh huèng : ph−¬ng tiÖn) b) Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn tr¹ng ng÷ VÒ ph−¬ng diÖn tõ lo¹i, tr¹ng ng÷ cã thÓ ®−îc diÔn ®¹t b»ng danh tõ (xem c¸c vÝ dô (l, 2, 3, 6, 7, 10), b»ng ®éng tõ (c¸c vÝ dô 4, 8), b»ng tÝnh tõ (vÝ dô 9). VÒ cÊu t¹o, tr¹ng ng÷ cã thÓ ®−îc lµm thµnh tõ mét tõ (vÝ dô l, 3, 5, 6, 7 - kh«ng tÝnh quan hÖ tõ), côm tõ ®¼ng lËp (vÝ dô 9), côm tõ chÝnh phô (vÝ dô 2, 4, 8, 10), vµ th−êng cã quan hÖ tõ ®−a tr¹ng ng÷ vµo c©u (dÉn nhËp) nh− ë c¸c vÝ dô 3, 5, 6, 7, 10. Khi b¶n th©n tr¹ng ng÷ ®−îc cÊu t¹o b»ng mét kÕt cÊu chñ - vÞ th× c©u sÏ lµ c©u ghÐp. (1) V× trêi m−a, hä ®Õn muén. Riªng tr−êng hîp sau ®©y ®−îc coi lµ c©u ®¬n cã tr¹ng ng÷ : (2) Tay x¸ch nãn, chÞ Êy b−íc lªn thÒm nhµ. Gi÷a tay víi chÞ Êy cã mèi quan hÖ bé phËn - chØnh thÓ nªn kÕt cÊu chñ - vÞ tay x¸ch nãn cã thÓ coi lµ tr¹ng ng÷ - (c¶nh huèng) c¸ch thøc cña kÕt cÊu chñ - vÞ chÞ Êy b−íc lªn thÒm nhµ ®øng sau nã. 1.6. §Þnh ng÷ Bé phËn tr−íc ®©y gäi lµ ®Þnh ng÷ kh«ng cã t− c¸ch thµnh phÇn c©u trong c¸ch hiÓu thµnh phÇn c©u hiÖn nay v× nã kh«ng ®ãng mét vai nghÜa nµo c¶ trong quan hÖ víi ®éng tõ hay tÝnh tõ lµm thµnh tè chÝnh ë vÞ ng÷. §Þnh ng÷ cã t¸c dông lµm râ nghÜa cho danh tõ mµ nã phô thuéc, nhê ®ã cã thÓ ph©n biÖt c¸c vËt ®−îc dÔ dµng h¬n. Ch¼ng h¹n, c¸i bµn míi vµ c¸i bµn cò ®−îc nhËn biÕt lµ kh¸c nhau nhê ë c¸c tõ míi, cò lµm ®Þnh ng÷. Vµ c¶ tæ hîp tõ c¸i bµn míi hay c¸i bµn cò míi cã thÓ ®ãng mét vai nghÜa nµo ®ã (nh− thÓ t− thÕ, thÓ ®èi t−îng,...) vµ gi÷ mét chøc vô có ph¸p nµo ®ã, tøc lµ lµm mét thµnh phÇn c©u nµo ®ã (nh− chñ ng÷, bæ ng÷). 99
- VÒ ph−¬ng diÖn cÊu t¹o, ®Þnh ng÷ cã thÓ lµ mét tõ vµ còng cã thÓ lµ mét tæ hîp tõ nh− c¸c lo¹i côm tõ hoÆc mét tæ hîp tõ cã giíi tõ ®øng ®Çu (gäi t¾t lµ giíi ng÷). Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô (®Þnh ng÷ ®−îc in ®Ëm vµ c¸c ®Æc ®iÓm cÊu t¹o ®−îc ®Æt trong ngoÆc ®¬n cuèi mçi vÝ dô) : (1) Tr¨ng r»m võa trßn võa s¸ng. (Danh tõ) (2) Ng−êi thî méc mÆc ¸o xanh(1) lµ anh cña Gi¸p(2). (Côm ®éng tõ : (1) ; Giíi ng÷ : (2)) (3) Nhµ Gi¸p cã mét con mÌo rÊt ®Ñp. (Côm tÝnh tõ) (4) T«i võa m−în ®−îc mÊy quyÓn s¸ch cña Gi¸p vµ cña Êt. (Giíi ng÷ chøa mét côm tõ ®¼ng lËp) * * * Ngoµi c¸c chøc vô có ph¸p (thµnh phÇn c©u) vµ ®Þnh ng÷ nãi trªn, trong c©u cßn cã nh÷ng bé phËn kh«ng thuéc cÊu tróc có ph¸p cña c©u nªu d−íi ®©y. 1.7. PhÇn t×nh th¸i trong c©u PhÇn t×nh th¸i trong c©u lµ bé phËn kh«ng n»m trong cÊu tróc nßng cèt chñ – vÞ, vµ nh×n toµn bé, nã kh«ng chiÕm mét vÞ trÝ x¸c ®Þnh trong c©u. PhÇn t×nh th¸i ®−îc dïng ®Ó nªu c¸c ý nghÜa vÒ quan hÖ cã liªn quan víi néi dung phÇn c©u cßn l¹i. ChÝnh víi t¸c dông nµy mµ nã ®−îc xem xÐt nh− mét bé phËn cÇn thiÕt trong mét c©u nãi sèng ®éng. Nh÷ng mèi quan hÖ do phÇn t×nh th¸i diÔn ®¹t thuéc hai lo¹i chÝnh sau ®©y : + Quan hÖ, th¸i ®é cña ng−êi nãi ®èi víi ®iÒu ®−îc nãi ®Õn trong c©u. + Quan hÖ, th¸i ®é cña ng−êi nãi víi ng−êi nghe diÔn ®¹t trong c©u. Theo ®ã, phÇn t×nh th¸i trong c©u thuéc vÒ hai khÝa c¹nh, hay lµ n»m trong hai mèi quan hÖ kh¸c nhau. a) C¸c kiÓu phÇn t×nh th¸i T−¬ng øng víi hai kiÓu quan hÖ võa nãi trªn lµ hai kiÓu phÇn t×nh th¸i : + PhÇn t×nh th¸i chØ quan hÖ, th¸i ®é, c¸ch ®¸nh gi¸ cña ng−êi nãi ®èi víi ®iÒu ®−îc nãi ®Õn trong c©u. + PhÇn t×nh th¸i chØ quan hÖ cña ng−êi nãi ®èi víi ng−êi nghe. + C¸c tõ ng÷ diÔn ®¹t (®¸nh dÊu) t×nh th¸i cã thÓ gäi chung lµ nh÷ng biÓu thøc t×nh th¸i. a.1. PhÇn t×nh th¸i chØ quan hÖ, th¸i ®é, c¸ch ®¸nh gi¸ cña ng−êi nãi ®èi víi ®iÒu ®−îc nãi ®Õn trong c©u cã thÓ nhËn biÕt qua c¸c kiÓu th−êng gÆp sau ®©y : + T×nh th¸i kh¼ng ®Þnh + T×nh th¸i phñ ®Þnh - b¸c bá + T×nh th¸i ®é tin cËy + T×nh th¸i ý kiÕn – VÝ dô vÒ t×nh th¸i kh¼ng ®Þnh (biÓu thøc t×nh th¸i in ®Ëm) : (1) §óng (lµ) chiÕc xe nµy cña t«i. (2) ChiÕc xe nµy cña t«i, ®óng ®Êy. (3) ChiÕc xe nµy cña t«i thËt. 100
- (4) §óng (lµ) nã nãi thÕ. (5) Nã nãi thÕ thËt. (6) §óng (lµ) nã m−în xe cña t«i. (7) Nã m−în xe cña t«i, ®óng thÕ thËt. (8) B©y giê võa sang th¸ng ch¹p ta, ®% nghe giã TÕt h©y hÈy lïa trong n¾ng. (Anh §øc) (9) §% nghe n−íc ch¶y lªn non. §% nghe ®Êt chuyÓn thµnh con s«ng dµi. (Tè H÷u) (10) Tõ n¨m ®Çu c«ng nguyªn ®Õn ngµy nay tÝnh ra gÇn 2 thiªn niªn kØ hay lµ h¬n 19 thÕ kØ r−ìi. (LÞch sö, líp 5, 1975, tr. 9) - VÝ dô vÒ t×nh th¸i phñ ®Þnh - b¸c bá : (1) Kh«ng ph¶i (lµ) chiÕc xe ®¹p nµy cña t«i. (2) ChiÕc xe ®¹p nµy (mµ lµ) cña t«i (?) kh«ng ph¶i. (3) Ch¼ng ph¶i (lµ) nã nãi thÕ. (4) Kh«ng ph¶i nã m−în