Giáo trình Lịch sử tư tưởng Xã hội chủ nghĩa: Phần 1

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HCM KHOA GIÁO DỤC CHÍNH TRỊ LỊCH SỬ TƯ TƯỞNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Biên soạn: ThS. NGUYỄN THỊ NHU ThS. LÊ THANH HÀ LƯU HÀNH NỘI BỘ - 2004 LÔØI MÔÛ ÑAÀU Trong xaõ hoäi coù giai caáp ñoái khaùng, coù tình traïng ngöôøi aùp böùc boùc loät ngöôøi thì öôùc nguyeän veà moät xaõ hoäi coâng baèng vaø söï vöôn tôùi tö töôûng bình ñaúng xaõ hoäi, khaùt voïng haïnh phuùc cuõng nhö nhöõng cuoäc ñaáu tranh döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau ñeå thöïc hieän nhöõng öôùc voïng seõ taát yeáu naûy sinh trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa nhöõng ngöôøi ngheøo khoå vaø cuûa taát caû nhöõng ai ñöùng veà phía lôïi ích cuûa hoï. Tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa chính laø nhöõng tö töôûng phaûn aùnh öôùc nguyeän aáy- öôùc nguyeän veà moät xaõ hoäi khoâng coøn söï aùp böùc boùc loät, khoâng coøn söï phaân chia giai caáp, khoâng coù chieán tranh, moïi ngöôøi ñöôïc aám no, bình ñaúng vaø haïnh phuùc. Tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa cuõng phaûn aùnh quan nieäm veà con ñöôøng, giaûi phaùp vaø nhöõng ñieàu kieän ñeå ñeán xaõ hoäi toát ñeïp. Nhöõng tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa ñaõ theå hieän qua nhieàu noäi dung, khuynh höôùng khaùc nhau, döôùi nhieàu hình thöùc do ñieàu kieän lòch söû cuï theå cuûa moãi thôøi kyø quy ñònh. Lòch söû cuûa nhöõng tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa aáy laø moät boä phaän cuûa lòch söû tö töôûng nhaân loaïi. Noù nghieân cöùu chính quaù trình naûy sinh, hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa caùc tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa. Lòch söû tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa cuõng nghieân cöùu quaù trình chuû nghóa xaõ hoäi phaùt trieån töø khoâng töôûng trôû thaønh khoa hoïc. Veà phöông phaùp nghieân cöùu, caàn löu yù ñeán vieäc tìm hieåu hoaøn caûnh xuaát thaân vaø söï chuyeån bieán laäp tröôøng cuûa caùc nhaø tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa. Ñoái vôùi moân Lòch söû tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa, vieäc söû duïng phöông phaùp lòch söû laø caàn thieát nhaèm taùi hieän moät caùch trung thöïc quaù trình phaùt sinh, hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa caùc tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa qua nhöõng thôøi kyø, giai ñoaïn, töø nhöõng bieåu hieän sô khai cho ñeán khi chín muoài, töø choã chöa thaønh vaên cho ñeán khi trôû thaønh quan ñieåm, cöông lónh, hoïc thuyeát... Tuy nhieân, caàn phaûi gaén lòch söû vôùi logic. Phöông phaùp logic giuùp chuùng ta phaùt hieän ra moái lieân heä keá thöøa, phaùt trieån cuûa caùc doøng tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa coù trong lòch söû. Nghieân cöùu lòch söû tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa coù yù nghóa raát quan troïng caû veà phöông dieän lyù luaän laãn thöïc tieãn. Lòch söû tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa laø moät trong