Xem mẫu
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
TRƯỜNG ĐẠI HỌC BÀCH KHOA
BỘ MÔN KIẾN TRÚC
GIÁO TRÌNH
LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
TÀI LIỆU THAM KHẢO DÀNH CHO SINH VIÊN HỌC NGÀNH
KIẾN TRÚC
(Chưa hoàn chỉnh, tiếp tục cập nhật)
BIÊN SOẠN: HS. TRẦN VĂN TÂM
ĐÀ NẴNG, 2007
CHƯƠNG 1
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
NGHỆ THUẬT THỜI KỲ ĐẦU
1. NHỮNG BỨC HỌA ĐẦU TIÊN
Thời tiền sử ôm trùm một mảng niên đại hơn hai triệu năm, nhưng nghệ
thuật mới xuất hiện chừng khoảng 30.000 năm từ thời đồ đá cũ. Những hình vẽ
sớm nhất của loài người còn tìm thấy được trong các hang động có lẽ chưa ai
hiểu được ý nghĩa thật sự của chúng, nhưng sự sống lệ thuộc vào việc săn bắn
khiến những bức tranh vẽ về những thú vật đó không đơn thuần chỉ để trang trí,
mà có thể là thể hiện tín ngưỡng và thỏa mãn mơ ước được chế ngự linh hồn con
vật, tước đi sức mạnh của nó trong mỗi cuộc săn.
Sự liên quan này thấy rõ ở tính chất tự nhiên và sự chính xác lạ lùng về mặt
cơ thể học của những con thú. Những người thợ săn “họa sĩ”
- Năm 1897, tại một hang đá ở miền Bắc Tây Ban Nha, người ta phát hiện
được hình vẽ “con bò rừng” dài 195cm, được xác định vào khoảng 15.000 -
12.000 tCN (H1), mà lúc đầu người ta vẫn nghĩ là một vụ lừa bịp.
- Trong một hang động tại Lascaux ở Pháp, cũng có hình vẽ “Bò” khoảng
15.000 - 10.000 tCN (H2).
- Một bức tranh nữa trong hang động ở Tây Ban Nha (H3).
+ Dụng cụ: Có thể là cọng sậy rỗng, một que củi cháy dở hay những vật
cứng để khắc, vạch lên đá mềm là những vách, nóc hang.
+ Màu sắc: Dùng chất khoáng thiên nhiên như đất sét, đá có màu đỏ, vàng,
nâu và màu đen từ than gỗ. Được bôi lên bằng tay hay phết lên bằng
bàn chải làm từ cây sậy hoặc lông thú cùng với chất kết dính là mỡ
động vật.
H1. Con bò rừng. 15.000-12.000 tCN. Tây Ban Nha.
+ Hình vẽ: Thường là những con thú, đôi khi có cả con người. Phương tiện
thể hiện tuy rất đơn sơ, nhưng hiệu quả thì đáng kinh ngạc. Nó càng
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
huyền bí và cực kỳ sống động trong cảnh vắng lặng kỳ dị và mờ tối
trong hang đá.
Trong thời kỳ mà sự sống còn tuỳ thuộc rất lớn từ kết quả của việc săn bắn
và thiên nhiên nhiên còn rất bí ẩn với sức mạnh đáng sợ của nó thì ý nghĩa của
những hình vẽ rất có thể là chức năng tế lễ và cả ma thuật.
H2. Trích đoạn “Hang bò rừng”. 15.000-10.000 tCN.
Lascaux, Pháp (trên).
H3. Đàn nai, hang động ở Tây Ban Nha.
H4. Bản đồ Ai Cập.
2. THỜI THƯỢNG CỔ
2.1. AI CẬP:
Đất nước Ai Cập là một vùng sa mạc rộng
mênh mông, nhưng đây là một trong những cái
nôi văn hóa cổ nhất của loài người.
