Xem mẫu
- NGUY N TH PHƯƠNG ANH
GIÁO TRÌNH
ð CH C
MÔI TRƯ NG
ð I H C BÁCH KHOA - 2007
- M CL C
Trang
GI I THI U MÔN H C 3
Chương 1: M T S V N ð CHUNG
1.1. Khái ni m v ñ c ch t h c. 5
1.1.1. ð c h c 5
1.1.2. ð c h c môi trư ng 5
1.1.3. ð c ch t 6
1.1.4. Tính ñ c 8
1.2. Quan h gi a li u lư ng và ñáp ng 11
1.2.1. Li u lư ng 11
1.2.1. ðáp ng 11
1.2.3. M i quan h gi a li u lư ng và ñáp ng 11
1.2.4. ðánh giá ñ c tính c p tính 12
1.2.5. ðánh giá ñ c tính mãn tính 13
1.2.6. Y u t áp d ng AF 15
1.2.7. Tham s an toàn cho ngư i 15
Chương 2 : NGUYÊN LÝ C A ð C H C
2.1. Nguyên t c chung trong nghiên c u ñ c h c 17
2.1.1. Hai kh năng gây tác ñ ng c a ñ c ch t 17
2.1.2. ð c h c nghiên c u d a trên hi u ng dư i t vong và trên
t vong 17
2.1.3. ð c h c nghiên c u s tương tác gi a các ñ c ch t 17
2.2. Phương th c ch t ñ c ñi vào cơ th 18
2.2.1. Quá trình h p th 18
2.2.2. Quá trình phân b 22
2.2.3. Quá trình chuy n hóa ñ c ch t t i các cơ quan trong cơ th 23
2.2.4. Quá trình tích t ho c ñào th i 30
2.2.5. Quá trình tích t 32
2.3. Tác ñ ng c a ch t ñ c ñ i v i cơ th s ng 33
2.3.1. Các d ng tác ñ ng c a ñ c ch t 33
2.3.2. Ph n ng sơ c p 34
2.3.3. Ph n ng sinh h c 35
2.3.4. Ph n ng th c p 37
2.3.5. Bi u hi n c a ph n ng c p tính 39
2.3.6. ð c h c hô h p 40
2.3.7. nh hư ng c a ñ c ch t ñ n gan và men gan 42
1
- 2.3.8. nh hư ng c a ch t ñ c ñ n th n 43
2.3.9. nh hư ng c a ch t ñ c ñ n da 44
Chương 3: ð C H C MÔI TRƯ NG
3.1. ð c h c môi trư ng ñ t 46
3.1.1. Các d ng nhi m ñ c trong môi trư ng ñ t 46
3.1.2. Quá trình lan truy n ñ c ch t trong môi trư ng ñ t 49
3.1.3. ð c ch t t ch t th i công nghi p 50
3.1.4. ð c ch t t ch t th i nông nghi p 52
3.2. ð c h c môi trư ng nư c 55
3.2.1. Các d ng nhi m ñ c trong môi trư ng nư c 55
3.2.2. Quá trình lan truy n ñ c ch t trong môi trư ng nư c
( hòa tan, bay hơi, k t t a...) 55
3.2.3. Các y u t môi trư ng nh hư ng t i ñ c tính 55
3.2.4. ð c ch t và nh hư ng c a ñ c ch t trong môi trư ng nư c 56
3.3. ð c h c môi trư ng khí 57
3.3.1. Các d ng nhi m ñ c trong môi trư ng không khí 57
3.3.2. Quá trình lan truy n ñ c ch t trong môi trư ng khí 58
3.3.3. Quá trình lan truy n ñ c ch t trong môi trư ng không khí 58
3.3.4. Tác ñ ng gây h i c a các ñ c ch t có trong không khí 59
3.3.5. ð c ch t do ho t ñ ng ñô th và giao thông 60
3.3.6. M t s b nh ngh nghi p t khí th i công nghi p trong không khí 61
Chương 4: ð C H C C A M T S TÁC NHÂN GÂY
Ô NHI M MÔI TRƯ NG
4.1. ð c h c c a m t s tác nhân hóa h c 63
4.1.1. ð c h c c a m t s kim lo i n ng 63
4.1.2. ð c h c c a m t s dung môi ch t h u cơ 68
4.1.3. ð c h c c a ch t h u cơ t n lưu khó phân h y PoPs 71
4.2. ð c h c c a m t s tác nhân sinh h c 78
4.2.1. ð c h c c a m t s ñ ng v t 78
4.2.2. ð c h c c a m t s th c v t 79
4.2.3. ð c h c c a m t s vi sinh v t 81
4.4. ð c h c c a m t s tác nhân v t lý 86
4.4.1. ð c h c c a tác nhân nhi t 86
4.4.2. ð c h c c a các tác nhân phóng x 87
Tài li u tham kh o 90
2
- GI I THI U MÔN H C
1. Tên h c ph n: ð C H C MÔI TRƯ NG
2. S tín ch (ñơn v h c trình): 3 ðVHT
3. Trình ñ : cho sinh viên năm th 3
4. Phân b th i gian:
- Lên l p
- Xêmina
- Bài t p và t h c
5. H c ph n tiên quy t:
Các môn cơ s chuyên ngành: hóa sinh, hóa h c môi trư ng
6. M c tiêu c a h c ph n:
- M c tiêu ñào t o chung c a h c ph n
Trang b cho sinh viên ki n th c nâng cao v các nguyên lý ñ c h c và ñ c
h c c a m t s ch t ô nhi m ñi n hình, v n d ng ki n th c ñã h c ñ ñánh giá và
tìm gi i pháp phòng ng a h n ch tác ñ ng ñ c h c ñ i v i môi trư ng và con
ngư i.
- M c tiêu ñào t o c th v ki n th c c a h c ph n
+ Nêu ñư c m t s khái ni m cơ b n c a b môn ñ c h c và hi u các thu t ng
hay dùng trong b môn ñ c h c.
+ Nêu ñư c m t cách khái quát các quá trình lan truy n, chuy n hóa c a ñ c ch t
trong môi trư ng; phương th c ñ c ch t ñi vào cơ th g m 4 quá trình sau: quá
trình h p th , chuy n hoá, tích t ho c ñào th i ñ c ch t trong cơ th sinh v t; cơ
ch tác ñ ng c a ñ c ch t và bi u hi n c a nhi m ñ c.
+ Nêu l i ñư c tính ñ c c a m t s ch t ô nhi m ñã ñư c gi i thi u trong h c
ph n.
- M c tiêu ñào t o c th v năng l c, k năng qua h c h c ph n
+ D ñoán ñư c ch t gây tác ñ ng ch ñ o trong ngu n th i và tác ñ ng c a nó
ñ n h sinh thái và con ngư i.