nhöõng noäi dung cô baûn cuûa boä moân Chuû nghóa xaõ hoäi khoa hoïc. Vieäc nghieân cöùu quaù trình naåy sinh, hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa caùc tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa laø raát caàn thieát ñeå coù theå naém vöõng nhöõng nguyeân lyù cuûa chuû nghóa xaõ hoäi khoa hoïc. Ñeå giuùp sinh vieân thuaän lôïi hôn trong vieäc tieáp caän moân hoïc, chuùng toâi bieân soaïn taøi lieäu naøy. Ñaây chöa phaûi laø moät chuyeân khaûo hoaøn chænh. Vôùi vieäc giôùi thieäu nhöõng ñaïi bieåu xuaát saéc cuûa lòch söû tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa, chuùng toâi hy voïng ngöôøi ñoïc coù theå hình dung tieán trình phaùt trieån cuûa tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa gaén vôùi nhöõng hoaøn caûnh lòch söû cuï theå. Trong taøi lieäu naøy, chuùng toâi ñaõ tham khaûo caùc coâng trình nghieân cöùu trong vaø ngoaøi nöôùc coù lieân quan. Maëc duø coù nhieàu coá gaéng song taøi lieäu khoâng traùnh khoûi thieáu soùt. Raát mong nhaän ñöôïc söï goùp yù cuûa caùc ñoàng nghieäp vaø sinh vieân ñeå chuùng toâi coù theå tieáp tuïc hoaøn chænh taøi lieäu naøy. Chöông I NHÖÕNG YEÁU TOÁ TÖ TÖÔÛNG XHCN SÔ KHAI I. NHÖÕNG MAÀM MOÁNG TÖ TÖÔÛNG XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA THÔØI COÅ ÑAÏI Nhöõng maàm moáng tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa ñaàu tieân ñaõ xuaát hieän töø thôøi coå ñaïi, khi xaõ hoäi coù söï phaân chia giai caáp ñoái khaùng, coù tình traïng ngöôøi aùp böùc boùc loät ngöôøi. ÔÛ phöông ñoâng, söï xuaát hieän cuûa cheá ñoä chieám höõu noâ leä vaøo khoaûng 4.000-3.000 naêm tröôùc coâng nguyeân, taïi caùc khu vöïc nhö Ai Caäp, Löôõng Haø, Trung Quoác, AÁn Ñoä… ÔÛ phöông taây, cheá ñoä chieám höõu noâ leä ra ñôøi muoän hôn - vaøo khoaûng theá kyû XI-IX tröôùc coâng nguyeân. Trong xaõ hoäi chieám höõu noâ leä, giai caáp chuû noâ aùp böùc boùc loät noâ leä vaø caùc taàng lôùp nhaân daân lao ñoäng khaùc. Ñieàu aáy taát yeáu laøm naûy sinh tö töôûng muoán phuû ñònh xaõ hoäi ñöông thôøi trong caùc giai caáp taàng lôùp nhaân daân bò aùp böùc, boùc loät naøy. Cheá ñoä chieám höõu noâ leä laø ñieån hình ôû Hy Laïp vaø La Maõ coå ñaïi. Ñaây laø nôi xuaát hieän nhöõng yeáu toá tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa tieâu bieåu cho thôøi kyø naøy. 1. Maàm moáng tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa ôû Hy Laïp coå ñaïi Hy Laïp coå ñaïi naèm giöõa chaâu AÂu, chaâu AÙ vaø chaâu Phi, bao goàm vuøng luïc ñòa Hy Laïp, vuøng Taây Tieåu AÙ vaø caùc ñaûo thuoäc bieån Egieâ. Neàn kinh teá Hy Laïp coù khuynh höôùng thieân veà thuû coâng nghieäp. Vieäc buoân baùn treân bieån raát phaùt ñaït. Cheá ñoä chieám höõu noâ leä ôû Hy Laïp tuy xuaát hieän muoän hôn nhieàu nöôùc khaùc nhöng phaùt trieån raát nhanh vaø coù tính chaát ñieån hình. Vaøo theá kyû XI- IX TCN, nhöõng yeáu toá giai caáp, nhaø nöôùc ñaõ xuaát hieän. Tình hình kinh teá- xaõ hoäi naøy cuûa Hy Laïp ñöôïc phaûn aùnh trong hai taäp söû thi OÂñixeâ vaø Iliaùt. Hai taäp söû thi naøy töông truyeàn laø cuûa Hoâme- moät nhaø thô muø ngöôøi Tieåu AÙ. Trong hai taäp