xe cña t«i. - VÝ dô vÒ t×nh th¸i ®é tin cËy : (1) H×nh nh− nh÷ng nhµ v¨n cña chóng ta nãi chung ch−a cã nh÷ng cè g¾ng ®Çy ®ñ vÒ mÆt nµy. (Ph¹m V¨n §ång) (2) Cã lÏ (lµ) chiÒu nay m−a. (3) «ng Êy bËn, ch¾c h¼n thÕ. (4) Ch¼ng lÏ «ng Êy kh«ng biÕt. (5) §% h¼n lµ anh Êy kh«ng biÕt. (6) TÊt nhiªn (lµ) «ng Êy sÏ ®Õn. - VÝ dô vÒ t×nh th¸i ý kiÕn : (1) Nãi trém bãng tõ ngµy nã lªn bèn, nã [...] hãm ®¸o ®Ó. (NguyÔn C«ng Hoan) (2) Nãi cña ®¸ng téi, mÑ con t«i còng ch¼ng muèn ®i [... ]. (Nam Cao) (3) Theo chç t«i biÕt (th×) «ng Êy ®ang bËn mét viÖc kh¸c. (4) Cø nh− ý «ng Êy (th×) lµm nh− vËy lµ ®−îc råi. (5) Lµm nh− vËy, theo ý t«i, 1µ ®−îc råi. (6) KÓ ng−êi ta giµu còng s−íng. (NguyÔn C«ng Hoan) (7) NghÜ ng−êi ta còng buån c−êi. (Nam Cao) (8) Nh÷ng t−ëng b©y giê chó ®9 lµ kÜ s− råi. (9) Nh÷ng mong hä trë vÒ b×nh yªn. (10) Kh«ng, ch¸u ph¶i cè g¾ng lªn, kh«ng ®−îc n¶n. (11) §óng, nªn lµm nh− thÕ. (12) Ph¶i, nghÜ nh− vËy lµ ®óng. (13) ChÕt thËt, t«i kh«ng nhËn ra. (NguyÔn §×nh Thi) (14) TiÕc thay n−íc ®9 ®¸nh phÌn [... ] (NguyÔn Du) (15) Nã ¨n chØ mét c¸i b¸nh. (Ng−êi nãi cho lµ Ýt.) 101
- (16) Nã ¨n nh÷ng bèn c¸i b¸nh. (Ng−êi nãi cho lµ nhiÒu) (17) Hä mêi c¶ Gi¸p ®Õn dù häp. (Cho lµ bÊt ngê) a.2. PhÇn t×nh th¸i chØ quan hÖ th¸i ®é cña ng−êi nãi ®èi víi ng−êi nghe lµ thø t×nh th¸i lu«n lu«n cã mÆt trong c©u ph¸t ng«n. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i ë c©u ph¸t ng«n nµo t×nh th¸i còng ®Òu ®−îc ®¸nh dÊu b»ng nh÷ng tõ ng÷ chuyªn dông. Nã th−êng ®−îc diÔn ®¹t râ nhÊt trong c¸c tõ ng÷ gäi - ®¸p, tõ ng÷ dïng víi chøc n¨ng ®−a ®Èy, trong sè nµy th−êng gÆp c¸c ng÷ khÝ tõ (lo¹i nh− µ, ¹, ¸, a, −, õ, hö, hë, nhÐ, nh¸, nhØ, mµ) vµ mét sè tõ kh¸c n÷a t−¬ng tù ë cuèi c©u. Chøc n¨ng chÝnh cña c¸c tõ ng÷ gäi - ®¸p lµ thiÕt lËp quan hÖ giao tiÕp. C¸c ng÷ khÝ tõ th−êng còng ®−îc dïng víi chøc n¨ng t¹o hµnh ®éng ng«n ng÷, ch¼ng h¹n, víi sù cã mÆt cña mét trong c¸c tõ µ, −, hö, hë, h¶ ë cuèi c©u th× c©u sÏ lµ c©u nghi vÊn vµ th−êng ®−îc dïng ®Ó diÔn ®¹t hµnh ®éng tõ ng«n ng÷ hái. Tuy nhiªn, viÖc chän dïng c¸c tõ ng÷ gäi - ®¸p, tõ ng÷ ®−a ®Èy, ng÷ khÝ tõ l¹i cã t¸c dông diÔn ®¹t quan hÖ gi÷a ng−êi nãi vµ ng−êi nghe. Ch¼ng h¹n, khi ng−êi bÒ d−íi muèn thiÕt lËp quan hÖ giao tiÕp víi ng−êi bÒ trªn, th−êng dïng lèi gäi cã kÌm tõ ng÷ th−a göi, lo¹i nh− th−a b¸c, th−a anh, th−a chÞ. Còng vËy, khi ng−êi bÒ d−íi hái ng−êi bÒ trªn b»ng kiÓu c©u nghi vÊn, th× th−êng tõ ¹ ®−îc dïng thay vÞ tõ µ, −, hö, hë, h¶. VÝ dô so s¸nh : - Th−a b¸c, b¸c hái ch¸u ¹ ? (Ng−êi bÒ d−íi hái) - NÌ anh, anh hái t«i hö ? (Ng−êi bÒ trªn hái) Mét sè vÝ dô kh¸c (biÓu thøc t×nh th¸i in ®Ëm) : (l) Anh Gi¸p, cho t«i gÆp anh mét chót. (2) Cho t«i gÆp anh mét chót, anh Gi¸p. (3) NÌ, lÊy cho bè Êm n−íc. (4) V©ng, cã ngay ®©y ¹. (5) Ph¶i, kh«ng d¸m b¸c ch¬i. (NguyÔn C«ng Hoan) (6) BÇu ¬i th−¬ng lÊy bÝ cïng Tuy r»ng kh¸c gièng nh−ng chung mét giµn ! (Ca dao) (7) Em ¬i, Ba Lan mïa tuyÕt tan [...]. (Tè H÷u) (8) Nu«i ®i em, cho ®Õn lín ®Õn giµ MÇm hËn Êy trong lång x−¬ng èng m¸u. (Tè H÷u) (9) Cè mµ häc lÊy mÊy ch÷ nghen con ! (10) K×a, tiÒn nong g×, th−a «ng ! (NguyÔn C«ng Hoan) (11) Xin lçi, anh xem gióp mÊy giê råi ? (Tõ xin lçi ë ®©y kh«ng dïng ®Ó diÔn ®¹t hµnh ®éng biÓu lé, mµ dïng víi chøc n¨ng ®−a ®Èy, thiÕt lËp quan hÖ giao tiÕp.) (12) PhiÒn anh gióp t«i mét tay. (Xem chó thÝch ë vÝ dô 11) (13) C¶m ¬n, t«i tù lµm lÊy ®−îc. (Xem chó thÝch ë vÝ dô 11) (14) T«i tù lµm lÊy ®−îc anh ¹. (15) Chê t«i víi nh¸. (16) ThÇy chê em víi ¹. 102
- (17) Chê nã mét chót mµ. (18) Ta ®i nhØ. Chó thÝch : Dïng c¸ch nãi phÇn t×nh th¸i trong c©u lµ nh»m tr¸nh sù ph©n biÖt qu¸ r¹ch rßi tÇm t¸c dông c©u víi tÇm t¸c dông tõ cña phÇn t×nh th¸i nµo ®ã ®ang xÐt ®èi víi häc sinh líp thÊp, mÆc dï sù ph©n biÖt ®ã lµ cã thÓ vµ thËm chÝ cÇn thiÕt khi xem xÐt cÊu tróc tin cña c©u - ph¸t ng«n. b) Ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn phÇn t×nh th¸i PhÇn t×nh th¸i, nh− ®[ biÕt, lµ bé phËn nªu nghÜa t×nh th¸i, kh«ng ph¶i lµ nghÜa sù viÖc mµ lµ nghÜa vÒ quan hÖ. H¬n n÷a, nghÜa t×nh th¸i do phÇn t×nh th¸i diÔn ®¹t lµ thø nghÜa ®i kÌm víi nghÜa sù viÖc trong c©u (tøc nghÜa miªu t¶ hay cßn gäi lµ nghÜa biÓu hiÖn, nghÜa mÖnh ®Ò). Trong c©u kh«ng cã nghÜa sù viÖc th× nghÜa t×nh th¸i vÉn lµ thø nghÜa quan hÖ ®i kÌm víi t×nh huèng nãi, nhê ®ã mµ ng−êi nghe c¶m nhËn ®−îc. V× lÏ ®ã viÖc xem xÐt ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn nghÜa t×nh th¸i kh«ng thÓ ®i theo h−íng