+ ðưa ra ñư c gi i pháp phòng ng a, h n ch tác ñ ng gây h i c a các ñ c ch t
trong môi trư ng.
- M c tiêu ñào t o c th v thái ñ c a sinh viên qua h c h c ph n
+ Nâng cao ý th c b o v môi trư ng
+ N m ñư c cách th c và phương pháp nghiên c u c a b môn khoa h c ð c h c
môi trư ng.
7. Mô t v n t t n i dung h c ph n:
H c ph n g m 4 chương:
3
- Chương 1: M t s v n ñ chung
Gi i thi u các khái ni m chung c a b môn ñ c h c môi trư ng
Chương 2: Nguyên lý c a ñ c h c
Gi i thi u phương th c ñ c ch t ñi vào cơ th , tác ñ ng c a ñ c ch t khi
tích t trong cơ th và nh ng bi u hi n nhi m ñ c.
Chương 3: ð c h c môi trư ng
Gi i thi u ñ c h c c a các môi trư ng nư c, không khí, môi trư ng ñ t
Chương 4: ð c h c c a m t s ñ c ch t môi trư ng
Gi i thi u m t s ñ c ch t môi trư ng hay g p trong các ho t ñ ng công
nghi p, nông nghi p cũng như trong sinh ho t.
8. Nhi m v c a sinh viên:
- D l p và th o lu n.
- Ki m tra gi a h c kỳ.
- Thi cu i h c kỳ.
9. Tài li u h c t p:
[1]. Lê Huy Bá (ch biên), ð c h c môi trư ng, NXB ð i h c Qu c gia TP
H Chí Minh, 2000
[2]. Tr nh Th Thanh, ð c h c môi trư ng và s c kho con ngư i, NXB ð i
h c Qu c gia Hà N i, 2003
[3]. Nguy n ð c Khi n, Qu n lý ch t th i nguy h i, NXB Xây d ng, 2003
[4]. Nguy n ð c Lư ng, Ph m Minh Tâm, V sinh và An toàn th c ph m,
NXB ð i h c Qu c gia TP H Chí Minh, 2002.
[6] . J.P.F. D` Mello, Food safety contaminants and toxins, CABI
Publishing, 2002.
[7] . Heidelore Fiedler, Persistent Organic Pollutants, Springer, 2003
[8] .PGS. PTS. Hoàng Văn Bính, Tài li u nghi p v ð c ch t h c công
nghi p và d phòng nhi m ñ c trong s n xu t, B Y T , 1996.
[9] . S khoa h c công ngh môi trư ng Hà N i, vi n nghiên c u
Chulabhorn Thái Lan, Tài li u ñào t o ð c h c các thu c tr v t h i và hóa
ch t c ng nghi p: b nh ngh nghi p và an toàn, 2003.
11. Phương th c ki m tra - ñánh giá ti p thu h c ph n:
- Chuyên c n: Tr ng s : 0,1
- Ki m tra gi a h c kỳ: Tr ng s : 0,3, Hình th c: Th o lu n, b n thu ho ch
- Thi k t thúc h c ph n: Tr ng s : 0,6, Hình th c: Tr c nghi m t lu n
4
- CHƯƠNG 1
M TS KHÁI NI M CHUNG V ð C H C
1.1. Các khái ni m v ñ c h c
1.1.1. ð c h c
ð c h c là b môn khoa h c nghiên c u v lư ng và ch t các tác ñ ng b t l i
c a các tác nhân hoá h c, v t lý và sinh h c lên h th ng sinh h c c a sinh v t
s ng.
1.1.2. ð c h c môi trư ng
a. Khái ni m
ð c h c môi trư ng là m t ngành khoa h c c a ñ c h c, chuyên nghiên c u v
các tác nhân ñ c t n t i trong môi trư ng gây tác ñ ng nguy h i ñ i v i cơ th
s ng trong môi trư ng ñó.
Cơ th s ng có th là:
- Th c v t, ñ ng v t trong m t qu n th ho c m t qu n xã
- Con ngư i trong m t c ng ñ ng dân cư.
b. M c ñích
- Nghiên c u thi t l p ra nh ng tiêu chu n môi trư ng. ð thi t l p ñư c tiêu
chu n môi trư ng c n ph i có ñ y ñ nh ng thông tin v ñ c tính c a các
ch t.
- ðánh giá các r i ro cho qu n th sinh v t trong quá trình s d ng hóa ch t.
Qua các th nghi m v ñ c tính xác ñ nh ñư c nguy cơ gây h i c a nhóm
các hóa ch t hay s n ph m có kh năng xâm nh p vào h sinh thái th y sinh
khi con ngư i s d ng.
- ðánh giá ch t lư ng môi trư ng thông qua các th nghi m ñư c ti n hành
theo tiêu chu n môi trư ng và phù h p v i các tiêu chu n v nghiên c u
ñ c h c.
- Phát hi n các tác nhân hóa h c, v t lý, sinh h c trong môi trư ng có nguy
cơ gây ñ c cho ngư i và h sinh thái cũng như ngu n g c phát sinh c a
chúng. T ñó tìm ra các bi n pháp ngăn ng a phù h p.
- ðánh giá nguy cơ gây h i c a s phát tán ô nhi m ch t th i hay các nơi
chôn l p ch t th i. Trong trư ng h p khó có kh năng phân tích và ki m tra
thành ph n các ch t có trong dòng ch t th i ngư i ta có th ñánh giá nguy
cơ gây h i b ng cách ti n hành tr c ti p quan tr c ñ c tính c a dòng ch t
th i.
5
- 1.1.3. ð c ch t
a) Khái ni m
ð c ch t là ch t khi xâm nh p vào cơ th gây nên các bi n ñ i sinh lý, sinh
hoá; phá v cân b ng sinh h c và gây r i lo n ch c năng s ng bình thư ng, d n
ñ n tr ng thái b nh lý c a các cơ quan n i t ng, các h th ng ho c trên toàn cơ th .
ð c ch t có th là:
- ð c ch t hóa h c: T t c các h p ch t hóa h c ñ u có kh năng gây ñ c
cho cơ th sinh v t. Theo Paracelse thì không có ch t nào là không ñ c,
chính li u lư ng làm nên ch t ñ c. Có nghĩa là b t c ch t nào cũng có kh
năng gây ñ c khi li u lư ng ñi vào cơ th ñ l n.
