Xem mẫu

  1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT GIAÙO TRÌNH CÔ SÔÛ VAÊN HOAÙ VIEÄT NAM LEÂ CHÍ DUÕNG 1997
  2. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam -2- MAÁY LÔØI NOÙI ÑAÀU ..................................................................................... 4 CHÖÔNG MOÄT: VAÊN HOÙA VAØ VAÊN HOÙA VIEÄT NAM......................... 7 I. VAÊN HOÙA LAØ GÌ? ................................................................................. 7 1. Ñònh nghóa. ......................................................................................... 7 2. Caùc chöùc naêng cuûa vaên hoùa............................................................. 11 3. Vaên hoùa vôùi caùc khaùi nieäm vaên minh, vaên hieán, vaên vaät. ............. 14 4. Caáu truùc cuûa vaên hoùa. ...................................................................... 16 5. Vaán ñeà loaïi hình vaên hoùa. ............................................................... 17 II. VAÊN HOÙA VIEÄT NAM. ..................................................................... 26 1. Vaên hoùa Vieät Nam töø cô taàng vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ hoäi nhaäp vaøo vaên hoùa Ñoâng AÙ. .................................................................................. 27 2. Chuû theå vaên hoùa Vieät Nam............................................................. 29 3. Lòch trình vaên hoùa Vieät Nam........................................................... 34 III. VAÊN HOÙA VIEÄT NAM MÔÛ ROÄNG ÑÒA BAØN TÖØ BAÉC VAØO NAM. ........................................................................................................ 37 IV. CAÙC LÔÙP VAÊN HOÙA VIEÄT NAM................................................... 37 1. Lôùp vaên hoùa baûn ñòa. ....................................................................... 37 2. Lôùp vaên hoùa tieáp bieán vaên hoùa AÁn Ñoä. .......................................... 37 3. Lôùp vaên hoùa tieáp bieán vaên hoùa Trung Quoác................................... 37 4. Lôùp vaên hoùa tieáp bieán vaên hoùa cuûa caùc toäc ngöôøi anh em treân ñaát nöôùc Vieät Nam. .................................................................................... 37 5. Lôùp vaên hoùa tieáp bieán vaên hoùa Chaâu AÂu. ...................................... 37 V. CHUÙNG TA NGHÓ GÌ VEÀ ÑAËC TRÖNG VAÊN HOÙA VIEÄT NAM?37 VI. CAÙC VUØNG VAÊN HOÙA VIEÄT NAM............................................... 38 1. Vuøng vaên hoùa mieàn nuùi phía Baéc.................................................... 38 2. Vuøng vaên hoùa Taây Baéc.................................................................... 38 3. Vuøng vaên hoùa ñoàng baèng soâng Hoàng.............................................. 39 4. Vuøng vaên hoùa Baéc Trung boä. .......................................................... 39 5. Vuøng vaên hoùa duyeân haûi Nam Trung boä. ....................................... 39 6. Vuøng vaên hoùa Tröôøng Sôn - Taây Nguyeân. ..................................... 39 7. Vuøng vaên hoùa Ñoàng Nai - Gia Ñònh (Ñoâng Nam boä). ................... 39 8. Vuøng vaên hoùa ñoàng baèng soâng Cöûu Long. ..................................... 39 CHÖÔNG HAI : MOÄT SOÁ LÓNH VÖÏC VAÊN HOÙA................................... 41 I. VAÊN HOÙA VAÄT CHAÁT. ...................................................................... 41 Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  3. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam -3- II. VAÊN HOÙA TINH THAÀN. ................................................................... 43 1. Vaên hoùa nhaän thöùc. .......................................................................... 43 2. Vaên hoùa tín ngöôõng, toân giaùo. ......................................................... 43 3. Vaên hoaù leã hoäi.................................................................................. 44 4. Vaên hoùa ngheä thuaät.......................................................................... 45 5. Vaên hoùa caùc thuù chôi. ...................................................................... 45 6. Vaên hoùa aåm thöïc. ............................................................................. 45 III. VAÊN HOÙA TOÅ CHÖÙC, QUAÛN LYÙ................................................... 45 IV. VAÊN HOÙA GIAO TIEÁP VAØ ÖÙNG XÖÛ. ............................................ 46 1. Giao tieáp, öùng xöû trong moâi tröôøng töï nhieân. ................................. 46 2. Giao tieáp, öùng xöû trong moâi tröôøng xaõ hoäi. .................................... 46 V. VAÊN HOAÙ TAÙI SAÛN XUAÁT SINH HOÏC - XAÕ HOÄI........................ 47 1. Vaên hoùa taùi saûn xuaát sinh hoïc - xaõ hoäi trong thôøi trung ñaïi........... 47 2. Vaên hoùa taùi saûn xuaát sinh hoïc - xaõ hoäi trong thôøi thuoäc Phaùp....... 48 3. Vaên hoùa taùi saûn xuaát sinh hoïc - xaõ hoäi hieän ñaïi ôû Vieät Nam. ....... 48 KEÁT LUAÄN .................................................................................................. 50 PHUÏ LUÏC ..................................................................................................... 52 Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  4. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam -4- MAÁY LÔØI NOÙI ÑAÀU Theá kyû XX ñaõ kheùp laïi. Trong theá kyû naøy loaøi ngöôøi ñaõ neám traûi nhöõng ñau khoå, cheát choùc do hai cuoäc chieán tranh theá giôùi, nhieàu cuoäc chieán tranh cuïc boä, ñòa phöông gaây ra vì nhöõng maâu thuaãn cuûa chuû nghóa ñeá quoác vôùi phong traøo giaûi phoùng daân toäc vaø chuû nghóa xaõ hoäi, vì nhöõng maâu thuaãn veà daân toäc, saéc toäc vaø toân giaùo… Caùi xaáu, caùi aùc vaø baát coâng xaõ hoäi ñang gia taêng. Moâi tröôøng soáng bò oâ nhieãm, caân baèng sinh thaùi bò phaù hoaïi nghieâm troïng. Tuy nhieân, trong theá kyû naøy loaøi ngöôøi cuõng ñaõ gaët haùi ñöôïc nhieàu thaønh töïu vó ñaïi nhö moät haønh trang ñeå böôùc vaøo theá kyû XXI. Nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa ñaàu tieân treân theá giôùi - con ñeû cuûa Caùch maïng thaùng Möôøi naêm1917 - ñaõ ñoùng vai troø chuû yeáu trong chieán thaéng chuû nghóa phaùt xít, cöùu loaøi ngöôøi vaø neàn vaên minh nhaân loaïi. Heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa theá giôùi hình thaønh vaø lôùn maïnh, phong traøo giaûi phoùng daân toäc daâng leân cuoàn cuoän, daãn tôùi söï giaûi theå cuûa chuû nghóa thöïc daân cuõ vaø chuû nghóa thöïc daân môùi, buoäc chuû nghóa tö baûn phaûi ñieàu chænh, caûi caùch ñeå tieáp tuïc toàn taïi. Nhaân daân Vieät Nam - döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam - ñaûng do Chuû tòch Hoà Chí Minh saùng laäp vaø reøn luyeän - ñaõ goùp phaàn xöùng ñaùng vaøo thaønh töïu vó ñaïi aáy cuûa lòch söû hieän ñaïi theá giôùi. ÔÛ vaøi thaäp nieân cuoái cuøng cuûa theá kyû XX, loaøi ngöôøi chöùng kieán cuoäc khuûng hoaûng lôùn trong vaán ñeà traû lôøi caâu hoûi: "Con ngöôøi coù khaû naêng caûi taïo theá giôùi khoâng? Neáu coù thì baèng caùch naøo?". Trong boái caûnh ñoù, nhöõng nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa nhö Trung Quoác, Vieät Nam, thöïc hieän thaéng lôïi coâng cuoäc caûi caùch, coâng cuoäc ñoåi môùi, tieáp tuïc ñi leân treân con ñöôøng cuûa chuû nghóa xaõ hoäi; Cuba kieân trì xaây döïng ñaát nöôùc theo hoïc thuyeát cuûa chuû nghóa Maùc - Leânin, töøng böôùc phaù vôõ söï bao vaây, caám vaän cuûa Myõ; Coäng hoaø daân chuû nhaân daân Trieàu Tieân ñang khaéc phuïc nhöõng khoù khaên to lôùn veà kinh teá - xaõ hoäi ñeå phaùt trieån, hoaø bình thoáng nhaát toå quoác… Trong boái caûnh ñoù loaøi ngöôøi ñang troâng thaáy söï lôùn leân cuûa caùc löïc löôïng caùnh taû treân khoâng gian roäng lôùn tröôùc ñaây töøng toàn taïi Lieân bang coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Xoâ-vieát, caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa Ñoâng AÂu; lo sôï veà vai troø cuûa Lieân bang Nga treân chính tröôøng theá giôùi, veà söï phuïc hoài cuûa chuû nghóa xaõ hoäi, Myõ vaø caùc nöôùc EU ñang voäi vaõ xuùc tieán keá hoaïch môû roäng NATO sang phía Ñoâng… Trong boái caûnh ñoù, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam nhaän ñònh: loaøi ngöôøi ñang ôû trong thôøi kyø quaù ñoä töø chuû nghóa tö baûn leân chuû nghóa xaõ hoäi. Trong theá kyû XX coù söï ñaûo loän lôùn cuûa caùc quan ñieåm khoa hoïc vaø coâng ngheä, töø vuõ truï luaän ñeán lyù thuyeát geøne vaø ADN, daãn tôùi caùc phöông phaùp phaân tích toång theå, Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  5. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam -5- tieáp caän lieân ngaønh,v.v… maø ñænh cao laø tin hoïc vaø coâng ngheä cao, daãn tôùi vieäc khaùm phaù vuõ truï ngoaøi traùi ñaát, trong loøng ñaát vaø ñaïi döông, môû cöûa vaøo theá giôùi chöa bieát.1 Loaøi ngöôøi ñang chöùng kieán moät thôøi ñaïi nhaân vaên môùi, trong ñoù con ngöôøi hoïc caùch soáng vaø seõ bieát caùch soáng haøi hoaø hôn vôùi töï nhieân, vôùi coäng ñoàng xaõ hoäi vaø nhaân loaïi. Trong boái caûnh nhö vaäy cuûa theá giôùi hieän ñaïi ñang hình thaønh neàn kinh teá toaøn caàu. Soáng trong neàn kinh teá naøy loaøi ngöôøi caøng nhaän thöùc saâu saéc raèng caùc quoác gia - daân toäc, duø lôùn hay nhoû, phaûi phuï thuoäc laãn nhau vaø ñieåm gaëp gôõ giöõa caùc quoác gia - daân toäc laø phaùt trieån kinh teá. Vöøa hôïp taùc, vöøa ñaáu tranh - nhöng khoâng phaûi laø ñaáu tranh vuõ trang - laø caùch öùng xöû khoân ngoan ngaøy nay cuûa caùc quoác gia - daân toäc treân haønh tinh cuûa chuùng ta. Phaùt trieån kinh teá ñi ñoâi vôùi tieán boä xaõ hoäi khoâng? Kinh teá hoïc taân coå ñieån cho raèng phaùt trieån kinh teá vaø tieán boä xaõ hoäi laø moät töông quan nan giaûi: ñaây laø moät maâu thuaãn mang tính nghòch lyù, khoâng coù khaû naêng giaûi quyeát. UNESCO ñaõ ñöa ra giaûi phaùp, ñoù laø tö töôûng vaên hoùa vaø phaùt trieån, raèng chæ coù theå ñaït ñöôïc söï thoáng nhaát giöõa phaùt trieån vaø tieán boä xaõ hoäi baèng caùch ñöa vaên hoùa vaøo beân trong söï phaùt trieån, coi vaên hoùa laø ñoäng löïc, laø muïc tieâu, laø heä ñieàu tieát cho söï phaùt trieån. Noäi dung tö töôûng naøy nhö sau: 1) Söï phaùt trieån phaûi ñaùp öùng nhu caàu ñoäc laäp daân toäc vaø theå hieän baûn saéc daân toäc. Nghóa laø khoâng theå phaùt trieån maø phaûi traû caùi giaù laø maát ñoäc laäp vaø chuû quyeàn daân toäc vaø leä thuoäc vaøo nöôùc ngoaøi. Vaø cuõng khoâng theå phaùt trieån baèng vaên hoùa nhaäp, nghóa laø tha hoaù veà vaên hoùa. 2) Söï phaùt trieån noäi sinh, nghóa laø baèng sinh löïc cuûa daân toäc. Do ñoù phaûi huy ñoäng ñöôïc tieàm naêng daân toäc, trong ñoù moãi caù nhaân, moïi taàng lôùp xaõ hoäi ñeàu goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån vaø ñöôïc höôûng thaønh quaû cuûa söï phaùt trieån. 3) Muoán thöïc hieän ñöôïc nhö vaäy vaên hoùa phaûi trôû thaønh trung taâm cuûa chieán löôïc phaùt trieån, theo nghóa laø chieán löôïc phaùt trieån phaûi chuù yù ñeán coäi nguoàn vaên hoùa, heä thoáng giaù trò, tín ngöôõng vaø phong tuïc. Muoán phaùt huy tieàm naêng con ngöôøi thì phaûi hieåu vaên hoùa. Vì ñoäng cô cuûa con ngöôøi laø naèm trong töøng neàn vaên hoùa. Maët khaùc, ñaët vaên hoùa laø trung taâm cuûa chieán löôïc. Nghóa laø chieán löôïc kinh teá phaûi nhaèm muïc tieâu phaùt trieån vaên hoùa. Bôûi vì caùi tieâu bieåu cho xaõ hoäi laø vaên hoùa. Vaên hoùa laø boä "geøne" cuûa heä thoáng xaõ hoäi. Noù taïo neân tính oån ñònh vaø beàn vöõng cuûa heä thoáng.2 Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam cho raèng vaên hoùa laø muïc tieâu vaø ñoäng löïc cuûa söï phaùt trieån. Bôûi vì vaên hoùa, ñöôïc hieåu theo nghóa roäng nhaát, laø muïc tieâu cuûa chuû nghóa xaõ 1 Xem GS-TS Nguyeãn Vaên Ñaïo: Nhaø tröôøng vôùi vieäc giaûng daïy vaø hoïc taäp vaên hoùa hoïc vaø vaên hoùa Vieät Nam, trong saùch Vaên hoùa ñaïi cöông vaø cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, H., 1996, tr. 620. 2 Xem GS Nguyeãn Hoàng Phong: Vaên hoùa laø neàn taûng cuûa phaùt trieån, trong s.ñ.d, tr. 83- 84. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  6. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam -6- hoäi3; chuû theå cuûa söï phaùt trieån chính laø con ngöôøi vaø thöôùc ño trình ñoä con ngöôøi laïi chính laø vaên hoùa; vaên hoùa thaâm nhaäp vaøo söï hieän dieän trong moïi lónh vöïc chính trò, kinh teá, xaõ hoäi, trong moïi maët cuûa hoaït ñoäng tinh thaàn vaø vaät chaát cuûa con ngöôøi. Tö töôûng vaên hoùa vaø phaùt trieån cuûa UNESCO raát gaàn guõi vôùi tö töôûng xaây döïng moät neàn vaên hoùa tieân tieán, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc vaø phaùt trieån ñaát nöôùc ñi ñoâi vôùi coâng baèng xaõ hoäi cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam. Choã khaùc nhau cô baûn giöõa UNESCO vaø chuùng ta laø: Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam tính ñeán ñaëc tröng (caracteøre) cuûa cheá ñoä chính trò - xaõ hoäi. Vieät Nam ñang ñi tôùi moät cuoäc soáng - xaõ hoäi vôùi vaên hoùa cao. Trong quaù trình nhö vaäy vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam ñoùng moät vai troø vaø vò trí voâ cuøng quan troïng, bôûi vì khoâng moät nöôùc naøo tieán trieån ñöôïc maø laïi xem thöôøng quaù khöù cuûa chính mình. Quaù khöù luoân aùp ñaët leân quaù trình phaùt trieån tieáp theo cuûa ñaát nöôùc.4 Trong söï ñi leân nhö theá cuûa Vieät Nam, chuùng ta suy nghó veà töông lai cuûa vaên hoùa ñaát nöôùc trong vaên hoùa cuûa coäng ñoàng ngöôøi treân theá giôùi. Vôùi nhöõng ñònh höôùng aáy chuùng ta tieáp caän vôùi Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - moät moân hoïc môùi, khoù, nhöng caàn thieát, boå ích vaø höùng thuù. Trong giaùo trình naøy chuùng toâi xem xeùt vaên hoùa Vieät Nam theo quan ñieåm: Vaên hoùa hieän dieän ôû taát caû moïi lónh vöïc cuûa cuoäc soáng - xaõ hoäi, vaên hoùa naèm ngay trong chính söï phaùt trieån, vaên hoùa laø ñoäng löïc ñoàng thôøi laø muïc tieâu cuûa söï phaùt trieån vì aám no vaø haïnh phuùc con ngöôøi. Giaùo trình naøy ñang ôû möùc moät ñònh höôùng cho ngöôøi giaûng cô côû vaên hoùa Vieät Nam; noù seõ ñöôïc boå sung, hoaøn thieän, ñeå trôû thaønh taøi lieäu hoïc taäp ñaùng tin caäy cuûa sinh vieân. 3 Chuùng ta coù theå ñoàng tình vôùi yù kieán cuûa nhaø nhaân loaïi hoïc ngöôøi Phaùp M. Godolier: “Caùi noåi baät trong xaõ hoäi Hy Laïp coå ñaïi laø chính trò, trong xaõ hoäi trung coå laø toâng giaùo, trong xaõ hoäi tö baûn laø kinh teá, trong xaõ hoäi xaõ hoäi chuû nghóa seõ laø vaên hoùa”. (daãn theo GS Nguyeãn Hoàng Phong trong s.ñ.d. , tr. 84.) 4 YÙù kieán cuûa nhaø kinh teá hoïc ngöôøi Nhaät baûn noåi tieáng theá giôùi Michio Morishima trong taùc phaåm cuûa oâng Vì sao Nhaät baûn thaønh coâng? (trong saùch ñaõ daãn tr. 85). Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  7. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam -7- CHÖÔNG MOÄT: VAÊN HOÙA VAØ VAÊN HOÙA VIEÄT NAM I. VAÊN HOÙA LAØ GÌ? 1. Ñònh nghóa. Ôû ñaây chuùng toâi chæ baøn vaên hoùa nhö moät khaùi nieäm khoa hoïc chæ ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa vaên hoùa hoïc. Vaên hoùa trong tieáng Vieät, theo yù nghóa thuaät ngöõ, töông ñöông vôùi Culture trong tieáng Phaùp, tieáng Anh, vôùi Kultur trong tieáng Ñöùc. Culture, Kultur baét nguoàn töø chöõ Latin Cultus, maø nghóa goác laø troàng troït: cultus agri - troàng troït ngoaøi ñoàng; cultus animi - troàng troït tinh thaàn, töùc giaùo duïc boài döôõng taâm hoàn con ngöôøi. Ngöôøi Trung Quoác töøng quan nieäm: "Thaäp nieân chi keá, maïc nhö thuï moäc; baùch nieân chi keá, maïc nhö thuï nhaân" (tính keá laøm lôïi trong möôøi naêm, khoâng chi hôn troàng caây; tính keá laøm lôïi trong traêm naêm, chaúng gì hôn troàng ngöôøi [boài döôõng nhaân taøi]) Sinh thôøi Chuû tòch Hoà Chí Minh noùi: "Muoán coù lôïi ích möôøi naêm phaûi troàng caây; muoán coù lôïi ích traêm naêm phaûi troàng ngöôøi". Nhöõng ñieàu nhö vaäy cho thaáy coù söï gaëp gôõ giöõa tö töôûng phöông Taây vôùi tö töôûng cuûa phöông Ñoâng veà vaên hoùa. Söï gaëp gôõ naøy trôû neân roõ raøng: trong cuoäc tieáp xuùc AÙ-AÂu, ngöôøi Trung Quoác ñaõ duøng töø vaên hoùa5 ñeå dòch töø culture. Nhö theá, ôû phöông Ñoâng vaø ôû phöông Taây töø vaên hoùa ñeàu chæ nhöõng hoaït ñoäng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa con ngöôøi trong quan heä vôùi töï nhieân vaø xaõ hoäi nhaèm xaây döïng cuoäc soáng con ngöôøi ngaøy caøng toát ñeïp hôn. Taïi Hoäi nghò quoác teá do UNESCO chuû trì töø 26 thaùng 07 ñeán 06 thaùng 08 naêm 1992 ôû Mexico nhöõng nhaø vaên hoùa ñaïi dieän cho treân 100 nöôùc ñaõ tính ñeán hai traêm ñònh nghóa veà vaên hoùa6; cuoái cuøng trong tuyeân boá chung ñònh nghóa sau ñaây ñöôïc hoï chaáp nhaän: "Trong yù nghóa roäng nhaát, vaên hoùa hoâm nay coù theå coi laø toång theå nhöõng 5 ÔÛ ñôøi Haùn, töø vaên hoùa ñaõ xuaát hieän, ñeå chæ vaên trò, töùc caùch cai trò baèng leã, nhaïc, baèng chính trò khoan daân, hueä daân, keát hôïp vôùi giaùo hoaù, khieán cho daân trong nöôùc nhuaàn thaám tam cöông, nguõ thöôøng, an cö laïc nghieäp, khieán cho laân bang thaàn phuïc, do ñoù Trung quoác ñöôïc coáng naïp bôûi caùc nöôùc laùng gieàng pheân daäu cuûa Trung nguyeân. Ñoù laø yù töôûng cuûa nhaø caàm quyeàn Trung quoác, coøn trong thöïc teá lòch söû tình hình raát phöùc taïp… vaên hoùa ôû ñaây thieân veà nhaän thöùc vaø giaûi quyeát nhöõng quan heä xaõ hoäi, töùc quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi. Noù coù moái lieân heä lòch söû vôùi khaùi nieäm vaên hoùa trong cuoäc tieáp xuùc AÙ – AÂu, nhöng töø vaên hoùa cuûa thôøi caän – hieän ñaïi ñaõ ñöôïc ñoåi môùi ñeå dòch töø culture. 6 Nhaø nghieân cöùu vaên hoùa Phan Ngoïc noùi raèng oâng ñaõ tìm ñöôïc treân 300 ñònh nghóa veà vaên hoùa (Phan Ngoïc: Vaên hoùa Vieät Nam vaø caùch tieáp caän môùi, Nxb. Vaên hoùa – thoâng tin, H., 1994, tr. 104). Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  8. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam -8- neùt rieâng bieät, tinh thaàn vaø vaät chaát, trí tueä vaø xuùc caûm quyeát ñònh tính caùch cuûa moät xaõ hoäi hay cuûa moät nhoùm ngöôøi trong xaõ hoäi. Vaên hoùa bao goàm ngheä thuaät vaø vaên chöông, nhöõng loái soáng, nhöõng quyeàn cô baûn cuûa con ngöôøi, nhönõg heä thoáng caùc giaù trò, nhöõng taäp tuïc vaø nhöõng tín ngöôõng. Vaên hoùa ñem laïi cho con ngöôøi khaû naêng suy xeùt veà baûn thaân. Chính vaên hoùa laøm cho chuùng taû trôû thaønh nhöõng sinh vaät ñaëc bieät nhaân baûn, coù lyù tính, coù oùc pheâ phaùn vaø daán thaân moät caùch ñaïo lyù. Chính nhôø vaên hoùa maø chuùng ta xeùt ñoaùn ñöôïc nhöõng giaù trò vaø thöïc thi nhöõng söï löïa choïn. Chính nhôø vaên hoùa maø con ngöôøi töï theå hieän, töï yù thöùc ñöôïc baûn thaân, töï bieát mình, laø moät phöông aùn chöa hoaøn thaønh ñaët ra ñeå xem xeùt nhöõng thaønh töïu cuûa baûn thaân, tìm toøi khoâng bieát meät nhöõng yù nghóa môùi meû vaø saùng taïo neân nhöõng coâng trình vöôït troäi leân baûn thaân"7. Theo nghiaõ heïp vaên hoùa ñöôïc UNESCO quan nieäm: "vaên hoùa" laø moät toång theå nhöõng heä thoáng bieåu caûm (kyù hieäu) chi phoái caùch öùng xöû vaø giao tieáp trong moät coäng ñoàng, khieán coäng ñoàng aáy coù ñaëc thuø (so vôùi caùc coäng ñoàng khaùc). Coù leõ cuõng neân nhaán maïnh theâm: "vaên hoùa bao goàm heä thoáng nhöõng giaù trò ñeå ñaùnh giaù moät söï vieäc, moät hieän töôïng (ñeïp hay xaáu, ñaïo ñöùc hay voâ luaân, phaûi hay traùi, ñuùng hay sai …) theo coäng ñoàng aáy8. Trong saùch Vieät Nam vaên hoùa söû cöông ñöôïc xuaát baûn naêm 1938, Ñaøo Duy Anh vieát: "Theo giôùi thuyeát cuûa Feùlix Sartiaux thì "vaên hoùa", veà phöông dieän ñoäng, laø cuoäc tieán trieån tieán boä maø khoâng ngöøng cuûa nhöõng taùc duïng xaõ hoäi veà kyõ thuaät, kinh teá, tö töôûng, ngheä thuaät, xaõ hoäi toå chöùc, nhöõng taùc duïng aáy tuy lieân laïc maø vaãn rieâng nhau. Veà phöông dieän tónh thì vaên hoùa laø traïng thaùi tieán boä cuûa nhöõng taùc duïng aáy ôû moät thôøi gin nhaát ñònh, vaø taát caû caùc tính chaát maø nhöõng taùc duïng aáy baøy ra ôû caùc xaõ hoäi loaøi ngöôøi."9 Caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoùa noåi tieáng khaùc cuûa Vieät Nam, nhö Nguyeãn Vaên Huyeân vôùi saùch Vaên minh cuûa ngöôøi Vieät Nam, Phan Keá Bính vôùi saùch Vieät Nam phong tuïc cuõng coù caùch nhìn vaên hoùa töông töï nhö Ñaøo Duy Anh. Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam töø khi ra ñôøi ñaõ coi vaên hoùa laø moät boä phaän quan troïng, moät lónh vöïc böùc thieát trong cuoäc ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp daân toäc vaø xaây döïng ñaát nöôùc. Nhöõng cuoäc tranh luaän soâi noåi veà "duy taâm hay duy vaät", veà "ngheä thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh" trong nhöõng naêm 1936 - 1939, phong traøo "truyeàn baù chöõ quoác ngöõ" laø naèm trong cuoäc vaän ñoäng vaên hoùa cuûa Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam tröôùc Caùch maïng Thaùng Taùm naêm 1945. Theá nhöng quan ñieåm cuûa Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam veà vaên hoùa ñöôïc ghi thaønh vaên laàn ñaàu tieân trong Ñeà cöông vaên hoùa Vieät Nam naêm 1943: "Vaên hoùa bao goàm caû tö töôûng, hoïc thuaät [töùc khoa hoïc vaø kyõ thuaät. L.C.D.], ngheä thuaät". "Neàn taûng kinh teá cuûa moät cheá ñoä vaø cheá ñoä kinh teá xaây 7 Haø Xuaân Tröôøng: Vaên hoùa – khaùi nieäm vaø thöïc tieãn, Nxb. Vaên hoùa thoâng tin, H., tr. 5- 6. 8 Vaên hoùa hoïc ñaïi cöông vaø cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, s.ñ.d., tr. 51. 9 Ñaøo Duy Anh: Vieät Nam vaên hoùa söû cöông, Nxb. thaønh phoá Hoà Chí Minh taùi baûn, 1992, tr. 10. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  9. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam -9- döïng treân neàn taûng aáy quyeát ñònh toaøn boä vaên hoùa cuûa xaõ hoäi". "Vaên hoùa laø moät trong ba maët traän (kinh teá, chính trò, vaên hoùa){…}." Töø sau Ñeà cöông vaên hoùa Vieät Nam ñeán nay, Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam ñaõ boå sung, phaùt trieån quan ñieåm cuûa mình veà vaên hoùa. Trong nhöõng naêm thaùng vöøa xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû mieàn Baéc, vöøa tieán haønh cuoäc ñaáu tranh choáng ñeá quoác Myõ xaâm löôïc vaø tay sai, ñeå thoáng nhaát nöôùc nhaø, Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam chuû tröông thöïc hieän ñoàng thôøi ba cuoäc caùch maïng: caùch maïng chính trò, caùch maïng kinh teá, caùch maïng tö töôûng - vaên hoùa. Sau khi giaûi phoùng hoaøn toaøn ñaát nöôùc, ñaëc bieät laø trong nhöõng naêm ñoåi môùi ñaát nöôùc vöøa qua, Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam thaáy roõ hôn vai troø, vò trí cuûa vaên hoùa trong söï nghieäp xaây döïng vaø baûo veä toå quoác. Ñieàu naøy ñöïôc theå hieän moät caùch noåi baät trong Nghò quyeát IV cuûa Ban Chaáp haønh Trung öông khoaù VII; Nghò quyeát aáy khaúng ñònh: vaên hoùa laø muïc tieâu, ñoàng thôøi laø ñoäng löïc cuûa söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi. Ñaïi hoäi