Lịch sử Ai Cập thời hoàng kim được chia
thành 3 thời kỳ. Từ thời Cựu Vương triều bắt
đầu từ năm 3100 tCN với đời vua thứ 1, đến
Trung Vương triều, rồi Tân Vương triều kết thúc
năm 1085 tCN với đời vua thứ 20. Nền nghệ
thuật Ai Cập cổ đại phát triển khá hoàn chỉnh,
gồm âm nhạc, vũ đạo, kiến trúc, điêu khắc và
hội họa cũng rất xuất sắc.
Trong đời sống của người Ai Cập cổ đại thì hội họa phần lớn được dành cho
sự an lạc của người chết. Đó là loại hình chân dung lột tả gương mặt người mới
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
qua đời bằng sáp nóng trên gỗ ván mỏng để đặt vào quan tài. Thần thái, thậm chí
tâm trạng được truyền đạt với bút pháp gân khỏe hơn hẳn loại tranh tường. Do
tập trung tại di chỉ vùng Fayum nên loại tranh này được gọi chung là chân dung
Fayum.
- Chân dung Fayum (H5).
Thời Tân Vương triều, tranh tường
phát triển phong phú, nét vẽ linh hoạt,
màu sắc tươi tắn hài hòa, mô tả khá đầy
đủ các cảnh sinh hoạt của hoàng gia hay
chức sắc quyền quý.
H5. Chân dung người phụ nữ. Vẽ sáp nóng trên
gỗ. Ai Cập cổ đại.
- Tranh tường Ai Cập cổ
đại (H6)
- Những con ngỗng ở
Meidoum (H7): Khoảng
2530 tCN.
Ngoài ra còn có thể loại tô
vẽ lên tượng, thậm chí gắn đá
màu hay cẩn gỗ mun vào mắt
cho thêm sinh động và cả hình
thức phù điêu tô màu cũng khá
phổ biến.
- ông thư lại Kai (H8):
Đây là loại tượng khá phổ
biến vì họ được trọng thị.
Bức tượng này được tạc
vào khoảng thiên niên kỷ thứ 3 tCN, hiện được lưu giữ tại bảo tàng
Louvre. Lúc vừa khai quật, công nhân hoảng sợ bỏ chạy vì pho tượng
trông sinh động như người thật.
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
H6. Tranh tường Ai Cập cổ đại.
H7. Những con ngỗng ở Meidoum. Hầm mộ Ai
Cập. 2530 tCN (trên).
H8. Ông thư lại Kai. Đá vôi phủ màu. 2500
tCN (phải).
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
Màu sắc trong hội họa Ai Cập cổ đại chỉ gồm có các màu: Đỏ, vàng, xanh
lục, xanh lam, nâu, đen và trắng.
Công thức vẽ người: Hết sức độc đáo, thành một phong cách riêng biệt. Đó
là chuẩn thức tả mặt nhân vật trông nghiêng nhưng hai mắt nhìn thẳng, ngực
quay về phía người xem, chân nghiêng không nhón gót. Điều kỳ diệu là người
xem không hề thấy vướng mắt trước chuẩn thức bất ngờ này mà còn thấy sinh
động. Tuy nhiên, đến thời Tân Vương triều thì công thức rất “Ai Cập” này đã bị
thay đổi từ đời vua Akhênatôn, người bị coi là pharaôn dị giáo
2.2. NGHỆ THUẬT MINOS:
Minos là tên một
vị vua huyền thoại
của đảo Crète, mà lịch
sử nghệ thuật Hy Lạp
khởi nguồn từ hòn
đảo này, còn gọi là
Hy Lạp trên biển (thời
kỳ đồ đồng: 3000-
1500 tCN).
H9. Bản đồ đảo Cret.
Hội họa của người Crète vẫn chịu ảnh hưởng phương pháp cách điệu hóa
của người Ai Cập, nhưng lấy cảm hứng từ thiên nhiên, nên cách thể hiện cho
thấy tính tự nhiên và mềm dẻo không có trong nghệ thuật Ai Cập. Các bức tranh
phản ánh sự hiểu biết về đại dương và các loài thủy tộc. Ngoài ra, hình những
nghệ sĩ nhào lộn trên lưng bò mộng cũng là một đề tài quen thuộc.