söû thi aáy coù nhieàu tö lieäu lòch söû quan troïng, giuùp chuùng ta hình dung ñaày ñuû hôn veà thôøi kyø naøy. Taàng lôùp noâ leä ñaõ xuaát hieän. Nhìn chung cheá ñoä noâ leä coøn mang tính chaát gia tröôûng. Tuy nhieân noâ leä phaûi chòu nhöõng hình phaït daõ man vaø bò raøng buoäc chaët cheõ vaøo quyeàn thoáng trò khaéc nghieät cuûa chuû noâ. Vaøo theá kyû VIII TCN, söï phaân hoaù giai caáp dieãn ra saâu saéc. Ba taàng lôùp xaõ hoäi ñaõ hình thaønh: chuû noâ, bình daân vaø noâ leä. Trong xaõ hoäi, löïc löôïng noâ leä ngaøy caøng ñoâng ñaûo. Ngoaøi noâ leä voán laø tuø binh chieán tranh thì nhöõng ngöôøi lao ñoäng bò töôùc ñoaït ruoäng ñaát cuõng phaûi baùn thaân laøm noâ leä. Chuùa ñaát, thôï caû vaø laùi buoân lôùn ñeàu söû duïng löïc löôïng naøy. Nhaø nöôùc xuaát hieän. Maâu thuaãn xaõ hoäi ngaøy caøng gay gaét. Nhöõng cuoäc ñaáu tranh cuûa noâ leä ñaõ dieãn ra döôùi nhieàu hình thöùc: huûy hoaïi coâng cuï saûn xuaát, cöôùp phaù muøa maøng, boû troán… Maëc duø bò tröøng trò daõ man, noâ leä vaãn tieáp tuïc ñaáu tranh vôùi nhöõng bieän phaùp quyeát lieät hôn nhö baïo ñoäng coù toå chöùc, khôûi nghóa. Beân caïnh cuoäc ñaáu tranh cuûa noâ leä laø nhöõng cuoäc ñaáu tranh cuûa caùc taàng lôùp khaùc choáng laïi theá löïc phong kieán baûo thuû. Nhöõng cuoäc ñaáu tranh naøy laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân daãn ñeán söï suy vong cuûa caùc quoác gia thaønh thò Hy Laïp coå ñaïi. Theá kyû thöù III TCN taïi Xpaùctô ñaõ dieãn ra moät phong traøo caùch maïng do nhaø quyù toäc Aghít laõnh ñaïo, phaûn aùnh nguyeän voïng cuûa caùc taàng lôùp beân döôùi muoán coù ruoäng ñaát vaø taøi saûn vaøo nhöõng naêm 40. Phong traøo khoâng toàn taïi ñöôïc laâu tröôùc phaûn öùng cuûa boïn ñaëc quyeàn ñaàu soû. Sau ñoù vaøi naêm, moät cuoäc caùch maïng khaùc noå ra maø laõnh tuï cuõng laø moät quyù toäc. Ñoù laø Cleâoâmen (khoaûng 260-219 TCN). Quaân khôûi nghóa treân thöïc teá ñaõ naém chính quyeàn vaø thöïc hieän vieäc phaân chia laïi ruoäng ñaát. Sau 5 naêm, cheá ñoä do Cleâoâmen xaây döïng ñaõ bò suïp ñoå bôûi söï taán coâng cuûa boïn phaûn ñoäng beân ngoaøi. Caû hai phong traøo ñeàu coù ñieåm chung laø vaãn duy trì söï boùc loät lao ñoäng cuûa noâ leä, vaãn phaân chia coâng daân thaønh hai loaïi ngöôøi (coù ñaëc quyeàn vaø khoâng coù ñaëc quyeàn). Nhöõng döï aùn maø noù ñöa ra laø nhöõng döï aùn bình quaân chuû nghóa, san baèng lôïi ích trong boä phaän nhaân daân khoâng phaûi laø noâ leä. Khoâng rieâng gì phong traøo ôû Xpaùctô, caùc phong traøo khaùc thôøi coå ñaïi ñeàu khoâng quan taâm thaät söï ñeán ngöôøi noâ leä. Nhöõng phong traøo keå treân khoâng mang tính chaát xaõ hoäi chuû nghóa duø laø nhöõng phong traøo caùch maïng. Maàm moáng tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa khoâng tìm thaáy trong nhöõng phong traøo caùch maïng. Noù naùu mình trong vaên hoïc, trieát hoïc, caùc döï aùn xaõ hoäi- chính trò cuûa nhöõng trí thöùc ñöông thôøi. Tröôùc heát laø trong thaàn thoaïi. Thaàn thoaïi trong giai ñoaïn naøy coù chuû ñeà xaõ hoäi vaø mang maøu saéc toân giaùo ña thaàn. Chuyeän thaàn thoaïi ñöôïc xaây döïng theo loái