VIII Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam (thaùng 7 naêm 1996) chæ roõ: "Vaên hoùa laø neàn taûng tinh thaàn cuûa xaõ hoäi, vöøa laø muïc tieâu vöøa laø ñoäng löïc thuùc ñaåy söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi. Cuøng vôùi khoa hoïc vaø coâng ngheä, giaùo duïc vaø ñaøo taïo, caùc hoaït ñoäng vaên hoùa - vaên ngheä coù vò trí quan troïng trong vieäc hình thaønh nhaân caùch, laøm phong phuù ñôøi soáng tinh thaàn con ngöôøi Vieät Nam. Baûn saéc daân toäc vaø tính chaát tieân tieán cuûa neàn vaên hoùa phaûi ñöôïc thaám ñaãm khoâng chæ trong coâng taùc vaên hoùa - vaên ngheä, maø caû trong moïi hoaït ñoäng xaây döïng saùng taïo vaät chaát, öùng duïng caùc thaønh töïu khoa hoïc coâng ngheä, giaùo duïc vaø ñaøo taïo… sao cho trong moïi lónh vöïc chuùng ta coù caùch tö duy ñoäc laäp, coù caùch laøm vöøa hieän ñaïi vöøa mang saéc thaùi Vieät Nam. Ñi vaøo kinh teá thò tröôøng, môû roäng giao löu quoác teá, coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc, tieáp thu nhöõng tinh hoa cuûa nhaân loaïi song phaûi luoân luoân coi troïng nhöõng giaù trò truyeàn thoáng vaø baûn saéc daân toäc, quyeát khoâng ñöôïc töï ñaùnh maát mình, trôû thaønh boùng môø hoaëc baûn sao cheùp cuûa ngöôøi khaùc".10 Ñöôøng loái vaên hoùa nhö vaäy cuûa Ñaûng Coäng SaûnVieät Nam raát gaàn guõi vôùi nhöõng quan ñieåm tieán boä veà vaên hoùa nôi caùc hoïc giaû ôû Vieät Nam vaø treân theá giôùi . Vieäc nghieân cöùu vaên hoùa ñang ñöôïc môû roäng vaø ñaøo saâu. Taàm quan troïng cuûa vaên hoùa trong ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa moãi daân toäc vaø cua coäng ñoàng loaøi ngöôøi ñaõ ñaït tôùi möùc khieán cho ngöôøi ta nghó raèng ranh giôùi vaên hoùa coù theå coù yù nghóa hôn, so vôùi ranh giôùi laõnh thoå, maëc duø haøng ngaøy qua maøn aûnh nhoû, ngöôøi ta vaãn thaáy nhöõng tranh chaáp laõnh thoå ôû nôi naøy hay nôi kia treân haønh tinh cuûa chuùng ta.11 Khoù khaên ñaàu tieân cuûa vieäc nghieân cöùu vaên hoùa coù leõ laø söï ñöa ra caâu traû lôøi cho caâu hoûi: vaên hoùa laø gì? 10 Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam: Vaên kieän ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VIII, Nxb. Chính trò quoác gia, H., 1996, tr. 29 – 30. 11 Xem Haø Xuaân Tröôøng, s.ñ.d., tr. 7. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  10. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 10 - Coù ngöôøi cho raèng vaên hoùa coù nhieàu ñònh nghóa, nhöng chung quy vaãn coù theå phaân ra hai loaïi: ñònh nghóa theo nghóa roäng vaø ñònh nghóa theo nghóa heïp.12 UNESCO ñaõ ñöa ra ñònh nghóa roäng vaø ñònh nghóa heïp veà vaên hoùa, nhö chuùng toâi ñaõ giôùi thieäu ôû treân. Moät nhaø nghieân cöùu vaên hoùa khaùc nghó: "Thöïc ra thì baûn thaân ñònh nghóa khoâng phaûi laø quan troïng. Khoâng nhöõng theá, do phaûi trình baøy moät caùch coâ ñuùc, ngaén goïn (maø ñaõ ngaén goïn thì khoâng phaûi luùc naøo cuõng ñaày ñuû), cho neân caùc ñònh nghóa cuõng thöôøng laø ñaàu moái cuûa nhöõng cuoäc tranh luaän nhieàu khi voâ boå maø nguyeân nhaân nhieàu khi chæ laø do khoâng hieåu heát nhau. Bôûi vaäy, ñieàu quan troïng hôn caû khoâng phaûi laø ñònh nghóa nhö theá naøo, maø laø ñònh nghóa ñoù noùi leân caùi gì.". Vaø oâng ñònh nghóa : "Vaên hoùa laø moät heä thoáng höõu cô caùc giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo vaø tích luyõ qua quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn, trong söï töông taùc giöõa con ngöôøi vôùi moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ hoäi cuûa mình".13Vôùi ñònh nghóa naøy, oâng "coù duïng yù chæ ra boán ñaëc tröng quan troïng nhaát cuûa vaên hoùa - ñoù laø tính heä thoáng, tính giaù trò, tính lòch söû vaø tính nhaân sinh".14 Taùc giaû baøi baùo Ñoïc quyeån Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam cho raèng "ñònh nghóa noùi treân cuõng chöa chính xaùc. Caùc giaù trò vaên hoùa luoân luoân ñöôïc taïo ra trong nhöõng ñieàu kieän cuï theå vaø moät caùch coù muïc ñích, neân vaên hoùa khoâng chæ bao goàm caùc giaù trò ñöôïc taïo ra maø coøn caû nhöõng caùch thöùc saùng taïo vaø söû duïng giaù trò aáy15. Dó nhieân nhöõng caùch thöùc naøy cuõng laø nhöõng giaù trò do con ngöôøi taïo ra, nhöng ñoù laø moät loaïi giaù trò ñaëc bieät, mang yù nghóa ñònh tính vaø ñoùng vai troø thöôùc ño veà trình ñoä phaùt trieån cuûa moïi neàn vaên hoùa. Vì neáu phöông thöùc phaùt trieån cuûa heä thoáng caùc giaù trò ñöôïc taïo ra chuû yeáu laø thay theá, phuû ñònh laãn nhau, thì cuûa heä thoáng nhöõng caùch thöùc saùng taïo vaø söû duïng naøy chuû yeáu laïi laø keá thöøa, boå sung cho nhau, neân noù löu tröõ nhieàu kinh nghieäm vaø trí tueä hôn, ñoàng thôøi cuõng coù khaû naêng döï baùo vaø ñònh höôùng cao hôn. Noùi theo ngoân töø cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc thì ñaây chính laø caùc yeáu toá ngöõ phaùp vaø phong caùch cuûa moät neàn vaên hoùa, cuõng vaân ñoäng vaø thay ñoåi theo lòch söû nhöng luoân mang tính oån ñònh, thoáng nhaát cao hôn haún so vôùi caùc yeáu toá töø vöïng vaø ngöõ aâm. K.Marx töøng coù moät keát luaän caàn nhaéc laïi veà vaán ñeà naøy: "Nhöõng caù nhaân bieåu hieän ñôøi soáng cuûa mình nhö theá naøo thì hoï laø nhö theá aáy, do ñoù hoï laø nhö theá naøo, ñieàu ñoù aên khôùp 12 Traàn Ngoïc Theâm: Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp, Tp. Hoà Chí Minh xuaát baûn, 1995, tr. 20. 13 Traàn Ngoïc Theâm: Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp, Tp. Hoà Chí Minh xuaát baûn, 1995, tr. 20. 14 Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp, Tp. Hoà Chí Minh xuaát baûn, 1995, tr. 20. 15 Cao Töï Thanh: Ñoïc quyeån Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, baùo Vaên ngheä soá 37, ngaøy 14 – 9 – 1996. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  11. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 11 - vôùi saûn xuaát cuûa hoï, vôùi caùi maø hoï saûn xuaát" (K.Marx vaø F.Engeøls: Tuyeån taäp, taäp 1, Nxb. Söï thaät, H., 1980, tr. 269).16 Nhaø nghieân cöùu vaên hoùa Phan Ngoïc noùi oâng ñaõ tìm ñöôïc treân 300 ñònh nghóa veà vaên hoùa vaø nhöõng ñònh nghóa naøy ñeàu theo tinh thaàn luaän. OÂng nhaän xeùt: " {…} khoâng coù caùi vaät gì goïi laø vaên hoùa caû vaø ngöôïc laïi baát cöù vaät gì cuõng coù caùi maët vaên hoùa". Theo thao taùc luaän, oâng ñònh nghóa: "Vaên hoaù laø moät quan heä. Noù laø moái quan heä giöõa theá giôùi bieåu töôïng vôùi theá giôùi thöïc taïi. Quan heä aáy bieåu hieän thaønh moät kieåu löïa choïn rieâng cuûa moät toäc ngöôøi, moät caù nhaân so vôùi moät toäc ngöôøi khaùc, moät caù nhaân khaùc. Neùt khu bieät caùc kieåu löïa choïn laøm cho chuùng khaùc nhau, taïo thaønh nhöõng neàn vaên hoùa khaùc nhau laø ñoä khuùc xaï. Taát caû moïi caùi maø moät toäc ngöôøi tieáp thu hay saùng taïo ñeàu coù moät ñoä khuùc xaï rieâng coù maët ôû moïi lónh vöïc vaø raát khaùc ñoä khuùc xaï ôû moät toäc ngöôøi khaùc".17 Ñònh nghóa vaên hoùa theo thao taùc luaän coù theå caàn cho marketing veà vaên hoùa. Theá nhöng, ñieàu maø chuùng ta ñang muoán coù laïi laø moät ñònh nghóa vaên hoùa khaùi quaùt ñöôïc nhöõng ñaëc tröng vaø nhöõng chöùc naêng cuûa noù. Ñònh nghóa vaên hoùa do Hoäi nghò quoác teá ôû Mexico naêm1992 ñeà xuaát vaø ñònh nghóa vaên hoùa trong saùch Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam18 laø theo höôùng ñoù. Coù theå neâu moät ñònh nghóa nhö theá naøy chaêng: Vaên hoùa laø moät heä thoáng caùc giaù trò vaät chaát vaø caùc giaù trò tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra vaø söû duïng caùc giaù trò aáy trong quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa mình - töùc laø trong quaù trình nhaän thöùc vaø töông taùc cuûa con ngöôøi vôùi thieân nhieân, vôùi xaõ hoäi; trong quaù trình con ngöôøi töï nhaän thöùc, töï hoaøn thieän, - ñeå chuû ñoäng nhaân ñaïo hoaù ngaøy caøng cao cuoäc soáng cuûa mình. 2. Caùc chöùc naêng cuûa vaên hoùa.19 2.1. Chöùc naêng nhaän thöùc. Vaên hoùa hình thaønh vaø phaùt trieån trong quaù trình con ngöôøi xuùc tieáp vôùi thieân nhieân, vôùi xaõ hoäi vaø vôùi chính mình, Trong quaù trình ñoù con ngöôøi mong öôùc cuoäc soáng cuûa mình ngaøy moät toát ñeïp hôn vaø ñaõ hieän thöïc hoaù mong öôùc aáy: lòch söû cuûa loaøi 16 Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 105. 