- Tranh tường hình vận động viên nhào lộn qua một con bò ở Knossos
(H10).
H10. Tranh t ư ờng tr ên t ư ờng cung đi ện ở Knossos. Cret.
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
- Tranh tường hình cá heo tại cung điện ở Knossos (H11).
H11. Tranh tường hình cá heo tại cung điện ở Knossos. Cret.
2.3. NGHỆ THUẬT MYCÈNES: (Hy Lạp đất liền -1400 tCN)
Nền văn minh Mycènes kế tục nền văn hóa cổ của đảo Minos, và trở thành
nền văn hóa vượt trội hơn hết (còn gọi là nền văn hoá thời kỳ đồ đồng của Hy
Lạp đất liền). Suy tàn và sụp đổ khoảng 1100 tCN.
Lịch sử và những truyền thuyết giai đoạn cuối của thời kỳ này là cái nền cho
những truyện kể về sau này của thi hào Hy Lạp Homer (850 tCN) như: Iliad và
Odyssey.
Hội họa của người Mycenae chịu ảnh hưởng của Minos và Ai Cập. Tranh
tường của Mycènes cũng được thực hiện bằng cách tô màu thủy noãn lên hồ khô.
Chủ đề bao gồm những hoạt cảnh hằng ngày và cảnh thiên nhiên, nhưng sang
trọng hơn và cùng với nghệ thuật Minos, tạo nên cái nền cho nền nghệ thuật Hy
Lạp xuất hiện sau này.
3. THỜI CỔ ĐẠI
3.1. HY LẠP:
H11. Bản đồ Hy Lạp.
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
Lãnh thổ Hy Lạp gồm lục địa Hy Lạp và vô số các đảo nằm rải rác trong
vùng biển ê -giê. Cư dân là những cộng đồng nhỏ, tách biệt với nhau bởi những
vùng núi, là cơ sở hình thành những “thành bang” mà thường xuyên cạnh tranh
và gây chiến lẫn nhau bởi lẽ đất đai màu mỡ rất hiếm.
Vào thế kỷ 13 tCN (khoảng năm1250), người Mycenae liên tục bị nạn ngoại
xâm đe dọa, cho đến thế kỷ 12 tCN thì các thành phố bắt đầu bị phá huỷ hoặc bị
bỏ phê và Hy Lạp bước vào thời kỳ đen tối (còn gọi là kỷ nguyên Bóng tối). Mãi
đến thế kỷ 8 tCN Hy Lạp mới thoát khỏi kỷ nguyên Bóng tối và để đến năm 650
tCN thì Hy Lạp được coi là nền văn minh tiến bộ nhất Châu âu.
Người Hy Lạp cổ đại đã đạt được những đỉnh cao về văn học, kịch nghỷ,
triết học, chính trị, quân sự, thể thao và nhiều lĩnh vực khác trong cuộc sống.
Nền văn minh Hy Lạp phát triển rực rỡ nhất tại Aten vào thế kỷ 5 tCN.
Việc ưa chuộng các môn thể thao, nhất là điền kinh và sự tôn thờ vị thần
bảo trợ của quê hương đã để lại dấu ấn đậm nét trong hầu hết các đồ vật xinh đẹp
mà người Hy Lạp dùng để dâng cúng thần linh, vừa để sử dụng và thỏa mãn ý
thích của mình. Thật đáng tiếc là những bức tranh tuyệt đẹp của người Hy Lạp
cổ đại cho đến ngày nay thì không còn nữa. Chúng chỉ được nhắc đến theo lời ca
tụng của các văn nhân ngày xưa, vì thời gian đã huỷ hoại hầu hết khi chúng được
vẽ trên gỗ. Nhưng dù sao thì việc trang trí trên những chiếc bình cũng cho phép
chúng ta hình dung khái quát về vẻ đẹp trong hội họa Hy Lạp cổ đại.
- Hình khỏa thân các vận động viên chạy đua trên chiếc bình dùng làm giải
thưởng cho người thắng cuộc (H12).