- ð c ch t sinh h c: bao g m nh ng ñ c ch t có ngu n g c t ñ ng v t,
th c v t, vi sinh v t có kh năng gây ñ c. Ví d như ñ c t cá nóc, n c r n,
n m ñ c, ñ c t n m m c, vi khu n, virut gây b nh,…
- ð c ch t v t lý: bao g m các tác nhân v t lý như nhi t, tác nhân phóng x ,
sóng ñi n t , ti ng n, tia t ngo i,...
b) Phân lo i ñ c ch t
Có r t nhi u cách phân lo i ñ c ch t và phân lo i ñ c ch t ñây ch có tính
ch t tương ñ i.
D a theo b n ch t gây ñ c c a ñ c ch t môi trư ng có th phân lo i thành:
- ð c ch t môi trư ng sơ c p: ð c ch t có s n trong môi trư ng và gây tác
ñ ng tr c ti p lên cơ th s ng.
- ð c ch t môi trư ng th c p: là ñ c ch t phát sinh t t ch t b t ñ u ít
ñ c ho c không ñ c, sau khi qua ph n ng chuy n hóa c a cơ th s ng tr
thành ch t khác có tính ñ c hơn.
D a vào giá tr li u lư ng gây ch t 50% ñ ng v t thí nghi m (LD50) c a ñ c
ch t ñ i v i chu t ngư i ta phân lo i ñ c ch t thành các m c ñ sau (B ng 1).
B ng 1.1: Phân lo i ñ c ch t theo m c ñ ñ c c a WHO
M cñ ñ c Do ăn u ng Ti p xúc qua da
LD50(mg/kg-BW) Rn L ng Rn L ng
R t ñ c (Ia) 4000
D a vào cơ quan b tác ñ ng, và cơ ch gây ñ c c a ñ c ch t có th phân lo i
ch t ñ c thành:
6
- - ð c ch t có kh năng gây ung thư: dioxin, ch t phóng x , benzen, ñ c t
n m…
- ð c ch t gây ñ c h th n kinh: Thu c b o v th c v t, metyl th y ngân,
HCN,…
- ð c ch t gây ñ c h hô h p: CO, NO2, SO2, hơi chì,…
- ð c ch t gây nhi m ñ c gan: dioxin, PCBs, PAHs,…
- ð c ch t gây nhi m ñ c máu: virut, chì
- Các ch t gây mê: chlorofoc, tetraclorua,…
- Các ch t gây ñ c h enzyme: các kim lo i n ng, F,…
- Các ch t gây tác ñ ng t ng h p: Formol, F
D a trên kh năng t n lưu c a ñ c ch t trong môi trư ng ngư i ta có th phân
ñ c ch t thành:
- Ch t không b n v ng: Ch t ñ c t n lưu trong t nhiên t 1-12 tu n.
- Ch t b n v ng trung bình: Ch t ñ c t n lưu t 3 ñ n 18 tháng.
- Ch t b n v ng: Ch t ñ c t n lưu t 2 ñ n 5 năm.
- Ch t r t b n v ng: Ch t ñ c t n lưu lâu và không có kh năng phân hu .
D a trên các ch ng c v kh năng gây ung thư c a ñ c ch t, cơ quan nghiên
c u ung thư qu c t (IARC) ñã phân chia các ñ c ch t hóa h c có kh năng gây
ung thư thành 4 nhóm như sau:
- Nhóm 1: bao g m nh ng tác nhân mà kh năng gây ung thư ngư i ñã có
ch ng c xác ñáng.
- Nhóm 2: Nhóm 2 bao g m các tác nhân chưa có ñ y ñ b ng ch ng v tính
gây ung thư ngư i, nhưng có ñ ho c g n ñ b ng ch ng v tính gây ung
thư ñ ng v t. Nhóm này ñư c chia làm 2 nhóm nh :
+ Nhóm 2A: bao g m nh ng tác nhân có m t s b ng ch ng chưa hoàn
toàn ñ y ñ v tính gây ung thư cho ngư i nhưng có b ng ch ng xác nh n
là gây ung thư cho ñ ng v t thí nghi m.
+ Nhóm 2B: Bao g m nh ng tác nhân mà có m t s b ng ch ng v kh
năng gây ung thư cho ngư i và g n ñ b ng ch ng v tính gây ung thư trên
ñ ng v t thí nghi m.
- Nhóm 3: Bao g m các tác nhân không có b ng ch ng rõ ràng v kh năng
gây ung thư ngư i, l i có ñ y ñ b ng ch ng gây ung thư trên ñ ng v t thí
nghi m, song cơ ch gây ung thư ñ ng v t thí nghi m không gi ng v i cơ
ch gây ung thư ngư i.
- Nhóm 4: Tác nhân có th không gây ung thư cho ngư i. ðó là nh ng tác
nhân mà b ng ch ng cho th y không có tính gây ung thư cho ngư i và ñ ng
v t thí nghi m.
7
- 1.1.4. Tính ñ c
a) ð nh nghĩa tính ñ c
Tính ñ c c a m t ch t là tác ñ ng có h i c a ch t ñó ñ i v i cơ th s ng.
Ki m tra tính ñ c chính là xem xét, ư c tính tác ñ ng có h i c a ch t ñ c lên cơ
th s ng trong nh ng ñi u ki n nh t ñ nh.
b) Các y u t nh hư ng ñ n tính ñ c
- D ng t n t i c a ñ c ch t: Tính ñ c c a m t s ñ c ch t ph thu c vào hình
thái hóa h c c a chúng. Ví d th y ngân d ng hơi ñ c hơn so v i d ng l ng.
d ng hơi th y ngân d dàng h p th qua ñư ng hô h p và tích t gây ñ c trong cơ
th ñ c bi t là não. d ng l ng th y ngân sau khi vào mi ng qua ñư ng ăn u ng
ph n l n ñư c ñào th i ra ngoài theo ñư ng phân.
- ðư ng h p th : Tính ñ c c a ñ c ch t ph thu c vào ñư ng h p th c a ñ c
ch t. M t s h p ch t như benzen ñ c hơn khi h p th qua ñư ng hô h p và da so
v i h p th qua ñư ng tiêu hóa vì lý do chúng ñư c chuy n hóa gi i ñ c khi h p
th qua ñư ng tiêu hóa. Ngư c l i mu i cianua ñ c hơn khi h p th qua ñư ng
tiêu hóa so v i h p th qua da do kh năng h p th qua da nh hơn r t nhi u so v i
h p th qua ñư ng tiêu hóa.
- Các tác nhân môi trư ng: Các tác nhân nhi t ñ , pH, ánh sáng, ñ m,…có th
làm tăng ho c gi m tính ñ c c a ñ c ch t môi trư ng.
Ví d : ð c tính c a nicotin, atropin ñ i v i ñ ng v t b nhi m s tăng khi nhi t
ñ gi m. Ngư c l i ñ c tính c a parathion gi m khi nhi t ñ gi m.