17 Phan Ngoïc: s.ñ.d., tr. 105. 18 Traàn Ngoïc Theâm: Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp, Tp. Hoà Chí Minh xuaát baûn, 1995, tr. 20. 19 Taùc giaû Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, s.ñ.d., Neâu caùc chöùc naêng sau ñaây cuûa vaên hoùa: chöùc naêng giaùo duïc, chöùc naêng toå chöùc xaõ hoäi, chöùc naêng ñieàu chænh xaõ hoäi, chöùc naêng giao tieáp (xin xem caùc trang: 21 –24.) Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  12. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 12 - ngöôøi khoâng phaûi laø moät ñöôøng thaúng ñi lieân tuïc, maø luùc thaêng luùc traàm, nhöng nhìn chung ñoù laø lòch söû cuûa söï phaùt trieån, tieán boä khoâng ngöøng theo hình xoaùy troân oác. Loaøi ngöôøi ñang ñöùng tröôùc ngöôõng cöûa cuûa neàn vaên minh tin hoïc; trong neàn vaên minh naøy trí tueä chöù khoâng phaûi laø cô baép, ñoùng vai troø quyeát ñònh cuûa söï phaùt trieån. Söï phaùt trieån vaên hoùa gaén chaët vôùi söï phaùt trieån nhaän thöùc. Noùi nhö vaäy laø ñuùng, nhöng chöa ñuû. Caàn phaûi noùi nhaän thöùc laø moät chöùc naêng cuûa vaên hoùa, thaäm chí laø chöùc naêng haøng ñaàu cuûa vaên hoùa. Khoâng coù nhaän thöùc thì khoâng coù vaên hoùa, khoâng coù phaùt trieån. Cuõng khoâng theå coi nhaän thöùc laø thuoäc tính cuûa vaên hoùa. 2.2. Chöùc naêng giaùo duïc, toå chöùc, ñieàu chænh xaõ hoäi. Vaên hoùa coù maët ôû khaép moïi nôi cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, hieän dieän ôû taát caû moïi lónh vöïc cuûa ñôøi soáng, trong suy nghó vaø haønh ñoäng, trong taâm lyù, taâm thöùc, taâm linh cuûa moãi ngöôøi. Baát kyø ôû ñaâu vaên hoùa cuõng thöïc hieän chöùc naêng nhaän thöùc cuûa mình. Bôûi vaäy, vaên hoùa coù khaû naêng to lôùn, maïnh meõ vaø laâu beàn trong giaùo duïc, toå chöùc, ñieàu chænh xaõ hoäi. “Trôû veà vôùi coäi nguoàn”, “xaây döïng moät neàn vaên hoùa tieân tieán, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc”, suy nghó vaø haønh ñoäng nhö theá ôû Vieät Nam hieän nay chính laø ñaùnh giaù cao chöùc naêng giaùo duïc, toå chöùc, ñieàu chænh xaõ hoäi cuûa vaên hoùa. Ngöôïc laïi, chuû nghóa ñeá quoác vaø boïn phaûn ñoäng tìm moïi caùch, ñöa “vaên hoùa”kích daâm, “vaên hoùa” baïo löïc, “vaên hoùa”vì “ñoàng ñoâ la vó ñaïi”, “vaên hoùa” cuûa chuû nghóa caù nhaân cöïc ñoan, “vaên hoùa” cuûa “xaõ hoäi tieâu duøng” vaøo Vieät Nam … laø nhaèm thöïc hieän aâm möu “dieãn bieán hoøa bình”, laøm “ñoåi maøu” cuoäc soáng – xaõ hoäi theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa maø chuùng ta ñang xaây döïng döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam. Chuû nghóa ñeá quoác vaø boïn phaûn ñoäng ñaõ, ñang vaø seõ coøn lôïi duïng chöùc naêng cuûa vaên hoùa trong vaán ñeà giaùo duïc, toå chöùc, ñieàu chænh xaõ hoäi, vì quyeàn lôïi cuûa chuùng. 2.3. Chöùc naêng ñònh höôùng. Nhöõng ñieàu ñöôïc trình baøy ôû 2.1 vaø 2.2 cho thaáy chöùc naêng ñònh höôùng cuûa vaên hoùa. Vaên hoùa ñònh höôùng theo suy nghó vaø haønh ñoäng cuûa moãi ngöôøi, cuûa coäng ñoàng, cuûa moãi daân toäc, cuûa nhaân loaïi. Ñang dieãn ra cuoäc ñaáu tranh luùc thì aâm thaàm, khi thì quyeát lieät, döõ doäi giöõa ñònh höôùng cuûa vaên hoùa chaân chính, toát ñeïp vôùi ñònh höôùng cuûa "vaên hoùa" xaáu, ñoäc haïi. Baøn veà vaên hoùa, saùng taïo vaên hoùa, khoâng theå khoâng nhìn thaáy cuoäc ñaáu tranh nhö vaäy. Trong cuoäc ñaáu tranh naøy, khoâng neân vaø khoâng theå chæ noùi moät caùch chung chung raèng vaên hoùa chaân chính, toát ñeïp nhaát ñònh chieán thaéng "vaên hoùa" xaáu, ñoäc haïi, maø tröôùc heát phaûi laøm ra vaên hoùa chaân chính, toát ñeïp, haáp daãn, khieán cho ngöôøi ta ñeán vôùi vaên hoùa ñoù, xa laùnh, töø choái thöù "vaên hoùa" xaáu, ñoäc haïi haøng ngaøy haøng giôø nhaäp laäu vaøo ñaát nöôùc chuùng ta. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  13. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 13 - Ngaøy nay, khi côn luõ thoâng tin ñang traøn ngaäp haønh tinh naøy vaø do ñoù söï kieåm soaùt thoâng tin theo caùch "coå ñieån" haàu nhö khoâng theå toàn taïi ñöôïc, thì chöùc naêng ñònh höôùng cuûa vaên hoùa caøng phaûi ñeà cao, sao cho vaên hoùa thaám saâu vaøo moïi lónh vöïc cuûa ñôøi soáng - xaõ hoäi, vaên hoùa vöøa laø ñoäng löïc, vöøa laø muïc tieâu, vöøa laø heä ñieàu tieát cho söï phaùt trieån; sao cho moïi ngöôøi trong xaõ hoäi ñeàu höôûng vaên hoùa nhö thaønh quaû cuûa söï phaùt trieån. 2.4. Chöùc naêng taùi taïo theá giôùi. Noùi ñeán vaên hoùa laø noùi ñeán söï taùi taïo moät theá giôùi môùi, treân cô sôû con ngöôøi nhaän thöùc ngaøy caøng saâu saéc tö ïnhieân, xaõ hoäi vaø chính mình. Nhöõng gì laø coù saün, chöa qua söï bieán ñoåi trong chöøng möïc naøy hay chöøng möïc khaùc, bôûi söùc löïc vaø trí tueä cuûa con ngöôøi "theo quy luaät cuûa caùi ñeïp", thì chuùng ta khoâng theå coi laø nhöõng saûn phaåm cuûa vaên hoùa. Vaên hoùa laø theá giôùi vaät chaát vaø theá giôùi tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra, caøng ngaøy caøng nghieâng veà taùi taïo hôn laø taùi hieän. Ñieàu aáy khoâng chöùng toû con ngöôøi "caûi taïo" töï nhieân, xaõ hoäi vaø chính mình, maø chæ cho chuùng ta thaáy con ngöôøi ngaøy caøng nhaän thöùc saâu saéc hôn, ñuùng ñaén hôn caùc quy luaät vaän ñoäng cuûa töï nhieân, xaõ hoäi vaø chính mình, nöông theo caùc quy luaät aáy ñeå taùi taïo moät cuoäc soáng yeân bình hôn, beàn vöõng hôn, töôi ñeïp hôn. Nhaân daân Vieät Nam ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long ñang thöïc hieän söï "chung soáng hoaø bình" vôùi … luõ. Khoa hoïc ñaõ taïo ñöôïc söï sinh saûn voâ tính, nhöng khoa hoïc khoâng ñöôïc aùp duïng thaønh töïu ñoù leân con ngöôøi. Seõ coøn toàn taïi laâu daøi ranh giôùi giöõa caùc nöôùc, giöõa caùc vuøng laõnh thoå, nhöng nhieàu ngöôøi ñaõ coi ranh giôùi veà vaên hoùa môùi laø caùi thöïc söï caàn ñöôïc nghieân cöùu, khaùm phaù, vì lôïi ích cuûa con ngöôøi treân haønh tinh chuùng ta. Nhöõng thí duï ñaõ neâu treân chöùng minh cho tính chuû ñoäng, tính nhaân ñaïo cuûa vaên hoùa, cho thaáy chöùc naêng taùi taïo theá giôùi cuûa vaên hoùa. Phaûi chaêng nhöõng chöùc naêng cuûa vaên hoùa ñaõ ñöôïc trình baøy ôû treân laø söï theå hieän cuï theå cuûa caùc ñaëc tröng cuûa noù? Ñaët ra caâu hoûi naøy, chuùng toâi thuù nhaän raèng söï tìm kieám vaø giôùi thieäu vôùi ngöôøi ñoïc caùc ñaëc tröng cuûa vaên hoùa laø khoâng deã daøng. Ñeå ñoäc giaû roäng ñöôøng suy nghó, chuùng toâi neâu ra ôû ñaây vaøi ba yù kieán cuûa caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoùa veà ñaëc tröng cuûa vaên hoùa hoaëc veà ñieàu coù lieân quan ñeán ñaëc tröng cuûa noù. Taùc giaû saùch Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam khaúng ñònh 4 ñaëc tröng: Tính heä thoáng laø ñaëc tröng haøng ñaàu cuûa vaên hoùa; ñaëc tröng thöù hai cuûa vaên hoùa laø tính giaù trò; ñaëc tröng thöù ba cuûa vaên hoùa laø tính lòch söû; ñaëc tröng thöù tö cuûa vaên hoùa laø tính nhaân sinh.20 20 Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, s.ñ.d., tr. 21-24. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  14. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 14 - Taùc giaû baøi baùo Ñoïc quyeån Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam nhaán maïnh tính chuû ñoäng, tính nhaân ñaïo cuûa vaên hoùa. Taùc giaû saùch Vaên hoùa Vieät Nam vaø caùch tieáp caän môùi thì, - nhö chuùng toâi ñaõ coù laàn giôùi thieäu, - sau khi löu yù vôùi baïn ñoïc, "… khoâng coù caùi vaät gì goïi laø vaên hoùa caû vaø ngöôïc laïi baát kyø vaät gì cuõng coù caùi maët vaên hoùa", oâng ñònh nghóa: "Vaên hoùa laø moät quan heä. Noù laø moái quan heä giöõa theá giôùi bieåu töôïng vôùi theá giôùi thöïc taïi. Quan heä aáy bieåu hieän thaønh moät kieåu löïa choïn rieâng cuûa moät toäc ngöôøi, moät caù nhaân so vôùi moät toäc ngöôøi khaùc, moät caù nhaân khaùc", laø theo thao taùc luaän, taùc giaû cuûa ñònh nghóa naøy quan taâm ñeán ñaêc tröng vaên hoùa cuûa toäc ngöôøi naøy so vôùi ñaëc tröng vaên hoùa cuûa toäc ngöôøi khaùc maø oâng goïi laø "ñoä khuùc xaï"; oâng khoâng tìm kieám ñaëc tröng cuûa vaên hoùa noùi chung. 3. Vaên hoùa vôùi caùc khaùi nieäm vaên minh, vaên hieán, vaên vaät. Coù moái lieân heä beân trong giöõa caùc khaùi nieäm vaên hoùa, vaên minh, vaên hieán, vaên vaät. Khi chuùng ta noùi: "Loaøi ngöôøi ñaõ traûi qua caùc thôøi kyø daõ man, baùn khai, vaên minh" hay "Nhaân loaïi ñaõ kinh qua vaên minh coâng nghieäp, vaên minh cô khí, vaø ñang ôû ngöôõng cöûa cuûa vaên minh tin hoïc", thì ôû ñaây vaên minh laø khaùi nieäm chæ trình ñoä phaùt trieån cuûa vaên hoùa. (Nhöng khi caùc nhaø nho duy taân ôû ñaàu theá kyû XX nhaän ñònh: vaên minh phöông Ñoâng laø vaên minh tónh, vaên minh phöông Taây laø vaên minh ñoäng, thì trong vaên caûnh aáy chuùng ta hieåu raèng vaên minh bao goàm nhieàu loaïi khaùc nhau veà ñaëc tröng). Vaø, khi Chuû tòch Hoà Chí Minh tuyeân boá: cuoäc chieán ñaáu cuûa nhaân daân Vieät Nam choáng ñeá quoác Myõ xaâm löôïc laø cuoäc chieán ñaáu cuûa vaên minh choáng laïi daõ man, thì töø vaên minh coù nghóa laø nhaân ñaïo, chính nghóa ñoái laäp vôùi taøn baïo, phi nghóa. Tuy nhieân, chuùng ta caàn vaø söû duïng khaùi nieâïm vaên minh vôùi boán noäi dung cô baûn: ñoâ thò, nhaø nöôùc, chöõ vieát vaø trình ñoä kyõ thuaät.21 Nguyeãn Traõi vieát trong Bình Ngoâ ñaïi caùo: "Duy ngaõ Ñaïi Vieät chi quoác Thöïc vi vaên hieán chi bang" (Nöôùc Ñaïi Vieät ta voán laø moät nöôùc vaên hieán ) Nguyeãn Traõi vieát tieáp: "Sôn xuyeân chi cöông vöïc kyù thuø, Nam Baéc chi phong tuïc dieäc dò". 21 OÂng Phan Ngoïc cho raèng nghieân cöùu vaên hoùa laø nghieân cöùu maët tónh, bao goàm leã hoäi, phong tuïc, sinh hoaït vaät chaát, theå cheá xaõ hoäi, ngheä thuaät…, nghieân cöùu vaên minh laø nghieân cöùu maët ñoäng, nghieân cöùu söï tieán boä cuûa khoa hoïc, kyõ thuaät vaø coâng ngheä vaø söï aùp duïng nhöõng tieán boä ñoù vaøo trong ñôøi soáng – xaõ hoäi cuûa moãi daân toäc. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  15. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 15 - (Nuùi soâng bôø coõi ñaõ chia, phong tuïc Nam Baéc cuõng khaùc). Trong vaên caûnh nhö vaäy, chuùng ta hieåu töø vaên hieán gaàn vôùi nghóa thöù nhaát cuûa vaên minh. Bôûi vaäy moät giaùo sö ñaõ ñònh nghóa: "Vaên hieán: vaên laø vaên minh, hieán laø nhaân taøi. Khaùi nieäm vaên hieán cuûa ngöôøi xöa töông ñöông vôùi khaùi nieäm vaên minh, vaên hoùa ngaøy nay, coù ñieàu laïi nhaán maïnh vaøo vai troø cuûa nhöõng nhaân taøi laøm ñoäng löïc cô baûn cho söï phaùt trieån cuûa vaên minh, vaên hoùa".22 Ôû nöûa cuoái theá kyû XIX trong thö traû lôøi Hoaøng Cao Khaûi, cuï Phan Ñình Phuøng - moät thuû lónh nghóa quaân choáng Phaùp - khaúng ñònh: nöôùc ta laø moät nöôùc thi thö. Ngaøy nay, chuùng ta ít gaëp trong vaên vieát vaø lôøi noùi nhöõng caâu: "Vieät Nam laø moät nöôùc vaên hieán", "nöôùc ta laø moät nöôùc thi thö". Nhöõng töø "vaên hieán", "thi thö" trong nhöõng vaên caûnh nhö vaäy ñaõ trôû thaønh lòch söû, ñaõ ñöôïc thay theá baèng töø "vaên hoùa" hoaëc "vaên minh". Vaên vaät ñöôïc cuï Ñaøo Duy Anh ñònh nghóa: nhöõng saûn vaät cuûa vaên hoùa, nhö leã nhaïc, cheá ñoä.23 Vaät, theo cuï Ñaøo Duy Anh, laø töø chæ "nhöõng caùi coù trong khoaûng trôøi ñaát", chæ "söï" vaø "söï"24laø "vieäc ngöôøi ta laøm, hoaëc caùc ngheà nghieäp".25 Nhö theá noùi "vaên vaät laø vaên hoùa thieân veà caùc giaù trò vaät chaát26 thì vò taát ñaõ ñuùng. Vaø, neáu "caùc töø ñieån tieáng Vieät thöôøng ñònh nghóa vaên vaät laø truyeàn thoáng vaên hoùa toát ñeïp bieåu hieän ôû nhieàu di tích lòch söû vaø nhieàu nhaân taøi trong lòch söû"27, thì söï ñònh nghóa nhö vaäy khoâng chaéc ñaõ beânh vöïc cho yù kieán "vaên vaät laø vaên hoùa thieân veà caùc giaù trò vaät chaát". Nhaø nghieân cöùu cho raèng "vaên vaät laø vaên hoùa thieân veà caùc giaù trò vaät chaát" nhaän ñònh "Cho neân oâng cha ta thöôøng noùi ñaát nöôùc 4000 naêm vaên hieán (maø khoâng noùi …vaên vaät , vì traûi qua 4000 naêm, phaàn lôùn caùc giaù trò vaät chaát ñaõ bò taøn phaù, caùi coøn laïi chuû yeáu laø caùc giaù trò tinh thaàn), nhöng laïi noùi Haø Noäi - Thaêng Long ngaøn naêm vaên vaät (vì trong 1000 naêm trôû laïi ñaây, töø khi Lyù Coâng Uaån ñònh ñoâ ôû Thaêng Long, caùc giaù trò vaät chaát coøn löu giöõ ñöôïc nhieàu". Theá nhöng, khi giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng vieát: "Ñôøi naøo cuõng vaäy, Thaêng Long - Haø Noäi kinh thaønh thuû ñoâ hoäi tuï vaø keát tinh tinh hoa vaên hoùa moïi mieàn ñaát nöôùc roài môùi ñeû ra ñöôïc caùi chaát thanh lòch ngaøn naêm vaên vaät chöù (Haø tónh töø xa xöa … vaø nhìn töø Haø Noäi trong saùch Vaên hoùa hoïc ñaïi cöông vaø Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, tr. 410) thì vaên vaät coù nghóa laø caùc giaù trò tinh thaàn hay laø caùc giaù trò vaät chaát? Giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng cuõng vieát: "OÂng noäi toâi laø hoïc troø cuï Ngheø Me 22 Ñinh Gia Khaùnh – Buøi Duy Taân - Mai Cao Chöông: Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû thöù X – nöûa ñaàu theá kyû thöù XVIII, t.1, Nxb. Ñaïi hoïc vaø trung hoïc chuyeân nghieäp. H., 1978, tr. 374. 23 Ñaøo Duy Anh: Haùn – Vieät töø ñieån, quyeån haï, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, 1992, tr. 539. 24 Ñaøo Duy Anh, s.ñ.d., tr. 543. 25 Ñaøo Duy Anh, s.ñ.d., tr. 212. 26 Traàn Ngoïc Theâm: s.ñ.d., tr. 26. 27 Traàn Ngoïc Theâm: s.ñ.d., chuù thích ôû tr. 26. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  16. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 16 - (Höôûng Maëc) vaø gaû chò ruoät toâi veà laøm daâu doøng hoï Ñaøm laøng Me vaên hieán aáy" (Xöù Baéc - Kinh Baéc: moät caùi nhìn ñòa vaên hoùa, trong saùch ñaõ daãn, tr. 349), thì ôû ñaây vaên hieán thieân veà giaù trò vaät chaát hay tinh thaàn? Moät nhaø nghieân cöùu khaùc vieát: "Roõ raøng söï giao löu vaên hoùa ñaõ goùp phaàn laøm cho söï öùng xöû thöôøng ngaøy, caùi aên, caùi maëc, caùi ôû, caùi chôi, caùi cheát, caùi muoân maët ñôøi thöôøng thay ñoåi treân haøng nghìn neùt. Ñeán möùc khoâng theå hieåu ñöôïc Kinh Baéc (chuû yeáu ôû Baéc Ninh) vaên hieán neáu khoâng caét nghóa noù laø moät heä quaû giao thoa vaên hoùa Vieät, Haùn, AÁn, Chaøm" (Huyønh Khaùi Vinh chuû bieân: Chaán höng caùc vuøng vaø tieåu vuøng vaên hoùa ôû nöôùc ta hieän nay, Nxb. Chính trò quoác gia, H., 1995, tr. 68), thì trong vaên caûnh naøy vaên hieán nghóa laø gì? Giaùo sö Cao Xuaân Huy trong saùch Tö töôûng phöông Ñoâng - gôïi nhöõng ñieåm nhìn tham chieáu, Nxb. Vaên hoïc, H., 1995 ñaõ nhieàu laàn duøng thuaät ngöõ vaên hieán ñeå chæ thö tòch, chaúng haïn: "Veà Thieân chuùa giaùo, tình hình vaên hieán khoâng cho pheùp chuùng ta bieát moät caùch cuï theå, ôû theá kyû XVII, trong buoåi ñaàu tieáp xuùc, caùc