phuû ñònh hieän taïi, mô veà thôøi ñaïi xa xöa toát ñeïp, bình ñaúng, khoâng coù söï boùc loät vaø söï phaân bieät giaøu ngheøo, khoâng ai phaûi lao ñoäng naëng nhoïc, khoâng lo aâu phieàn muoän…, theå hieän trong nhöõng taäp thô cuûa Heâxioât (theá kyû VIII-VII TCN) nhö taäp Gia phaû caùc thaàn, Lao ñoäng vaø ngaøy thaùng... Ñieàu naøy laø phuø hôïp vôùi khaùt voïng cuûa quaàn chuùng bò aùp böùc. Töø nhöõng chuyeän thaàn thoaïi veà “thôøi ñaïi hoaøng kim”, lyù thuyeát veà traïng thaùi töï nhieân ñaõ xuaát hieän maø tieâu bieåu laø phaùi Kiních. Phaùi Kiních ñaõ leân aùn kòch lieät luaät leä vaø traät töï xaõ hoäi ñöông thôøi, vaø lyù töôûng hoaù traïng thaùi töï nhieân ñaàu tieân khoâng coù luaät leä, coi traïng thaùi ñoù laø phuø hôïp vôùi quyeàn töï nhieân. Lyù thuyeát veà traïng thaùi töï nhieân coù aûnh höôûng saâu saéc ñeán caùc trí thöùc ñöông thôøi nhö Platoân (427-473 TCN), Ñikeâac (theá kyû IV TCN), Heâroâñoát (490-429 TCN),… Tuy nhieân caàn löu yù, maëc duø chòu aûnh höôûng cuûa lyù thuyeát naøy nhöng khoâng haún nhöõng trí thöùc aáy ñaõ laø nhaø tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa. Platoân laø moät ví duï ñieån hình: Platoân quan nieäm traïng thaùi nguyeân thuyû laø traïng thaùi bình ñaúng vaø khoâng caàn ñeán quyeàn löïc. Nhöng Platoân chöa bao giôø laø nhaø tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa duø laø theo nghóa roäng nhaát cuûa töø naøy: Platoân chæ phaûn ñoái vieäc laïm duïng quyeàn tö höõu trong xaõ hoäi luùc baáy giôø chöù khoâng phaûi laø pheâ phaùn quyeàn tö höõu;nguyeân taéc toå chöùc xaõ hoäi cuûa oâng laø thöøa nhaän söï baát bình ñaúng giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi; theo quan nieäm cuûa oâng, ngöôøi noâ leä maø ñöôïc ñoái xöû nhö ngöôøi töï do laø ñieàu vöôït qua leõ phaûi thoâng thöôøng; oâng laø keû thuø cuûa daân chuû,... Lyù thuyeát veà traïng thaùi töï nhieân coøn laøm neàn cho nhöõng tieåu thuyeát vieãn töôûng theá kyû XVI- XVII. 2. Nhöõng maàm moáng tö töôûng xaõ hoäi chuû nghóa ôû La Maõ coå ñaïi La Maõ (Roâma) laø teân cuûa moät quoác gia coå ñaïi maø nôi phaùt nguyeân laø baùn ñaûo Italia. Baùn ñaûo naøy daøi vaø heïp, naèm ôû Nam AÂu, vöôn ra Ñòa Trung Haûi, coù hình nhö chieác uûng. Vuøng baùn ñaûo Italia laø nôi hoäi tuï nhieàu luoàng vaên minh Ñoâng, Taây Ñòa Trung Haûi, Baéc Phi, Tieåu AÙ. Cö daân coù maët sôùm nhaát vaø cuõng chuû yeáu laø ngöôøi Italia (Italotes). Trong ñoù boä phaän soáng ôû vuøng Latium goïi laø ngöôøi Latinh. Veà sau moät nhaùnh cuûa ngöôøi Latinh döïng leân thaønh La Maõ ôû bôø soâng Tibrô, töø ñoù ñöôïc goïi laø ngöôøi La Maõ. Theo truyeàn thuyeát thì thaønh La Maõ ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 753 TCN. Khi môùi thaønh laäp La Maõ chæ laø moät thaønh bang nhoû ôû Trung baùn ñaûo Italia. Töø theá kyû IV TCN, La Maõ khoâng ngöøng xaâm löôïc ra beân ngoaøi. Hôn 100 naêm sau, La Maõ ñaõ chinh phuïc toaøn boä baùn ñaûo. ÔÛ baùn ñaûo Italia thöôøng xuyeân noå ra caùc cuoäc chieán tranh giöõa caùc thaønh bang vaø nhieàu cuoäc ñaáu tranh giöõa noâ leä vaø chuû noâ, giöõa bình daân vaø quyù toäc, giöõa