xem xÐt tõ lo¹i vµ cÊu t¹o có ph¸p nh− ®èi víi c¸c thµnh phÇn có ph¸p trong c©u (chñ ng÷, bæ ng÷,...). TiÖn h¬n c¶ lµ quy −íc gäi c¸c ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn t×nh th¸i trong c©u lµ nh÷ng biÓu thøc t×nh th¸i. VÝ dô (phÇn t×nh th¸i in ®Ëm) : (l) KÓ ng−êi ta giµu còng s−íng. (NguyÔn C«ng Hoan) (2) §% nghe n−íc ch¶y lªn non. §% nghe ®Êt chuyÓn thµnh con s«ng dµi [...]. (Tè H÷u ) (3) Nãi trém bãng tõ ngµy nã lªn bèn, nã [...] hãm ®¸o ®Ó.(NguyÔn C«ng Hoan) (4) ChÕt thËt, t«i kh«ng nhËn ra. (NguyÔn §×nh Thi) (5) TiÕc thay n−íc ®9 ®¸nh phÌn [...]. (NguyÔn Du) (6) Ph¶i, kh«ng d¸m, b¸c ch¬i. (NguyÔn C«ng Hoan) Râ rµng lµ kh«ng thÓ xÐt c¸c tõ kÓ (l), nghe (2), nãi (3), chÕt (4), tiÕc (5), d¸m (6) nh− nh÷ng ®éng tõ thµnh tè chÝnh vµ còng kh«ng nªn cè g¾ng gi¶i thÝch quan hÖ có ph¸p cña c¸c tõ ®ã víi nh÷ng tõ sau chóng nh− lµ kiÓu quan hÖ chÝnh phô. 1.8. PhÇn phô chó trong c©u PhÇn phô chó trong c©u lµ bé phËn kh«ng n»m trong cÊu tróc cña nßng cèt chñ - vÞ vµ nh×n toµn bé nã kh«ng chiÕm mét vÞ trÝ x¸c ®Þnh trong c©u. PhÇn phô chó ®−îc dïng ®Ó lµm s¸ng tá thªm ph−¬ng diÖn nµo ®ã cã liªn quan gi¸n tiÕp ®Õn néi dung c©u, gióp cho ng−êi nghe hiÓu râ h¬n, hiÓu ®óng h¬n néi dung cña c©u hoÆc ý ®Þnh cña ng−êi nãi. Th«ng th−êng, néi dung cña phÇn phô chó lµ bæ sung ®iÒu chi tiÕt lµm râ xuÊt xø cña c©u, b×nh phÈm vÒ viÖc ®−îc nãi trong c©u, lµm râ c¸ch thøc, th¸i ®é ®i kÌm khi c©u ®−îc diÔn ®¹t, gîi ra ý ®Þnh hay môc ®Ých dïng lêi cña ng−êi nãi vµ cã thÓ cßn cã nh÷ng néi dung kh¸c n÷a. §ã còng chÝnh lµ c¸c ®Æc tr−ng nghÜa cña phÇn phô chó trong c©u. XÐt vÒ mÆt hµnh ®éng ng«n ng÷, phÇn phô chó thùc hiÖn hµnh ®éng ng«n ng÷ riªng, nã kh«ng ph¶i lµ bé phËn cña hµnh ®éng ng«n ng÷ ®−îc diÔn ®¹t b»ng phÇn c©u cßn l¹i. Thö xÐt vÝ dô sau ®©y : 103
- (l) C« g¸i nhµ bªn (cã ai ngê) Còng vµo du kÝch H«m gÆp t«i vÉn c−êi khóc khÝch M¾t ®en trßn (th−¬ng th−¬ng qu¸ ®i th«i). (Giang Nam) MÊy c©u th¬ nµy ®−îc dïng ®Ó thùc hiÖn hµnh ®éng biÓu hiÖn (miªu t¶, kÓ l¹i chuyÖn ng−êi con g¸i l¸ng giÒng), trong ®ã c¸c phÇn phô chó (in ®Ëm) l¹i ®−îc dïng ®Ó thùc hiÖn hµnh ®éng biÓu lé (diÔn ®¹t t×nh c¶m cña ng−êi nãi). VÒ ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn, phÇn phô chó cã khi ®−îc diÔn ®¹t b»ng mét tõ hoÆc b»ng côm tõ (chÝnh phô, ®¼ng lËp, chñ - vÞ), cã khi ®−îc diÔn ®¹t b»ng mét tæ hîp gåm nhiÒu c©u. PhÇn phô chó trªn ch÷ viÕt ®−îc ng¨n c¸ch víi phÇn c©u cßn l¹i b»ng dÊu phÈy hoÆc b»ng dÊu ngang c¸ch, còng cã khi b»ng dÊu hai chÊm. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô kh¸c : (2) Bëi v×... bëi v×... (San cói mÆt vµ bá tiÕng Nam dïng tiÕng Ph¸p) ng−êi ta lõa dèi anh. (Nam Cao) (3) ThÕ råi bçng mét h«m - ch¾c r»ng hai cËu bµn nhau m%i - hai cËu chît nghÜ ra kÕ rñ Oanh chung tiÒn më c¸i tr−êng [...]. (Nam Cao) (4) ë thµnh thÞ th× trong xÝ nghiÖp kh¸c, trong tr−êng häc kh¸c [...] nghÜa lµ mçi n¬i cã mét néi dung cô thÓ kh¸c nhau. (Ph¹m V¨n §ång) (5) TiÕng ViÖt Nam ta giµu l¾m, phong phó l¾m (®©y lµ nãi vÒ lµm v¨n, chí cßn vÒ c¸c m«n häc kh¸c : khoa häc - kÜ thuËt, kinh tÕ häc, triÕt häc, th× tiÕng ta cßn nghÌo, ph¶i dïng ch÷ n−íc ngoµi, nh−ng chØ nªn dïng danh tõ g× thËt cÇn thiÕt vµ tiÕng ta kh«ng cã. Chóng ta nªn bá thãi quen dïng ch÷ n−íc ngoµi thay tiÕng ViÖt Nam theo kiÓu dïng ch÷ "kiÒu lé" thay ch÷ "cÇu ®−êng" ; "cÇu ®−êng" lµ tiÕng ViÖt Nam dÔ nghe, dÔ hiÓu l¹i hay, v× sao l¹i kh«ng dïng ? ë ®©y cã nhiÒu chuyÖn nãi nh−ng chØ ngoÆc nãi ®«i c©u...) (Ph¹m V¨n §ång) (6) Mäi lÜnh vùc cña khoa häc x9 héi : triÕt häc, kinh tÕ häc, sö häc, d©n téc häc, v¨n häc, ng«n ng÷ häc, khoa häc ph¸p lÝ... ®Òu lµ nh÷ng mÆt trËn ®¸nh ®Þch vµ th¾ng ®Þch. (Ph¹m V¨n §ång) (7) V× nh÷ng lÏ trªn, chóng t«i - ChÝnh phñ l©m thêi cña n−íc ViÖt Nam d©n chñ céng hßa - tuyªn bè víi thÕ giíi r»ng [...]. (Hå ChÝ Minh) (8) Råi bµ c−êi ha h¶, c¸i c−êi Ých kØ, v¬ vµo. (NguyÔn C«ng Hoan) Kh«ng lo¹i trõ tr−êng hîp bªn trong mét phÇn phô gi¶i thÝch tån t¹i mét phÇn phô gi¶i thÝch kh¸c. (9) NguyÔn Tr9i suèt ®êi mang mét hoµi b9o lín : lµm g× cho d©n, ng−êi d©n lÇm than cùc khæ. (Ph¹m V¨n §ång) 104