- Các y u t sinh h c:
+ Tu i tác: Thông thư ng tr sơ sinh, cơ th tr ñang phát tri n thư ng nh y c m
v i ñ c ch t hơn t 1,5 ñ n 10 l n so v i nh ng cơ th ñã trư ng thành. Nhi u
nghiên c u cho th y tr em d dàng h p th ñ c ch t và kh năng bài xu t ch m so
v i ngư i l n. Ví d tr em có kh năng h p th chì 4-5 l n, và h p th cadimi 20
l n l n hơn so v i cơ th trư ng thành.
Nhi u d n ch ng cũng cho th y cơ th c a ngư i cao tu i cũng nh y c m hơn
so v i cơ th tr . Nguyên nhân ch y u là do cơ th ngư i cao tu i có mô m phát
tri n hơn, nư c th p hơn và kh năng chuy n hóa và bài xu t ch t ñ c suy gi m.
Ngư i ta cũng th y r ng tác d ng c a ñ c ch t cũng khác nhau ñ i v i t ng
th i kỳ c a thai nhi. Th i kì hình thành các cơ quan và b ph n cơ th c a thai nhi
là th i kì m n c m v i ñ c ch t môi trư ng nh t.
+ Tình tr ng s c kho và ch ñ dinh dư ng: Tình tr ng s c kh e và ch ñ
dinh dư ng nh hư ng l n ñ n kh năng nhi m ñ c c a cơ th . Nh ng cơ th b
suy y u, căng th ng th n kinh, suy dinh dư ng, m t cân b ng dinh dư ng thư ng
có nguy cơ b nhi m ñ c cao hơn so v i cơ th kh e m nh.
8
- Qua các nghiên c u ngư i ta th y r ng: Cơ th thi u m t s axit béo và
axitamin c n thi t s làm cho ho t tính c a enzyme chuy n hóa ch t ñ c gi m d n
ñ n cơ th d b nhi m ñ c. T l kh i u cũng tăng cao khi ch ñ dinh dư ng giàu
lipid. Thi u Vitamin C, E làm gi m ho t tính c a enzyme chuy n hóa ñ c ch t,
thi u vitamin A làm tăng ñ nh y c m c a các ñư ng hô h p ñ i v i các ch t gây
ung thư.
+ Y u t di truy n:
Ph thu c vào ñ c ñi m c a t ng loài: ð c tính c a m t ch t thư ng khác
nhau ñ i v i m i loài. Nguyên nhân là do kh năng chuy n hóa sinh h c, h p th ,
phân b , ñào th i c a ñ c ch t ñ i v i t ng loài khác nhau là khác nhau. Ví d như
thu c di t côn trùng thư ng ñ c ñ i v i các lo i côn trùng hơn so v i ngư i và các
loài ñ ng v t có vú. 2-naptylamin thư ng t o ra kh i u b ng ñ i chó và ngư i
nhưng không t o ra kh i u cơ th chu t.
ð c ñi m c a t ng cơ th s ng trong loài: Do ñ c ñi m sinh h c c a các cơ
th không gi ng nhau nên kh năng b nhi m ñ c cũng khác nhau. M t s ngư i
r t m n c m v i m t s tác nhân như ánh sáng, b i, m t s lo i th c ph m so v i
nh ng ngư i khác. Qua nhi u nghiên c u cho th y nguy cơ b ung thư cũng ph
thu c vào y u t di truy n.
+ Gi i tính: Trong m t s trư ng h p ñ c bi t chu t thì ngư i ta th y r ng
chu t cái và chu t ñ c có ph n ng khác nhau ñ i v i m t s ñ c ch t. Ph n ng
khác nhau này ch x y ra ñ i v i nh ng cơ th ñã trư ng thành. Ví d như chu t
ñ c nh y c m v i DDT hơn chu t cái ñ n 10 l n. M t s ch t h u cơ ch a
phospho gây ñ c ñ i v i chu t nh t cái và chu t cái to m nh hơn so v i chu t ñ c.
- Li u lư ng và th i gian ti p xúc:
Tác ñ ng c a ñ c ch t càng l n khi li u lư ng càng cao và th i gian ti p xúc
càng dài. Tuỳ theo li u lư ng ti p xúc và th i gian ti p xúc mà xu t hi n nh ng
tri u ch ng b nh lý và tác h i khác nhau. Tác h i gây ra khi ti p xúc trong th i
gian ng n thì có th h i ph c ñư c. Nhưng ti p xúc v i m t th i gian dài s b
nh ng tác h i có th không h i ph c ñư c.
c) Các ñ c trưng c a tính ñ c
1- Tính ñ c c a m t ch t tác ñ ng lên các cơ quan ho c cơ th khác nhau thì
khác nhau.
Ví d : CO ti p xúc v i da không gây ñ c, nhưng gây ñ c cho h hô h p.
2- Tính ñ c c a các ch t khác nhau tác ñ ng lên cùng m t cơ quan ho c m t cơ
th là khác nhau.
Ví d : CO2 gây ng t cho ngư i và ñ ng v t nhưng l i là ngu n dinh dư ng
cacbon c a th c v t.
DDT gây ñ c gan, CO gây ñ c cho h t o máu
9
- 3- Trong môi trư ng có t n t i nhi u tác nhân ñ c thì tính ñ c s ñư c khu ch ñ i
lên ho c tiêu gi m.
Ví d : Trong môi trư ng axit s làm tăng kh năng h p th kim lo i n ng vào
cơ th th c v t.
4- Luôn luôn t n t i m t ngư ng gây ñ c riêng TLV (Threshold limit value) ñ i
v i m i tác ñ ng lên cơ th ..
N u li u lư ng ho c n ng ñ nh hơn ngư ng ñ c thì có th coi ch t ñ c
chưa có th gây h i cho cơ th s ng.
Ví d : Ngư ng gây ng a c c a khí SO2 là 0,3mg/m3
5- Tính ñ c có th bi u hi n qua nhi m ñ c c p tính và nhi m ñ c mãn tính
Nhi m ñ c c p tính: Nhi m ñ c c p tính là tác ñ ng c a m t ch t l n cơ th s ng
xu t hi n s m sau khi ti p xúc v i ch t ñ c trong th i gian ng n ho c r t ng n.
Ví d : Bi u hi n ng t th do nhi m ñ c khí CO
Ng ñ c th c ăn do ăn ph i th c ph m b nhi m ñ c
ð c ñi m c a nhi m ñ c c p tính
- N ng ñ và li u lư ng khi ti p xúc thư ng l n so v i n ng ñ ph bi n.
- Th i gian ti p xúc ng n.
- Th i gian có bi u hi n nhi m ñ c r t ng n.