H12. Hình vận động vi ên chạy đua.Hy Lạp cổ đại.
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
- Hình vẽ nữ thần sắc đẹp Aphrodite và thần Pan, năm 350 tCN trên vỏ bọc
gương soi bằng đồng (H13).
- Đĩa vẽ hình cá (H14).
H14. Trang trí đĩa vẽ hình cá.
H13. Vỏ bọc gương soi. Đồng.
Trong khi đó, với chất liệu bền vững hơn như: đồng, gốm, đá cẩm
thạch…nghệ thuật điêu khắc cũng như kiến trúc của người Hy Lạp cổ đại đã để
lại cho nhân loại rất nhiều tác phẩm giá trị mà có ảnh hưởng sâu đậm cho đến tận
ngày nay.
- Laocoon (H15): Khoảng năm 30
tCN, được tìm thấy năm 1506.
Mô tả cái chết của ba cha con
tăng lữ tên Laocoon trong câu
chuyện về thành Tơroa.
- Vệ nữ Milo (H16): Cuối thế kỷ 2
tCN, được tìm ra năm 1820.
Chuẩn mực vẻ đẹp của người phụ
nữ cổ Hy Lạp.
- Tượng Nữ thần chiến thắng
(H17): Khoảng năm 190 tCN,
được tìm thấy năm 1863, bằng đá
cẩm thạch. Đặt ở mũi con tàu
chiến.
H15. Laocoon. Đá cẩm thạch. 30 tCN.
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
H16. Venus ở Milo. Thế kỷ 2 tCN. H17. Nữ thần chiến thắng. 190 tCN.
- Đền Parthenon (H18): Được xây dựng trong khoảng năm 447 đến 432 tCN,
để thờ nữ thần Athena, vị thần bảo trợ thành Aten. Là một ngôi đền trong
quần thể các điện, đền thờ tại Acropolis.
H18. Đền Parthenon. Phidias. 447-432 tCN.
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
3.2. NGHỆ THUẬT ETRUSCAN
Nền văn minh bí ẩn của người Etrurie định cư ở khu vực Etrurie, miền Bắc
Italia xuất hiện vào thời kỳ mà văn minh Hy Lạp đã lan tràn ở miền Nam Italia
vào thế kỷ 8 tCN .
Tuy chịu ảnh hưởng của nghệ thuật Hy Lạp, nhưng nghệ thuật Etruscan vẫn
giữ được phong cách riêng. Một số tác phẩm sơ khai, như bích hoạ trong mộ của
gia đình Léopard ở Tarquinia, là những bức tranh sống động và đầy màu sắc.
Tuy nhiên, phần lớn những tác phẩm còn lại cho đến nay thì u ám hơn
nhiều, diễn tả ý thức về thiên nhiên bất kham trong cuộc sống, như “Vũ điệu tang
lễ” trong phần mộ của Rivo di Puglia. Nếu như người Ai Cập than khóc sự mất
mát một đời người thì người Etrurie khóc cho một định mệnh không thể tránh
khỏi.
3.3. ĐẾ QUỐC LA M Ã (Những người chinh phục thế giới):
H19. Bản đồ Đế quốc La Mã bành trướng ra các vùng lân cận.
Năm 509 tCN, La Mã đã hình thành và là một nhà nước cộng hoà. Vào năm
31 tCN, Hy Lạp sụp đổ, thì ít lâu sau, nền cộng hoà La Mã cũng nhường chỗ cho
đế chế và đế quốc La Mã đã trở thành sức mạnh hàng đầu của thế giới phương
Tây trong suốt hơn 3 thế kỷ. Bằng các cuộc chiến tranh, quân đội viễn chinh La
Mã đã nới rộng lãnh thổ ra khắp vùng Địa Trung Hải, và đế chế ở tột đỉnh hưng
thịnh vào thế kỷ 2 sCN, với trung tâm là thành Roma.
