Xem mẫu
- Chương 8
CHĂN NUÔI TRÂU BÒ S A
Chương này trư c h t trình bày nh ng ki n th c cơ b n v ñ c ñi m c u t o c a b u
vú và s phát tri n c a tuy n s a là cơ quan t o s a trâu bò. Thành ph n c a s a và quá
trình hình thành chúng trong tuy n s a ñư c gi i thi u trư c khi nói v m t s v n ñ liên
quan ñ n sinh lý ti t s a và phân tích các y u t nh hư ng ñ n năng su t và ch t lư ng s a.
M t s n i dung ñ c thù trong nuôi dư ng trâu bò s a ñư c trình bày như m t ph n b sung
cho ki n th c v dinh dư ng và th c ăn cho gia súc nhai l i nói chung ñã ñư c trình bày
trong chương 3. M t ph n quan tr ng c a chương này dành ñ nói v các v n ñ liên quan
ñ n k thu t v t s a và c n s a cũng như vi c chăm sóc bò các giai ño n khác nhau. Cu i
cùng v n ñ ñánh giá và qu n lý th tr ng bò s a ñư c coi là m t công c quan tr ng ñ ñ m
b o cho nuôi dư ng bò s a có hi u qu cao trên cơ s ñ m b o ñư c t t s c kho và khai
thác ñư c ti m năng s n xu t s a t i ña c a bò. Vì trâu s a ch c ch n không có v trí quan
trong trong hi n t i và tương lai nư c ta nên th c ch t chương này vi t ch y u v chăn
nuôi bò s a.
I. B U VÚ VÀ TUY N S A TuyÕn b o
1.1. C u t o b u vú
B u vú c a trâu bò g m 4 tuy n s a tương Thuú tuyÕn
TiÓu thuú tuyÕn
ñ i ñ c l p v i nhau. Tuy n s a là cơ quan s n
xu t s a (hình 8.1). Tham gia c u t o b u vú và
tuy n s a có các t ch c liên k t, tuy n th , cơ, èng dÉn s÷a
m ch máu, lâm ba và th n kinh.
a. T ch c liên k t
T ch c liên k t c a tuy n s a th c hi n
ch c năng ñ nh hình, b o v cơ gi i và sinh h c.
BÓ s÷a
Chúng bao g m các t ch c sau:
- Da
Da v c¬ ®Çu vó
Da bao b c bên ngoài b u vú, nó là ph n
b o v và h tr s ñ nh hình c a tuy n. Da gi
Furstenlerge
cho b u vú g n ch t vào thành b ng c a trâu bò. roselt
C¬ vßng Sphincter
- Mô liên k t m ng
Lç tiÕt ®Çu vó
ðây là l p mô m ng n m ph n nông kh p
b m t da.
- Mô liên k t dày Hình 8.1. C u t o tuy n s a
L p mô này n m sâu bên trong l p mô liên
k t m ng, g n ph n da và tuy n th b ng s t o thành s t o thành m t l p liên k t ñàn h i.
- Màng treo bên nông
L p mô liên k t này b t ngu n t khung ch u tr i r ng xu ng phía dư i bao ph và
nâng ñ ph n bên tuy n th .
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 193
- - Màng treo bên sâu
B t ñ u t khung ch u ñi xu ng phía dư i và h tr mô tuy n c a b u vú.
- Màng treo gi a
ðó là màng treo kép, b t ñ u t ñư ng gi a c a thành b ng chia b u vú thành n a trái,
n a ph i. Màng này nâng ñ ph n gi a c a vú ch ng l i l c kéo xu ng và gi b u vú v trí
cân b ng n u các c u trúc ph tr khác b tách r i.
b. T ch c tuy n
T ch c tuy n g m 2 ph n chính: h th ng tuy n bào và h th ng ng d n.
- H th ng tuy n bào
Tuy n bào là ñơn v t o s a c a tuy n s a
(hình 8.2). Nó là t p h p m t t ng l p t bào
thư ng bì ñơn. Hình d ng t bào thay ñ i theo
chu kỳ phân ti t s a. Khi phân ti t m nh, trong
t bào tích tr nhi u d ch phân ti t. T bào có
hư ng hình tr cao ñ u nh hư ng vào xoang
tuy n bào. T bào ch a nhi u h t m , protein
kích thư c khác nhau. Khi không phân ti t t
bào thu h p l i. Trong b u vú, tuy n bào h p l i
v i nhau thành t ng chùm ngư i ta g i là chùm
tuy n bào ho c ti u thuỳ. M i m t ph n tư b u
vú ñư c t p h p b i nhi u chùm tuy n bào và
bi t l p v i nhau b i l p ngăn màng treo gi a
và các mô liên k t khác.