- Có tính c c b gây tác ñ ng lên m t s ít cá th .
Nhi m ñ c mãn tính: Nhi m ñ c mãn tính là tác ñ ng c a ñ c ch t lên cơ th
s ng xu t hi n sau m t th i gian dài ti p xúc v i tác nhân ñ c và xu t hi n các
bi u hi n suy gi m s c kh e do nhi m ñ c.
Ví d : B nh ung thư ph i do khói thu c lá
ð c ñi m c a nhi m ñ c mãn tính
- Nhi m ñ c mãn tính th hi n s tích lũy ch t ñ c trong cơ th s ng.
- N ng ñ và li u lư ng ti p xúc thư ng th p ho c r t th p
- Th i gian ti p xúc dài.
- Th i gian bi u hi n b nh dài. Th i gian ban ñ u thư ng không có tri u
ch ng rõ ràng ho c nh nhưng b nh phát tri n và n ng trong th i gian sau.
- Ch xu t hi n tri u ch ng nhi m ñ c mãn tính khi có gi m sút v s c kh e.
- B nh do nhi m ñ c mãn tính thư ng khó khôi ph c.
- Thư ng x y ra ñ i v i s ñông cá th mang tính c ng ñ ng.
6- Tính ñ c có tính thu n ngh ch hay không thu n ngh ch
Tính thu n ngh ch: là tính ch t c a ch t ñ c khi vào cơ th s ng ñư c h p th ,
ñào th i không ñ l i di ch ng nào cho cơ th .
Tác d ng ñ c có tính thu n ngh ch thông thư ng là tác d ng ñ c d a trên liên
k t thu n ngh ch (liên k t phi ñ ng hóa tr ví d như liên k t hydro, liên k t Van
der Waals, liên k t ion,…) c a ñ c ch t v i các thành ph n c a cơ th s ng. Các
liên k t này có m c năng lư ng tương ñ i bé. Các liên k t này thư ng r t b n. Các
10
- liên k t này ñư c t o thành ch y u do ph n ng gi a các d n xu t ñ c ch t chưa
ñư c ho t hóa sinh h c v i các thành ph n c a cơ th .
Ví d tác ñ ng c a CO lên hemoglobin là tác ñ ng có tính thu n ngh ch. CO
vào cơ th tác d ng v i Hemoglobin c n tr v n chuy n oxy trong máu, nhưng khi
cho ngư i b ng ñ c hít th khí oxy cơ th s h i ph c l i bình thư ng.
Tính không thu n ngh ch: là tính ch t c a ch t ñ c khi ñi vào cơ th s ñ l i di
ch ng.
Tác d ng ñ c có tính không thu n ngh ch thông thư ng là tác d ng ñ c d a
trên liên k t không thu n ngh ch (liên k t ñ ng hóa tr ). Các liên k t này thư ng
r t b n. Các liên k t này ñư c t o thành do ph n ng gi a các d n xu t ñ c ch t ñã
ñư c ho t hóa sinh h c v i các thành ph n c a cơ th .
Các tác d ng ñ c có tính không thu n ngh ch như tác d ng ñ c gây ung thư,
ñ t bi n gen, ho i t , quái thai,..
1.2. M i quan h gi a li u lư ng và ñáp ng
1.2.1. Li u lư ng (Dose)
Li u lư ng là m c ñ phân b ch t ñ c trên cơ th s ng.
Các ñơn v c a li u lư ng:
- mg/kg, g/kg, ml/kg th tr ng: là kh i lư ng, ho c th tích ch t ñ c trên m t
ñơn v kh i lư ng cơ th .
- mg/m2, g/m2, ml/m2 b m t cơ th : là kh i lư ng, ho c th tích ch t ñ c trên
m t ñơn v di n tích b m t cơ th .
- mg/l, mg/m3 không khí: là kh i lư ng ch t ñ c có trong 1 lít dung d ch,
ho c trong 1 m3 không khí, còn ñư c g i là n ng ñ .
- ppm: m t ph n tri u (mg/l, mg/kg)
- ppb: m t ph n t (µg/l, µg/kg)
1.2.2. ðáp ng
ðáp ng là ph n ng c a toàn b cơ th , hay c a m t ho c vài b ph n c a cơ
th sinh v t, ñ i v i ch t kích thích, hay ch t gây ñáp ng.
Ph n ng có th x y ra l p t c, ho c mu n, ph c h i ho c không ph c h i,
ph n ng có l i ho c có h i.
Ch t gây kích thích hay còn g i là ch t gây ñáp ng bao g m các tác nhân hóa
h c, sinh h c, và tác nhân v t lý.
1.2.3. Quan h gi a li u lư ng và ñáp ng
M i quan h gi a li u lư ng và ñáp ng có th bi u di n dư i d ng hàm s ,
ñáp ng là hàm c a li u lư ng. ðư ng cong bi u th m i quan h gi a li u lư ng
11
- và ñáp ng g i là ñư ng cong ñáp ng. Thông thư ng ñ th bi u di n ñư ng cong
ñáp ng có d ng như hình 1.
Nh n xét:
- ðáp ng ph thu c vào li u
lư ng.
- m c li u lư ng th p ñ c
ch t chưa gây ñáp ng. T n t i
m t ngư ng (Threshold), ñi m
b t ñ u xu t hi n ph n ng.
- Ngư ng gây ñ c càng nh và
h s góc a/b c a ñư ng cong
càng l n thì tính ñ c càng cao.
Hình 1.1: ð th bi u di n quan h gi a
ñáp ng và li u lư ng ñ c ch t A và B
1.2.4. ðánh giá ñ c tính c p tính
a) ð i lư ng dùng ñ ñánh giá ñ c tính c p tính
ð c tính c p tính c a m t ch t, ñư c ñánh giá b ng các ñ i lư ng: LD ,LC,
ED, EC. Các ñ i lư ng này ñư c suy ra t ñư ng cong bi u di n m i quan h gi a
li u lư ng và ñáp ng.
Trong ñó:
- LD (lethal dose): li u lư ng gây ch t
- LC (lethal concentration): n ng ñ gây ch t
- ED (effective dose): li u lư ng gây nh hư ng
- EC (effective concentration): n ng ñ gây nh hư ng
- LT(lethal time): th i gian gây
ch t ñ ng v t thí nghi m
Thông thư ng các ñ i lư ng này
ñư c ghi kèm theo các thông s : th i
gian thí nghi m, sinh v t ñư c s
d ng trong thí nghi m, % ñáp ng.