Nghệ thuật của người La Mã chịu ảnh hưởng nặng nề nghệ thuật của người
Hy Lạp. Họ sáng tạo dựa theo phong cách Hy Lạp và sao chép nhiều tranh,
tượng của người Hy Lạp bởi sự ngưỡng mộ và thán phục. Vì lẽ đó mà nghệ thuật
Hy Lạp, La Mã không khác nhau mấy.
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
Hội họa La Mã cũng phong phú về thể loại, như tranh tĩnh vật, chân dung,
nhưng được quan tâm hơn cả là loại tranh phong cảnh, mà nhất là loại tranh
phong cảnh ảo được tạo ra trên những bức tường trong nội thất. Cách mà họ gợi
mở ra không gian có cảm giác như thật là vẽ thêm những khung kiến trúc như:
hàng hiên, vòm và lan can bao bọc lấy phong cảnh ở phía sau nó. Tiếc rằng vẻ
đẹp của loại tranh này cũng chỉ còn lại một ít mảnh vụn.
- Phong cảnh. (H20): Tác giả đã tạo
được chiều sâu không gian theo
phép “phối cảnh khí quyển” mà mãi
về sau này mới được nguyên cứu.
Tranh La Mã thế kỷ 1 cho thấy
khuynh hướng tự nhiên còn chưa được biết
tới, nhưng trữ tình cùng bút pháp rất hiện
đại.
- “Nữ thần Flore hay mùa Xuân”: Tả
người phụ nữ trẻ yêu kiều đi ra xa
một cách khoang thai trong tấm màn
sương hư ảo.
H21.Phong cảnh. La Mã cổ đại.
- Chân dung vẽ bằng sáp màu (LA Mã CĐ -tr.38): Được tìm thấy trong một
ngôi mộ thời La Mã ở Ai Cập. Cho ta thấy rõ ảnh hưởng đậm nét của nghệ
thuật Ai Cập.
- Tranh ghép đá màu ở Pompeii (LA Mã CĐ -tr.62): Bức tranh từ thời La
Mã nhưng cho thấy một nhóm diễn viên Hy Lạp đang tập một vở kịch. Người La
Mã cổ đại rất thích loại kịch điệu bộ và diễn viên mang các mặt nạ được trang trí
công phu.
H22. Chân dung phụ nữ. La Mã cổ đại. H23. Tranh ghép đá màu. Pompeii. La Mã cổ đại.
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
Điêu khắc và kiến trúc của nền văn minh La Mã cổ đại may mắn hơn nhiều
so với Hội họa. Những bức tượng ca ngợi vẻ đẹp cơ thể con người hay các công
trình kiến trúc đồ sộ vẫn còn tồn tại nhiều, điều đó chứng minh cho vinh quang
của đế quốc hùng mạnh một thời này.
- Bình Portland bằng thủy tinh thổi (H24).
- Tượng chân dung bằng đồng (H25): Khoảng 130 sCN.
- Thần sấm sét (H26): Là Jupiter, vua của các vị thần La Mã, tương đương
với thần Zeus của Hy Lạp.
- Đấu trường Colosseum (H27): Được xây dựng cho mục đích tiêu khiển với
những môn thể thao đẫm máu. Được thiết kế rất tốt. Chứa được 50.000
người với 80 lối ra vào và khi cần có thể căng một tấm vải bạt khổng lồ để
che mưa nắng. Thời gian đầu, đấu trường thường cho ngập nước để tổ
chức các trận thuỷ chiến.
H24. Bình thủy tinh Protland.
H25. Tượng chân dung. đồng. khoảng 130.
H26. Thần sấm sét.
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
4. NGHỆ THUẬT CỔ CƠ ĐỐC VÀ SƠ TRUNG CỔ
Sự suy tàn của đế quốc La Mã bắt đầu từ thế kỷ 2. Việc chia đế quốc làm
hai do sự hỗn loạn trong thế kỷ 3 đã làm phần đế quốc phương Tây sụp đổ sớm,
trước sự xâm lăng của các bộ tộc Nhật nhỉ man (người Đức) vào thế kỷ 5. Trong
khi đó, ở phương Đông, dần dần nổi lên một đế quốc cơ đốc mới ở Byzance
(Istambul ngày nay). Cùng với nó tồn tại một ngàn năm là hình thức nghệ thuật
mới lấy cảm hứng từ Cơ đốc giáo (đạo Giatô).