- 1.9. PhÇn nèi kÕt C©u trong ®êi sèng hiÖn thùc cña nã, tøc lµ trong ho¹t ®éng giao tiÕp, kh«ng chØ cÇn ®−îc xem xÐt nh÷ng hiÖn t−îng trong b¶n th©n nã, mµ cßn cÇn ph¶i xem xÐt mèi quan hÖ cña nã víi t×nh huèng sö dông vµ mèi quan hÖ cña c©u ®ã víi c©u kh¸c. Mét trong nh÷ng hiÖn t−îng cho thÊy râ mèi quan hÖ cña c©u nµy víi c©u kh¸c lµ nh÷ng tõ ng÷ chØ quan hÖ chuyªn ®−îc dïng ®Ó nèi kÕt chóng l¹i víi nhau. Nh÷ng tõ ng÷ nµy kh«ng tham gia vµo cÊu tróc nghÜa miªu t¶ (hay nghÜa biÓu hiÖn, nghÜa mÖnh ®Ò) cña c©u, cho nªn nã kh«ng cã t− c¸ch mét chøc vô có ph¸p (mét thµnh phÇn c©u), do ®ã nã ®−îc gäi lµ phÇn nèi kÕt (hay lµ tõ ng÷ nèi kÕt). VÒ mÆt t¸c dông, phÇn nèi kÕt ®−îc dïng ®Ó nèi ý cña c©u chøa nã víi ý cña c©u ®i tr−íc hoÆc ®i sau, cña toµn phÇn v¨n b¶n ®i tr−íc hoÆc ®i sau. Nhê nh÷ng tõ ng÷ nèi kÕt nµy mµ c¸c c©u cã liªn quan g¾n bã nhau, néi dung mèi quan hÖ gi÷a chóng lé râ. Tuy vËy, kh«ng nªn l¹m dông c¸c tõ ng÷ nèi kÕt, v× dïng chóng vµo chç kh«ng thËt cÇn thiÕt th× v¨n b¶n trë nªn r−êm rµ, cã khi thªm nÆng nÒ. VÒ ph−¬ng tiÖn diÔn ®¹t, phÇn nèi kÕt (hay tõ ng÷ nèi kÕt) th−êng gåm cã : - Quan hÖ tõ - Tæ hîp ®¹i tõ vµ quan hÖ tõ - Tõ ng÷ kh¸c, kh«ng chøa quan hÖ tõ. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô : (l) T«i ®−¬ng nãi víi c¸c ®ång chÝ vÒ v¨n : viÕt v¨n th× ph¶i cè g¾ng viÕt cho hay. V× nÕu kh«ng cè g¾ng th× lµm sao cã v¨n hay, tuy r»ng kh«ng nhÊt ®Þnh cã cè g¾ng th× cã v¨n hay. (Quan hÖ tõ) (Ph¹m V¨n §ång) (2) T«i ®9 b¶o §Ých nªn vÒ quª ®9 mÊy lÇn. Nh−ng §Ých kh«ng nghe. (Quan hÖ tõ) (Nam Cao) (3) NguyÔn Tr9i sÏ sèng m9i m9i trong trÝ nhí vµ t×nh c¶m cña ng−êi ViÖt Nam ta. Vµ chóng ta cßn ph¶i lµm cho tªn tuæi vµ sù nghiÖp cña NguyÔn Tr9i r¹ng rì ra ngoµi bê câi n−íc ta. (Quan hÖ tõ) (Ph¹m V¨n §ång) (4) Y [= San] «n tån b¶o Thø : - Kh«ng, anh ¹... T«i ch¾c ng−êi ta còng kh«ng lÊy m×nh nhiÒu qu¸ thÕ ®©u ! Lµm g× ng−êi ta ch¶ biÕt ? Gi¸o khæ tr−êng t− th× giÕt ai ra tiÒn mµ tr¶ mçi th¸ng ba chôc b¹c. V¶ l¹i, ng−êi ta thiÕu g× tiÒn ? Ng−êi ta cã cho anh trä ®Ó cÇu lîi ®©u ? Cô H¶i Nam cã vÎ rÊt s¨n sãc ®Õn viÖc häc cña th»ng Phong. Cã lÏ cô Êy cho chóng m×nh trä, lµ nghÜ ®Õn viÖc häc cña nã nhiÒu h¬n nghÜ ®Õn tiÒn. (Quan hÖ tõ) (Nam Cao) (5) M« vÉn kÓ. Nã kÓ b»ng c¸i giäng ng¾c ngø, lóng tóng, Êp óng, cã khi ng−îng nghÞu, v× en thÑn vµ sung s−íng. Nh−ng Thø hiÓu chuyÖn cña nã mét c¸ch rÊt râ rµng. ChØ v× nh÷ng lêi nãi cña M« ®−îc t« ®iÓm thªm b»ng nh÷ng kØ niÖm cña y. (Quan hÖ tõ) (Nam Cao) 105
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học