Trong ñó:
Hình 1.2: ðư ng cong ñáp ng v i tr c
- Th i gian phơi nhi m ñ c tung bi u di n % ñáp ng gây ch t tr c
ch t là 24h, 48h, 96h hoành bi u di n li u lư ng. T ñư ng
- Cơ th s ng ñư c s d ng cong ñáp ng ta suy ra ñư c li u lư ng
trong thí nghi m: cá, chu t, gây ch t là LD50=20mg.
chim,…
12
- - Ph n trăm ñáp ng có th l y các m c: 0%, 10%, 50%, 90 %; trong ñó
m c 50% là m c ñư c dùng ph bi n nh t.
Ví d : LD5024gi (chu t) : là li u lư ng gây ch t 50% s chu t ñem ñi thí nghi m,
v i th i gian phơi nhi m ñ c ch t là 24 gi .
b) Xác ñ nh ñ c tính c p tính c a m t ch t:
Phương pháp thư ng dùng ñ xác ñ nh ñ ñ c c p tính: là ño li u lư ng ho c
n ng ñ gây ch t c a m t ch t ñ c ho c tác nhân ñ c trên sinh v t thí nghi m,
trong m t kho ng th i gian nh t ñ nh.
- Các ñư ng ti p xúc:
+ qua da: bôi m t lư ng ch t ñ c nh t ñ nh lên ph n da ñã ñư c c o s ch lông, sau
ñó dùng v i qu n kín.
+ qua ñư ng tiêu hóa: cho ăn qua mi ng.
+ ñư ng hô h p: cho ti p xúc v i ñ c ch t riêng qua ñư ng mũi ho c ti p xúc toàn
thân.
- Li u lư ng ti p xúc:
+ Lư ng ch t ñ c cho các m c gi m d n như sau: 2000, 300, 50, 5mg/kg th
tr ng ñ i v i trư ng h p ti p xúc qua mi ng và qua da.
+ Li u lư ng ti p xúc cao nh t là 5mg/l sau ñó cho gi m d n ñ i v i trư ng h p
ñ c ch t ti p xúc qua ñư ng hô h p.
- Các bư c ti n hành
+ Lưu cơ th sinh v t thí nghi m trong môi trư ng ch a ch t ñ c các li u lư ng
khác nhau. (Th i gian lưu thư ng là 24 gi , 48 gi , 96 gi , tùy thu c vào ñ i
tư ng sinh v t ñem thí nghi m.)
+ L y ñ ng v t thí nghi m ra kh i môi trư ng có ñ c ch t, ti n hành quan sát
trong v ng 14 ngày, thư ng xuyên ño nh ng ch tiêu sau: cân n ng, m c ñ tiêu
th th c ph m, s lư ng cá th ch t, …
+ L p ñư ng cong ñáp ng, xác ñ nh các giá tr LD50, ED50,…
1.2.5. ðánh giá ñ c tính mãn tính
a) ð i lư ng dùng ñ ñánh giá ñ c
tính mãn tính
ð c tính mãn tính c a m t ch t
ñư c ñánh giá b ng ñ i lư ng: MATC.
MATC là n ng ñ gây ñ c c c ñ i có
th ch p nh n ñư c, n ng ñ MATC
Hình 1.3: NOAEL và LOAEL
n m trong kho ng:
trên ñư ng cong ñáp ng.
NOEC(NOEL)
- - LOEL (Low observed effect level): li u lư ng th p nh t c a ñ c ch t
trong môi trư ng ñ có th quan sát th y bi u hi n nhi m ñ c.
- LOEC: (Low observed effect concentration): n ng ñ th p nh t c a ñ c
ch t trong môi trư ng ñ có th quan sát th y bi u hi n nhi m ñ c.
- NOEL (No observed effect level): Li u lư ng cao nh t c a ñ c ch t mà
t i n ng ñ ñó không quan sát th y nh hư ng nhi m ñ c ñ n cơ th sinh
v t th c nghi m.
- NOEC (No observed effect concentration): n ng ñ cao nh t c a ñ c
ch t mà t i n ng ñ ñó không quan sát th y nh hư ng nhi m ñ c ñ n cơ
th sinh v t th c nghi m.
* Chú ý: NOEL và LOEL dùng cho t t c các ñáp ng k c ñáp ng có h i và
các tác ñ ng nói chung khác. NOAEL (No observed adverse effect level),
LOAEL (Low oserved adverse effect level) ch s d ng cho ñáp ng có h i c a
ñ c ch t.
b) Phương pháp xác ñ nh ñ c tính mãn tính c a m t ch t:
ð c tính mãn tính c a m t ch t ñư c xác ñ nh b ng cách thông qua các thí
nghi m trư ng di n. Qua các thí nghi m này có th xác ñ nh ñư c:
- n ng ñ gây nh hư ng và m c ñ nh hư ng c a ñ c ch t ñ n quá trình
phát tri n bình thư ng c a cơ th sinh v t.
- n ng ñ gây nh hư ng và m c ñ nh hư ng ñ n kh năng sinh s n c a cơ
th sinh v t.
- Nguy cơ gây ung thư c a ñ c ch t ñ i v i cơ th sinh v t
M t s thí nghi m dùng ñ ñánh giá ñ c tính mãn tính
- Các nghiên c u trư ng di n: Các nghiên c u thư ng ti n hành li u lư ng
dư i m c t vong . Th i gian nghiên c u thư ng kéo dài t 6 ñ n 24 tháng ho c
nghiên c u trong su t vòng ñ i c a ñ ng v t mang ñi thí nghi m.
Qua các nghiên c u trư ng di n thu ñư c các k t qu sau:
+ Hình dung ñư c tác h i mãn tính c a ñ c ch t
+ Thi t l p m i quan h li u lư ng ph n ng
+ Xác ñ nh cơ quan n i t ng nào ch u tác ñ ng và cơ ch gây ñ c
+ Cung c p s li u v tác ñ ng tích lũy.
+ ðánh giá v kh năng ph c h i c a cơ th
- Thí nghi m nghiên c u kh năng gây ñ t bi n gen: m c ñích nh m ñ xác
ñ nh kh năng gây ñ t bi n gen c a ñ c ch t. Bao g m các thí nghi m sau:
+ Các thí nghi m xác ñ nh kh năng gây ñ t bi n gen c a ñ c ch t ñư c ti n
hành trên vi sinh v t, th c v t, côn trùng, t bào limpho,…Các thí nghi m này
thư ng ít t n kém và cho k t qu nhanh.
14
- + Các thí nghi m xác ñ nh s sai l ch nhi m s c th trong t y xương, t bào vi
nhân c a lympho và s phá h y tinh trùng ti n hành trên cơ th ñ ng v t.