ñeá cheá La Maõ vôùi caùc mieàn bò noù xaâm löôïc. Cheá ñoä chieám höõu noâ leä ôû ñaây khoâng keùm taøn baïo so vôùi Hy Laïp. Lao ñoäng noâ leä ñöôïc söû duïng moät caùch phoå bieán. Chôï noâ leä moïc leân khaép nôi. Theo Hieán phaùp La Maõ thì noâ leä khoâng coù tính ngöôøi. Döôùi aùch aùp böùc boùc loät cuûa ñeá cheá La Maõ, nhaân daân vaø noâ leä ñaõ vuøng leân ñaáu tranh. Ñaëc bieät laø khôûi nghóa cuûa noâ leä ôû ñaûo Xixin vao theá kyû II TCN, vaø khôûi nghóa cuûa Xpaùctaquyùt1 vaøo khoaûng ñaàu theá kyû I TCN. Nhöõng cuoäc ñaáu tranh cuûa nhaân daân lao ñoäng trong ñoù coù noâ leä nhìn chung ñeàu thaát baïi, ngay caû cuoäc khôûi nghóa haøng vaïn ngöôøi do Xpaùctaquyùt laõnh ñaïo. Khoâng tìm ñöôïc loái thoaùt hieän thöïc, quaàn chuùng lao khoå ñaõ tìm loái thoaùt trong toân giaùo - trong Cô ñoác giaùo. Cô ñoác giaùo naåy sinh trong loøng Palestin. Palestin naèm treân baùn ñaûo Italia, laø nôi hoäi tuï cuûa nhieàu luoàng vaên minh cuûa caùc nöôùc vuøng Tieåu AÙ. Nhöõng quan heä kinh teá haøng hoaù- tieàn teä vaø thöông nghieäp coù ñieàu kieän naåy nôû thuaän lôïi. Nhöng ñaây cuõng laø vuøng ñaát tranh chaáp cuûa caùc nöôùc. Cuoái cuøng thì Palestin bò ñeá cheá La Maõ xaâm löôïc. ÔÛ Palestin, ngay töø theá kyû VI TCN cö daân ñaõ theo toân giaùo ñoäc thaàn laø ñaïo Do Thaùi. Hoï thôø Chuùa Gieâhoâva vaø tin raèng ngöôøi Do Thaùi laø daân toäc ñöôïc Chuùa choïn. Töø nhieàu theá kyû tröôùc coâng nguyeân ôû ñaây ñaõ coù nhöõng nhaø tieân tri tuyeân truyeàn söï giaùng theá cuûa thieân söù ñeå cöùu vôùt loaøi ngöôøi. Cuõng töø tröôùc coâng nguyeân, caùc phong tuïc taäp quaùn, luaät phaùp coå, nhöõng lôøi tieân tri, 10 ñieàu raên cuûa moät anh huøng Do Thaùi coå laø Moâidô2… ñaõ ñöôïc ghi cheùp thaønh kinh Cöïu öôùc vaø sau naøy trôû thaønh moät boä phaän cuûa kinh Taân öôùc. Khoaûng theá kyû I TCN vaø SCN, ôû Paleùtxtin tö töôûng hoøa bình, bình ñaúng, baùc aùi ñaõ theå hieän trong phong traøo cuûa nhöõng ngöôøi Etxaây. Trong phong traøo Eùtxaây cuoäc soáng coù tính chaát coäng saûn tieâu duøng. Nhaän xeùt veà phong traøo naøy, Philoâng3 vieát: trong nhöõng ngöôøi Etxaây “… caùi gì thuoäc veà moät ngöôøi thì moïi ngöôøi cuõng coù, caùi gì moïi ngöôøi coù thì moãi ngöôøi cuõng coù”… Theo truyeàn thuyeát Cô ñoác giaùo, Gieâduy Crit voán laø ngöôøi theo ñaïo Do Thaùi, nhöng khi giaûng ñaïo thì oâng thöôøng nhaán maïnh ñeán yeáu toá ñaïo ñöùc, bình ñaúng, baùc aùi… Giaùo lyù cuûa Gieâduy trôû thaønh nieàm an uûi cuûa quaàn chuùng lao khoå vaø do ñoù ñöôïc nhieàu ngöôøi tin theo, vaø trôû thaønh moät toân giaùo môùi - Cô ñoác giaùo. Cô ñoác giaùo sô kyø xuaát hieän, vôùi uy 1 Xpactaquyt, ngöôøi xöù Tôraxô (Hy Laïp), töøng choáng Roâma vaø bò baét laøm tuø binh. OÂng laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa cuûa noâ leä (73-71 TCN), bò töû traän naêm 71TCN. 2 Moâidô, thuû lónh cuûa daân Heâbrô, töùc daân Do thaùi coå, trong cuoäc noåi daäy choáng aùch noâ dòch naêm 1225 tröôùc coâng nguyeân 3 Philoâng (khoaûng 20 TCN- 50 sau coâng nguyeân), ôû Aleâcxandri, nhaø trieát hoïc, nhaø nguî bieän coå Hy Laïp. ... - tailieumienphi.vn