4.1. NGHỆ THUẬT BYZANCE
Nghệ thuật cơ đốc nguyên thuỷ khác với truyền thống Hy-La ở chổ chọn
chủ đề hơn là phong cách
Cái làm nền tảng cho nền nghệ thuật Byzance là sự nhuần nhã chừng mực,
tính khắc khổ mang nặng cảm xúc và vẻ trang nghiêm độc đoán và cứng
nhắc.”Hoàng đế Justinien và các đại thần” cho thấy sự cao ngạo và xa cách của
một vị hoàng đế Byzance giữa thế kỷ 6, kết hợp với các nhân vật đứng đầu giáo
hội, quân đội, tạo nên sức mạnh thống nhất của giáo hội và nhà nước.
Năm 730, hoàng đế Léon 3 lại ra sắc chỉ bài trừ hình ảnh con người trong
tôn giáo, để thay vào đó bằng cành lá và các họa tiết trừu tượng. Bất bình, các
họa sĩ bỏ sang phương Tây.
Mãi cho đến năm 843 thì sắc lệnh mới bị huỷ bỏ. Nghệ thuật vẽ tranh cổ
điển hồi sinh.
- Huy chương bằng vàng.Thế kỷ 6 (H27).
- Quả cân bằng đồng mang hình một vị hoàng đế La Mã . Thế kỷ 7 (H28).
- Nhà thờ Hagia Sophia: ở Istambul (H29).
H27. Huy chương vàng. Thế kỷ 6. H28. Chân dung hoàng đế La Mã. Quả cân đồng. Tk 7.
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
- GIÁO TRÌNH LỊCH SỬ NGHỆ THUẬT
H29. Nhà thờ Hagia Sophia. Istambul.
4.2. THỜI KỲ TĂM TỐI CỦA TÂY ÂU
Người ta thường gọi thời gian từ thế kỷ 5 đến khoảng năm 1100 là thời
Thượng Trung cổ hay thời kỳ tăm tối. Thời kỳ này không hẳn là thời kỳ nghèo
nàn về mặt nghệ thuật hay thoái bộ mà là mang mầm mống của những cách tân
khoa học và kỹ thuật sắp tới và báo trước những biến đổi phi thường. Lúc này,
hội họa là phương tiện giáo dục ý thức tôn giáo hữu hiệu cho dân chúng và phần
lớn người thất học. Hội họa của thời kỳ này chủ yếu phổ biến loại sách viết tay,
được trang trí hết sức cầu kỳ, tỉ mỉ.
4.3. NGHỆ THUẬT “CAROLINGIEN”
Được mang tên nhân vật chính trị hùng mạnh nhất đầu thời Trung cổ là
Charlemagne, còn gọi là Charles đại đế, từ đó có tính từ “Carolingien” để chỉ
thời kỳ này.
Từ năm 768 đến 814, ông chinh phục Bắc âu, ổn định cơ đốc giáo, khôi
phục nghệ thuật cổ xưa của Hy Lạp, La Mã.
Năm 800 (815?), ông lên ngôi hoàng đế và là mạnh thường quân của nghệ
thuật. ông đã tạo điều kiện để nghệ thuật Byzance kết hợp với nghệ thuật Cơ đốc
nguyên thuỷ, tạo nên phong cách “Carolingien”. Hội họa của thời kỳ này phản
ánh thông điệp của Chúa Cơ Đốc, đồng thời với sự hùng mạnh, huy hoàng của
đế quốc ông ta mà ngày nay chủ yếu còn thấy được trên những cuốn sách viết
tay, chứng tỏ nó là một phương tiện giáo dục được người đương thời quan tâm.
TRẤN VĂN TÂM Trang 1
nguon tai.lieu . vn