- Thí nghi m nghiên c u kh năng gây ung thư: thư ng k t h p v i nghiên c u
trư ng di n nh m ti t ki m th i gian và kinh phí. Ti n hành xem xét s xu t hi n
các kh i u trên nh ng ñ ng v t ch u li u cao trong nghiên c u trư ng di n.
- Nghiên c u v nh hư ng kh năng sinh s n trên cơ th ñ c và cái: m c
ñích nh m ñ xác ñ nh tác ñ ng x u c a ñ c ch t ñ n:
+ Tác ñ ng x u ñ n s c kh e sinh s n c a b và m bao g m s khó th tinh, s
vô sinh, nh ng tác ñ ng lên tinh trùng và tr ng
+ Tác ñ ng lên s phát tri n c a bào thai bao g m kh năng ch t c a phôi, s y
thai, s ch t trư c khi sinh, quái thai.
+ S r i lo n v ch c năng sinh lý, b t thư ng trong hành vi nh n th c.
1.2.6. Y u t áp d ng AF
Y u t áp d ng AF là ñ i lư ng dùng ñ bi u di n m i quan h gi a ñ ñ c
c p tính và ñ ñ c mãn tính c a m t ch t.
AF ñư c tính như sau:
AF= MATC/LC50
Theo lý thuy t, giá tr AF khá n ñ nh cho m t hoá ch t trên các cơ th
sinh v t s ng khác nhau.
1.2.7. Tham s an toàn cho ngư i
a) Lư ng ti p xúc ch p nh n ñư c trong m t ngày ADI
Lư ng ti p xúc ch p nh n ñư c trong m t ngày ADI (acceptable daily
intake): là lư ng ư c tính ti p xúc c a ngư i trong m t ngày mà không x y ra
m t nguy cơ v s c kh e nào trong su t c ñ i.
Giá tr ADI thư ng ñư c dùng ñ quy ñ nh cho các ch t ph gia và dư lư ng
thu c tr sâu có m t trong th c ph m và nư c u ng.
Giá tr ADI ñư c tính d a trên các giá tr LOEL và NOEL trong các thí
nghi m trư ng di n ti n hành trên ñ ng v t thí nghi m. ADI ñư c tính b ng công
th c sau:
ADI=NOEL/UF
UF: là h s b t ñ nh, h s này thư ng n m trong kho ng t 10 ñ n 1000.
Thông thư ng giá tr UF là b i s c a 10. UF ñư c xác ñ nh d a trên nguyên t c
sau:
- Trong trư ng h p không xác ñ nh ñư c giá tr NOEL thì có th dùng giá tr
LOEL c a ñ c ch t, trong trư ng h p này h s b t ñ nh ñư c nhân thêm
10.
15
- - Trong trư ng h p k t qu nghiên c u v nhi m ñ c mãn tính không ñ y
ñ , h s b t ñ nh ñư c nhân thêm v i 10
- Trong trư ng h p dùng k t qu thí nghi m trên ñ ng v t ñ suy ra cho
ngư i, h s b t ñ nh ñư c nhân thêm 10.
b) Li u lư ng ti p nh n hàng ngày có th ch u ñ ng ñư c TDI
Li u lư ng ti p nh n hàng ngày có th ch u ñ ng ñư c TDI (tolerable
daily intake): là giá tr ñ nh lư ng v kh i lư ng c a m t ch t có trong th c ph m
và nư c u ng tác ñ ng trên m t ñơn v th tr ng mà con ngư i có th tiêu hóa
hàng ngày trong su t m t ñ i mà không có nguy cơ x u cho s c kh e.
Tương t như ADI, TDI ñư c tính theo công th c sau:
TDI=NOAEL ho c LOAEL/UF
UF thư ng có giá tr t 10 ñ n 10.000
Giá tr TDI thư ng dùng ñ tính cho nh ng ñ c ch t môi trư ng mà con
ngư i không ch ý ñưa vào ngu n th c ph m hay nư c u ng.
* Chú ý: Nh ng qui ñ nh v lư ng ti p xúc an toàn thư ng khác nhau các qu c
gia khác nhau.
16
- CHƯƠNG 2
NGUYÊN LÝ C A ð C H C
2.1. Các nguyên t c chung trong nghiên c u ñ c h c
2.1.1. Hai kh năng gây tác ñ ng c a ñ c ch t.
- ð c ch t tác ñ ng tr c ti p lên cơ th s ng và gây h i ñ n cơ th s ng.
- ð c ch t tác ñ ng gây h i gián ti p lên cơ th s ng.
2.1.2. ð c h c nghiên c u d a trên hi u ng dư i t vong và trên t vong
- Hi u ng trên t vong:
Hi u ng trên t vong là li u lư ng c a ñ c ch t môi trư ng ñ ñ cho cơ th
s ng ñó ch t.
M c ñích nghiên c u d a trên hi u ng trên t vong: ñưa ra các gi i h n c n
thi t ñ ñ ra các tiêu chu n môi trư ng.
- Hi u ng dư i t vong:
Hi u ng dư i t vong là li u lư ng c a ñ c ch t ñ ñ phát hi n nh ng nh
hư ng có h i mà không làm cho cơ th s ng ñó b ch t.
M c ñích c a nghiên c u d a trên hi u ng dư i t vong: ñánh giá ñư c kh
năng thích nghi và s c ñ kháng c a cơ th s ng ñ i v i môi trư ng.
2.1.3. ð c h c nghiên c u s tương tác gi a các ñ c ch t
ð c h c môi trư ng không nghiên c u tác d ng c a ñ c ch t m t cách ñ c
l p mà nghiên c u ñ t trong m i quan h tương tác gi a các ñ c ch t.
- Tương tác h p l c:
ðư c th hi n khi cơ th s ng h p th hai hay nhi u ch t ñ c. Tác d ng t ng
c a các ch t này l n hơn t ng tác d ng c a các ch t c ng l i. Ví d như tương tác
gi a amiang và khói thu c là tương tác h p l c. Nguy cơ b ung thư ph i c a
ngư i làm vi c v i amiăng tăng lên 5 l n, ngư i hút thu c lá tăng lên 11 l n nhưng
ñ i v i ngư i v a hút thu c lá v a làm vi c v i amiang thì tăng lên ñ n 55 l n so
v i ngư i bình thư ng.
- Tương tác ti m n:
M t ch t khi ñơn ñ c ñi vào cơ th thì không gây ph n ng cho cơ th , nhưng
khi có m t ch t khác trong cơ th thì tính ñ c c a ch t ñó tăng lên. Ví d tương tác
gi a izopropanol và CCl4 là tương tác ti m n. Izopropanol không ñ c ñ i v i
chu t, nhưng dư i tác d ng c a CCl4 thì tính ñ c c a nó s tăng lên r t nhi u.