nhaø nho lyù giaûi Thieân chuùa giaùo nhö theá naøo {…} (tr. 27). Vaäy ñoù, thaät khoù phaân ranh giôùi raïch roøi giöõa vaên hieán vôùi vaên vaät. 4. Caáu truùc cuûa vaên hoùa. Caáu truùc cuûa vaên hoùa laø moät vaán ñeà phöùc taïp vaø yù kieán cuûa caùc nhaø nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy raát khaùc nhau.28 28 Coù nhaø nghieân cöùu vaên hoùa coi vaên hoùa laø moät caáu truùc bao goàm vaên hoùa vaät chaát vaø vaên hoùa tinh thaàn. L. White chia vaên hoùa thaønh ba tieåu heä: coâng ngheä, xaõ hoäi vaø tö töôûng. Ñaøo Duy Anh trong saùch cuûa mình Vieät Nam vaên hoùa söû cöông, döïa theo F. Sartiaux chia vaên hoùa thaønh ba boä phaän: sinh hoaït kinh teá, sinh hoaït xaõ hoäi vaø sinh hoaït trí thöùc. Nhoùm Vaên Taân thì phaân bieät vaên hoùa vaät chaát, vaên hoùa xaõ hoäi vaø vaên hoùa tinh thaàn. M. S. Kagan chia vaên hoùa thaønh vaên hoùa vaät chaát vaø vaên hoùa ngheä thuaät. Moät soá taùc giaû khaùc noùi ñeán boán thaønh toá cuûa vaên hoùa: vaên hoùa saûn xuaát, vaên hoùa xaõ hoäi, vaên hoùa tö töôûng, vaên hoùa ngheä thuaät (nhö Ngoâ Ñöùc Thònh); hoaëc hoaït ñoäng sinh toàn, hoaït ñoäng xaõ hoäi, hoaït ñoäng tinh thaàn, hoaït ñoäng ngheä thuaät (nhö Nguyeãn Taán Ñaéc). Traàn Ngoïc Theâm khoâng ñoàng tình vôùi taát caû nhöõng caùi gì nhö vaäy veà caáu truùc cuûa vaên hoùa; oâng ñeà xuaát yù kieán sau ñaây: “Ñeå tieáp caän vaên hoùa nhö moät heä thoáng, caàn phaûi vaän duïng chính lyù thuyeát heä thoáng.” Theo lyù thuyeát naøy thì: a) moïi heä thoáng phaûi bao goàm caùc yeáu toá vaø caùc quan heä giöõa chuùng; maïng löôùi caùc moái quan heä taïo thaønh caáu truùc; b) moãi yeáu toá cuûa heä thoáng, ñeán luôït mình, ñeàu coù theå laø moät heä thoáng con – tieåu heä thoáng; c) moïi heä thoáng ñeàu coù quan heä maät thieát vôùi moâi tröôøng. Treân cô sôû naøy, oâng “ thaáy hôïp lyù hôn caû laø xem vaên hoùa nhö moät heä thoáng goàm boán thaønh toá (4 tieåu heä) cô baûn, moãi tieåu heä laïi coù hai vi heä nhoû hôn”: 1. Vaên hoùa nhaän thöùc: a) nhaän thöùc veà vuõ truï, b) nhaän thöùc veà con ngöôøi; 2. Vaên hoùa toå chöùc coäng ñoàng: a) toå chöùc ñôøi soáng taäp theå, b) toå chöùc ñôøi soáng caù nhaân; 3. Vaên hoùa öùng xöû vôùi moâi Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  17. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 17 - Tuy nhieân, coù theå thaáy raèng con ngöôøi khoâng coøn laø con vaät töø khi hoï bieát saûn xuaát (saûn xuaát vaät chaát vaø saûn xuaát tinh thaàn), nghóa laø bieát saùng taïo ra nhöõng giaù trò voán khoâng toàn taïi trong töï nhieân. Söï phaùt trieån cuûa hoaït ñoäng nhö vaäy cuûa con ngöôøi daãn tôùi söï phaân coâng lao ñoäng. Vaø neáu laáy söï phaân coâng lao ñoäng laøm tieâu chuaån phaân loaïi thì coù theå chia caùc hoaït ñoäng thì coù theå chia caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi thaønh naêm kieåu (hay naêm lónh vöïc) cô baûn: saûn xuaát vaät chaát ; saûn xuaát tinh thaàn ; toå chöùc, quaûn lyù; giao tieáp; saûn xuaát taùi sinh hoïc - xaõ hoäi .29 Chuùng toâi nghieân cöùu caáu truùc cuûa vaên hoùa laø nghieân cöùu treân bình dieän vaên hoaù naêm kieåu cô baûn ñoù cuûa caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Taát nhieân, ôû ñaây, ranh giôùi giöõa caùc kieåu hoaït ñoäng xaõ hoäi laø coù tính chaát töông ñoái, vaø trong moãi kieåu aáy laïi hieän dieän nhöõng yeáu toá hôïp thaønh. Nghieân cöùu caáu truùc vaên hoùa, nhaø nghieân cöùu khoâng theå keát hôïp bình dieän ñoàng ñaïi vôùi bình dieän lòch ñaïi. 5. Vaán ñeà loaïi hình vaên hoùa. 5.1. Neáu moät soá neàn vaên hoùa xuaát phaùt töø moät goác, thì giöõa chuùng coù theå coù quan heä khueách taùn , lan toaû. Neáu caùc neàn vaên hoùa naøo ñoù gaàn guõi nhau veà maët ñòa lyù thì neàn vaên hoùa naøy coù theå töø tieáp xuùc ñeán giao löu vôùi nhau vaø trong quaù trình ñoù coù theå naûy sinh hieän töôïng nhöõng yeáu toá cuûa neàn vaên hoùa naøy thaâm nhaäp vaøo neàn vaên hoùa kia (hieän töôïng tieáp tröôøng töï nhieân, b) vaên hoùa ñoái phoù vôùi moâi tröôøng töï nhieân; 4. Vaên hoùa öùng xöû vôùi moâi truôøng xaõ hoäi: a) vaên hoùa taän duïng moâi tröôøng xaõ hoäi, b) vaên hoùa ñoái phoù vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi. “Moät heä thoáng vaên hoùa coù theå ñuôïc xem xeùt döôùi goùc ñoä caùc bình dieän ñoàng ñaïi vaø lòch ñaïi, khaùi quaùt vaø cuï theå. Moân lòch söû vaên hoùa laâu nay chuû yeáu quan taâm ñeán bình dieän cuï theå vaø lòch ñaïi, coøn moân vaên hoùa hoïc ñang baøn chuû yeáu quan taâm ñeán bình dieän khaùi quaùt vaø ñoàng ñaïi. Tuy nhieân, vì vaên hoùa vöøa coù tính heä thoáng, laïi vöøa coù tính lòch söû cho neân moät mieâu taû cuï theå toát nhaát laø phaûi tính tôùi caû hai bình dieän aáy. Neáu laáy lòch ñaïi laøm cô sôû thì trong moãi giai ñoaïn lòch söû seõ phaûi löu yù ñeán tính ñoàng ñaïi – vaên hoùa söû phaûi ñöôïc xaây döïng nhö theá. Ngöôïc laïi, neáu laáy dieän ñoàng ñaïi laøm cô sôû thì trong moãi heä thoáng con, moãi boä phaän cuûa heä thoáng con laïi phaûi chuù yù ñeán maët lòch ñaïi – vaên hoùa hoïc phaûi ñöôïc xaây döïng nhö theá” (xem Traàn Ngoïc Theâm: s.ñ.d., tr. 27 – 29). 29 Ôû ñaây chuùng toâi tieáp nhaän yù kieán cuûa Cao Töï Thanh veà phaân loaïi caùc lónh vöïc cuûa vaên hoùa. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  18. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 18 - nhaän thuï ñoäng), hoaëc neàn vaên hoùa naøy vay möôïn nhöõng yeáu toá cuûa neàn vaên hoùa kia (hieän töôïng tieáp nhaän chuû ñoäng). Nhöõng yeáu toá ñöôïc tieáp nhaän töø neàn vaên hoùa beân ngoaøi aáy - nhöõng yeáu toá ngoaïi sinh (exogenous) bò nhöõng yeáu toá noäi sinh (endogenous) ñieàu chænh, caûi bieán cho töông hôïp vôùi vaên hoùa baûn ñòa; ñoù laø söï tieáp bieán vaên hoùa (acculturation)30. Caùc neàn vaên hoùa ôû nhöõng laõnh thoå gaàn guõi nhau, chuùng giao löu vôùi nhau nhö vaäy, taïo neân nhöõng vuøng vaên hoùa. Trong moät neàn vaên hoùa cuõng hieän dieän nhöõng vuøng vaên hoùa khaùc nhau do nhöõng ñaëc ñieåm ñòa lyù - lòch söû vaø söï phaùt trieån khoâng ñoàng ñeàu mang laïi. Söï tieáp bieán vaên hoùa cuõng coù theå ñöôïc thöïc hieän ôû nhöõng neàn vaên hoùa xa nhau veà maët khoâng gian, nhöng hieån nhieân laø chuùng phaûi tieáp xuùc vôùi nhau vaø nhaän ôû nhau nhöõng yeáu toá vaên hoùa naøy hay nhöõng yeáu toá vaên hoùa kia ñeå buø ñaép cho nhau söï thieáu huït. Söï tieáp bieán vaên hoùa cuûa nhöõng neàn vaên hoùa nhö theá taïo neân nhöõng töông ñoàng vaên hoùa giöõa chuùng, taïo neân söï gaàn guõi vaên hoùa trong cuoäc soáng - xaõ hoäi cuûa loaøi ngöôøi. Söï gaàn guõi vaên hoùa cuõng xuaát hieän ôû nhöõng neàn vaên hoùa chöa heà coù söï giao löu, tuy nhieân nhöõng neàn vaên hoùa naøy phaûi ñöôïc saûn sinh trong ñieàu kieän ñòa lyù - lòch söû - xaõ hoäi töông ñoàng … Trong lòch söû toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa vaên hoùa ñaõ töøng xaûy ra caùc hieän töôïng lan toaû vaên hoùa, laãn hieän töôïng tieáp bieán vaên hoùa. Söï lan toaû vaên hoùa vaø tieáp bieán vaên hoùa laøm cho vaên hoùa loaøi ngöôøi ngaøy caøng thoáng nhaát trong söï ña daïng. Neáu trong thôøi trung ñaïi, nhieàu vuøng vaên hoùa ñaõ hình thaønh, thì trong thôøi caän - hieän ñaïi do söï tieáp bieán vaên hoùa giöõa caùc neàn vaên hoùa, caùc vuøng vaên hoùa treân phaïm vi toaøn caàu voâ cuøng maïnh meõ vaø saâu saéc, caùc neàn vaên hoùa toäc ngöôøi, caùc vuøng vaên hoùa ñi vaøo quyõ ñaïo chung cuûa vaên hoùa nhaân loaïi. Khoâng moät neàn vaên hoùa toäc ngöôøi naøo, khoâng moät vuøng vaên hoaù naøo ôû ngoaøi cuoäc vaän ñoäng vaø phaùt trieån nhö vaäy cuûa vaên hoùa loaøi ngöôøi. Vaán ñeà laø ôû choã, noäi löïc cuûa moãi neàn vaên hoùa toäc ngöôøi, moãi neàn vaên hoùa ñuû maïnh hay khoâng ñeå tieáp nhaän caùi hay, caùi ñeïp, caùi saâu saéc ôû caùc neàn vaên hoùa toäc ngöôøi khaùc, ôû vuøng vaên hoùa khaùc,ñeå goùp caùi hay, caùi ñeïp, caùi saâu saéc cuûa mình vaøo vaên hoùa loaøi ngöôøi? "Hoäi nhaäp nhöng khoâng hoaø tan". Ai cuõng noùi nhö vaäy khi ñöùng tröôùc cuoäc vaän ñoäng vaø phaùt trieån vaên hoùa hoâm nay. Noùi nhö vaäy laø ñuùng nhöng laøm laø ñieàu quyeát ñònh. 30 Tieáp bieán vaên hoùa (tieáp nhaän vaø bieán ñoåi nhöõng yeáu toá vaên hoùa ngoaïi sinh, ñeå nhöõng yeáu toá naøy hoaø hôïp vôùi nhöõng yeáu toá vaên hoùa noäi sinh). Hieän töôïng nhö vaäy coøn ñuôïc goïi laø giao thoa vaên hoùa; thuï öùng vaên hoùa (xem Traàn Quoác Vöôïng: Vieät Nam: moät traêm naêm giao thoa vaên hoùa Ñoâng Taây, taïp chí Ñaát môùi, soá thaùng 3 – 4, Canada, 1991; Sôn Nam: Vaên minh mieät vöôøn, Nxb. Vaên hoùa, H., 1992. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  19. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 19 - 5.2. Vaán ñeà caùc loaïi hình vaên hoùa. ÔÛû moãi ngöôøi, ôû moãi toäc ngöôøi, ôû moãi xaõ hoäi ñeàu hieän dieän vaên hoùa, khoâng phuï thuoäc vaøo trình ñoä phaùt trieån vaät chaát vaø tinh thaàn nôi chuùng. Caùc neàn vaên hoùa trong theá giôùi loaøi ngöôøi laø voâ cuøng phong phuù, ña daïng veà ñaëc ñieåm, phong caùc. Nhöõng neàn vaên hoùa mang moät soá ñaëc ñieåm vaø phong caùch cô baûn töông ñoàng ñöôïc caùc nhaø vaên hoùa hoïc xeáp vaøo moät loaïi hình vaên hoùa, phaân bieät vôùi moät loaïi hình vaên hoùa khaùc bao goàm nhöõng neàn vaên hoùa , ôû chuùng cuõng coù moät soá ñaëc ñieåm vaø phong caùch cô baûn töông ñoàng, nhöng khoâng cuøng loaïi vôùi moät soá ñaëc ñieåm vaø phong caùch cô baûn nôi nhöõng neàn vaên hoùa thuoäc loaïi hình vaên hoùa ñaàu… Moãi neàn vaên hoùa, do ñaëc ñieåm vaø phong caùch cô baûn cuûa mình coù theå thuoäc veà hoaëc gaàn guõi vôùi moät loaïi hình vaên hoùa naøo ñoù, hay coù theå töï noù laø moät loaïi hình vaên hoùa ñoäc nhaát voâ nhò, khoâng coù chung ñaëc ñieåm vaø phong caùch vôùi baát cöù neàn vaên hoùa naøo. Theá nhöng ñaùnh giaù nhöõng ñaëc ñieåm vaø phong caùch cuûa caùc neàn vaên hoùa trong nhaân loaïi, ñöa chuùng vaøo loaïi hình vaên hoùa naøy hoaëc vaøo loaïi hình vaên hoùa kia, thì ñoù laïi laø coâng vieäc cuûa caùc nhaø loaïi hình hoïc veà vaên hoùa. Caùc nhaø loaïi hình hoïc veà vaên hoùa coù khaû naêng ñaùnh giaù khaùch quan hay laøm vieäc theo thieân kieán? Ñaây chính laø nôi xuaát phaùt cuûa nhöõng phieàn toaùi, khaùc bieät trong vaán ñeà loaïi hình vaên hoùa. Chuùng toâi xin ñieåm laïi moät soá quan nieäm veà loaïi hình vaên hoùa. + Vaên hoùa phöông ñoâng vaø vaên hoùa phöông Taây31. Caùc nhaø nho duy taân ôû Vieät Nam ñaàu theá kyû XX cho raèng vaên minh phöông Ñoâng laø vaên minh tinh thaàn, vaên minh tónh, coøn vaên minh phöông Taây laø vaên minh vaät chaát, vaên minh ñoäng. Baø Indira Gandhi, ngöôøi phuï nöõ töøng hai laàn giöõ troïng traùch thuû töôùng nöôùc Coäng hoaø Aán -Ñoä, nghó: ñieàu maø phöông ñoâng caàn ôû phöông Taây laø kyõ thuaät, coøn ñieàu maø phöông Taây caàn ôû phöông Ñoâng laø duy linh. 31 “Quan nieäm veà Ñoâng vaø Taây hôi raéc roái. Nguôøi phöông Ñoâng chuùng ta chòu aûnh höôûng cuûa ngöôøi chaâu Aâu, caùi gì cuõng theo hoï. Thôøi xöa, hoï chæ môùi bieát mieàn chung quanh Ñòa – trung – haûi, thaáy nhöõng nöôùc nhö Ai – caäp, Thoå – nhó – kyø, AÛ – raäp, Ba tö… ôû phía maët trôøi moïc neân goïi laø phöông Ñoâng. Sau hoï tieán tôùi Aán ñoä roài tieán tôùi Trung Hoa, Vieät Nam beøn baûo hai nöôùc sau laø ôû Vieãn Ñoâng, ñeå phaân bieät vôùi mieàn treân maø hoï ñoåi teân laø Caän Ñoâng. Ta theo nhöõng danh töø ñoù, töï nhaän laø ngöôøi phöông Ñoâng vaø goïi hoï laø ngöôøi phöông Taây. Nhöng giaû thöû hoài xöa hoï khoâng bieát Ñòa – trung – haûi maø bieát chaâu Myõ tröôùc heát, thì taát hoï goïi chaâu Myõ laø phöông Taây vaø sau, neáu hoï tieán tôùi nöõa, tìm ñöôïc Phi – luaät – taân, Nhaät – baûn, Trung – quoác, Vieät - Nam thì taát hoï goïi mieàn ñoù laø Vieãn Taây maø ta seõ thaønh ngöôøi phöông Taây vaø goïi hoï laø ngöôøi phöông Ñoâng” (Nguyeãn Hieán Leâ – Thieân Giang: Lòch söû theá giôùi, t.1, Nxb. Vaên hoùa – thoâng tin, 1995, tr. 37. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
  20. Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam - 20 - Qua nhöõng yù kieán treân, chuùng ta coù theå hieåu: caùc nhaø nho duy taân ôû Vieät Nam ñaàu theá kyû XX vaø baø Indira Gandhi coi ñaëc tröng cuûa vaên hoùa phöông Ñoâng laø tónh, chuù troïng ñeán tinh thaàn, taâm linh; ñaëc tröng cuûa vaên hoùa phöông Taây laø ñoäng, chuù troïng ñeán ñôøi soáng vaên hoùa vaät chaát, ñeán kyõ thuaät, thöïc nghieäm. Trong söï thöùc tænh chung cuûa caû chaâu AÙ ñaàu theá kyû XX, ngöôøi phöông Ñoâng thaáy roõ caàn khaéc phuïc söï im lìm, bieät laäp cuûa mình, gaáp ruùt hoïc ôû ngöôøi phöông Taây khoa hoïc - kyõ thuaät, thöïc nghieäm, ñeå mau choùng trôû neân giaøu maïnh, saùnh ngang vôùi caùc nöôùc phöông Taây. Giaûi thích ñaëc tröng ñoäng, chuoäng thöông maïi cuûa vaên hoùa, vaên minh phöông Taây, nhieàu nhaø nghieân cöùu tìm nguyeân nhaân ôû kinh teá - xaõ hoäi cuûa caùc ñoâ thò ven bieån Hy Laïp - La Maõ coå ñaïi, caùi noâi cuûa vaên minh caän - hieän ñaïi chaâu Aâu. Vaên hoùa, vaên minh ñoâ thò ven bieån kieåu ñoù coøn ñöôïc goïi laø vaên hoùa, vaên minh caûng thò. Vaên minh caûng thò, ñoäng cuûa phöông Taây khaùc vôùi vaên minh noâng nghieäp, tónh cuûa phöông Ñoâng. Coù theå thaáy roõ ñaëc tröng noâng nghieäp,tónh cuûa phöông Ñoâng nôi vaên minh Aán Ñoä, Trung - quoác, Vieät Nam trong thôøi trung ñaïi. Ngaøy nay, chuùng ta ñang chöùng kieán söï bieán maát daàn daàn hoaëc nhanh choùng ñaëc tröng noâng nghieäp, tónh trong caùc neàn vaên hoùa cuûa phöông Ñoâng, ñoàng thôøi thaáy vaên minh phöông Taây ñang hoïc hoûi ôû caùc neàn vaên hoùa cuûa phöông Ñoâng nhöõng yeáu toá coù theå buø ñaép cho söï haãng huït trong vaên hoùa ñöông ñaïi cuûa phöông Taây. Noùi moät caùch vaén taét: thôøi ñaïi naøy ñang ñoøi hoûi söï tích hôïp (integration) vaên hoùa Ñoâng - Taây. Vaäy, ñaëc tröng beàn vöõng, chòu ñöïng ñöôïc moïi thöû thaùch khaéc nghieät cuûa thôøi gian trong vaên hoùa phöông Ñoâng vaø trong vaên hoùa phöông Taây laø gì? Caâu hoûi naøy ñaâu deã traû lôøi. Coù ngöôøi ñaõ thöû traû lôøi nhö sau: - Vaên hoùa phöông Taây ñi tìm caùi dò bieät cuûa caùc hieän töôïng, caùc söï vaät trong töï nhieân, trong xaõ hoäi vaø trong tö duy. Ñaây laø keát quaû cuûa söï chi phoái bôûi chuû nghóa duy lyù (rationnalisme). Chuû nghóa duy lyù nhìn söï vaät, hieän töôïng baèng coâng ngheä maét phaân tích. Vaên hoùa phöông Taây coi troïng lyù tính, coi troïng vaø ñaït ñeán vaên minh vaät chaát; tö duy cuûa ngöôøi phöông Taây laø tö duy tuyeán. Vaên hoùa phöông Ñoâng ñi tìm caùi hoaø ñoàng, caùi dung hôïp; lyù giaûi caùc hieän töôïng, caùc söï vaät trong tính löôõng phaân, löôõng hôïp: aâm - döông, caøn - khoân, nhaät - nguyeät, trôøi - ñaát … Vaên hoùa phöông Ñoâng chuù yù ñeán caùc moái quan heä, vöôn tôùi caùc giaù trò tinh thaàn; tö duy cuûa ngöôøi phöông Ñoâng laø tö duy tröôøng. Ngöôøi phöông Ñoâng luoân soáng vôùi quaù khöù, vôùi truyeàn thoáng. Ngöôøi phöông Taây cuõng quay veà quaù khöù, nhöng hoï ngöôõng moä quùa khöù hôn laø coäng sinh vôùi noù.32 Baáy nhieâu ñieàu phaûn aùnh ñuùng vaø ñaày ñuû nhöõng ñaëc tröng beàn vöõng nôi vaên hoùa phöông Taây vaø vaên hoùa phöông Ñoâng? + Hai loaïi hình vaên hoùa goác noâng nghieäp vaø goác du muïc. 32 Xem Phuøng Quyù Nhaâm: Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, Nxb. Tp. HCM, 1995, tr. 6. Leâ Chí Duõng Khoa Ngöõ vaên
nguon tai.lieu . vn