- Tương tác ñ i kháng:
+ ð i kháng hóa h c: M t ñ c ch t s làm m t ñ c tính c a ch t khác qua ph n
ng hóa h c v i ch t ñó. Ví d tương tác gi a EDTA và kim lo i là tương tác hóa
17
- h c. EDTA ph n ng t o ph c v i kim lo i, làm cho kim lo i không có kh năng
liên k t v i nhóm –SH c a protein gây bi n tính protein.
+ ð i kháng c nh tranh: Ph n ng ñ i kháng c nh tranh là ph n ng mà ñó
ch t c nh tranh và ch t ñ i kháng tác ñ ng lên cùng m t ch t ti p nh n. ð c ch t
ñ i kháng c nh tranh làm chuy n d ch ch t khác ra kh i v trí nhi m ñ c. Ví d
tương tác gi a Oxy và CO là tương tác ñ i kháng c nh tranh. CO tác d ng v i
Hemoglobin (Hb) ngăn c n v n chuy n O2 trong máu, nhưng khi n ng ñ O2 cao
thì O2 s ñ y ñư c CO ra kh i Hb ñưa v tr ng thái bình thư ng.
HbO2+ CO→HbCO + O2
HbCO + O2→Hb.O2+CO
O2 có th ñ y CO ra kh i v trí nhi m ñ c nên ta g i tương tác này là tương tác ñ i
kháng không c nh tranh.
+ ð i kháng không c nh tranh: Ch t ñ i kháng c n tr tác ñ ng có h i c a ñ c
ch t nào ñó b ng cách n i k t các thành ph n có liên quan t i ñ c ch t A ch
không liên k t tr c ti p v i ñ c ch t A. Ví d tương tác gi a atropin và các ch t c
ch enzyme acetylcholinesterase là tương tác ñ i kháng không c nh tranh.
Atropin làm gi m ñ c tính c a các ch t c ch enzyme acetylcholin-esterase
(enzyme phân gi i acetylcholin) b ng cách không tác d ng tr c ti p lên enzyme
ñó mà tác d ng lên receptor c a acetylcholin.
+ ð i kháng chuy n v : ð i kháng chuy n v là ñ i kháng t o nên khi có s
chuy n ñ i dư c ñ ng h c c a ñ c ch t làm cho ñ c ch t có th ti n t i d ng ñ c
hơn. Ví d m t s ch t sau khi qua chuy n hóa c a h enzyme có trong gan t o
thành ch t ñ c hơn ñ i v i cơ th .
2.2. Phương th c ñ c ch t ñi vào cơ th
2.2.1. Quá trình h p th
a) H p th
H p th là quá trình th m qua màng t bào xâm nh p vào máu c a các ch t.
Ngoài ra s v n chuy n c a ñ c ch t t máu vào trong các mô cũng ñư c g i là s
h p th .
Thư ng m t ñ c ch t ñi qua màng theo b n cách sau:
- H p th th ñ ng:
H p th th ñ ng là quá trình h p th x y ra do s chênh l ch n ng ñ c a ñ c
ch t phía trong và phía ngoài màng sinh h c. ð c ch t ñi t nơi có n ng ñ cao
ñ n nơi có n ng ñ th p.
ð c ch t có kh năng h p th th ñ ng qua màng t bào bao g m ñ c ch t có
kh i lư ng phân t nh tan trong nư c và ñ c ch t tan t t trong m . ð c ch t có
kh i lư ng phân t nh h p th qua màng t bào nh các kênh v n chuy n ion có
trên màng. Ngư c l i ñ c ch t tan t t trong m h p th qua màng nh l p phospho
18
- lipid c a màng t bào. Các d ng ion thư ng ít có kh năng ñi qua màng t bào do
ñ hòa tan c a chúng trong lipid th p.
Ph n l n ñ c ch t ñi vào cơ th theo con ñư ng h p th th ñ ng. T l ñ c
ch t h p th vào cơ th ph thu c vào gradient n ng ñ và tính ưa béo c a ñ c
ch t ñó.
- H p th ch ñ ng
H p th ch ñ ng là cơ ch v n chuy n các ch t b ng cách s d ng năng
lư ng c a t bào. Chính vì v y mà có th v n chuy n ñ c ch t t nơi có n ng ñ
th p ñ n nơi có n ng ñ cao.
C u trúc, hình th , kích thư c và ñi n tích là nh ng y u t quan tr ng quy t
ñ nh ái l c c a m t phân t ñ i v i m t ch t t i. ð i v i nh ng ch t có ñ c tính
tương t nhau thư ng x y ra hi n tư ng kìm hãm c nh tranh.
- H p th nh các ch t mang
H p th nh các ch t mang là cơ ch v n chuy n ñ c ch t vào trong t bào
nh các ch t mang c a t bào. Các ch t liên k t v i ch t mang ñi vào trong t bào,
ñây các ch t ñư c gi i phóng và ch t mang ti p t c v n chuy n ph n t ch t
khác ñi qua màng t bào.
- N i th m bào
Bao g m ki u h p th các ti u ph n d ng r n theo cơ ch th c bào và h p th
các ti u ph n d ng l ng dư i d ng u ng bào. H th ng v n chuy n này ñư c
dùng khi bài ti t các ch t ñ c có trong máu các túi ph i và m ng lư i n i mô
cũng như h p th m t s ñ c ch t qua thành ru t.
b) H p th qua da
Nhìn chung da có tính th m không cao, do ñó t o nên m t hàng rào ngăn c n
ñ c ch t ngoài môi trư ng xâm nh p vào cơ th qua da. Tuy nhiên m t s ñ c ch t
có kh năng h p th qua da.
ð c ch t dây dính trên da có th có các ph n ng sau: ph n ng v i b m t da
gây viêm da sơ phát, h p th qua da gây ph n ng v i protein gây c m ng da,
ho c h p th qua da ñi vào máu.
ð c ch t h p th qua da ph n l n là qua l p t bào bi u bì da và m t ph n qua
các tuy n bã nh n, tuy n m hôi, qua các túi nang c a lông.
- H p th ñ c ch t qua t bào bi u bì da:
ð c ch t ñư c h p th qua bi u bì da theo cơ ch khu ch tán th ñ ng. Ch t
ñ c h p th qua da qua l p t bào bi u bì da qua 2 pha:
+ H p th qua l p s ng: l p bì có nhi m v ngăn ch n s xâm nh p c a ñ c ch t
vào cơ th s ng. H p th qua l p này mang tính ch n l c, ch cho phép nh ng ch t
phân c c có kh i lư ng phân t nh khu ch tán qua l p protein và ch t không
phân c c tan t t trong m khu ch tán qua l p lipid.
19
nguon tai.lieu . vn