- H th ng ng d n và b s a Hình 8.2: C u t o tuy n bào
H th ng ng d n bao g m h th ng ng,
phân nhánh theo ki u cành cây, b t ñ u là các ng d n s a nh xu t phát t các tuy n bào
(nên còn g i là các ng d n tuy n bào). S a ñư c t o thành tuy n bào, di chuy n qua các
ng d n s a nh trong chùm tuy n bào, sau ñ y t p h p vào ng d n chùm tuy n bào (còn g i
là ng d n s a nh ). S a trư c khi vào b thư ng ñư c ch y qua ng t p h p s a l n. ch
phân nhánh ng d n s a, thành ng hình thành các n p nhăn hoa th h n ch s di chuy n c a
s a (ñ c bi t th y tuy n s a trâu).
B s a ñư c phân ra làm 2 ph n, ph n trên g i là b tuy n, ph n dư i g i là b ñ u vú.
Gi i h n gi a 2 b là n p nhăn niêm m c vòng. Gi i h n gi a b ñ u vú và l ñ u vú là t
ch c Furstenlerge rozelt có k t c u như nh ng chi c hoa. Quanh l ñ u vú có cơ vòng
Sphincter ch m ra khi có ph n x th i s a.
c. H cơ tuy n vú
Xung quanh các nang tuy n có cơ bi u mô. Khi cơ này co bóp s a ñư c ñ y t nang
tuy n vào h th ng ng d n ñ ñ vào b s a. Xung quanh các ông d n s a l n và b s a có
h th ng cơ trơn. Xung quanh d u vú có h cơ vòng g i là cơ th t ñ u vú. Khi cơ bi u mô co
bóp thì cơ trơn gi n và cơ th t ñ u vú co l i. Khi cơ trơn co thì cơ th t ñ u vú dãn và s a ñư c
ñ y ra ngoài thành tia.
d. M ch máu
- H th ng ñ ng m ch
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 194
- H u h t máu cung c p cho b u vú do ñôi ñ ng m ch âm ngoài. ð ng m ch ñi t khoang
b ng, thông qua rãnh b n, chui qua ng b n, quanh co u n khúc làm cho t c ñ dòng ch y
c a máu ch m l i. ð ng m ch tuy n s a là ti p t c c a ñ ng m ch âm ngoài. Khi ñ n tuy n
s a phân thành 2 nhánh l n là ñ ng m ch tuy n s a trư c và ñ ng m ch tuy n s a sau, m t
phân nhánh nh ñ ng m ch dư i da b ng b t ngu n t ñ ng m ch tuy n s a trư c (trư c khi
ñ ng m ch này phân nhánh) cung c p máu cho ph n trư c tuy n s a.
ð ng m ch ñáy ch u b t ngu n t trong xương ch u cung c p máu cho ph n r t nh
phía sau b u vú.
ð ng m ch tuy n s a trư c, ñ ng m ch tuy n s a sau, ñ ng m ch dư i da b ng, ñ ng
m ch ñáy ch u phân nhánh theo chi u d c và ngang nhi u l n, cu i cùng thành các vi ti huy t
qu n bao b c dày ñ c quanh tuy n bào ñ cung c p dinh dư ng t o s a.
- Tĩnh m ch tuy n s a
Tĩnh m ch tuy n s a t 2 n a sau c a b u vú thu th p máu vào tĩnh m ch tuy n s a sau.
Hai tĩnh m ch tuy n s a sau thông v i nhau trên b m t c a tuy n th . Tĩnh m ch ñáy ch u
cũng thu nh n máu t ph n sau tuy n s a và ph n sau c a cơ th , sau ñó ñ vào tĩnh m ch s a
sau. Như v y, máu tĩnh m ch sau tuy n s a ñi ra không th hi n ñúng b n ch t c a máu ñi
ra t tuy n sưã. Tĩnh m ch tuy n s a trư c ñư c t o thành b ng s thu nh n máu c a ph n
trư c b u vú. Chúng nh p v i tĩnh m ch dư i da b ng, sau ñó ñi vào thành b ng t o thành
tĩnh m ch s a. Các tĩnh m ch tuy n s a trư c và sau ñư c thông v i nhau b ng tĩnh m ch n i
có k t c u van, nh ng van này ho t ñ ng linh ñ ng, cho nên máu có th ch y theo b t c
chi u nào tuỳ thu c vào v trí c a gia súc.
e. H th ng lâm ba
H th ng lâm ba trong tuy n s a có ch c năng v n chuy n d ch th ho c d ch lâm ba t
b m t t bào ñ n h ch lâm ba và tr l i d ch th ñ n tu n hoàn tĩnh m ch. M t chi c van
trư c ng c ngăn ch n máu ch y vào h th ng lâm ba. H th ng van trong m ch lâm ba ñ m
b o cho d ch lâm ba ch y theo dòng ch y tĩnh m ch. H ch lâm ba l c d ch th theo cách lo i
tr v t l và s n sinh lâm ba c u. M i n a c a b u vú có m t h ch lâm ba l n n m ngay sau
ng b n và nhi u h ch lâm ba nh hơn n m r i rác trong tuy n sưã. B ch huy t sau khi ch y
qua h ch lâm ba l n, chúng r i kh i b u vú b ng m t ho c hai h ch lâm ba và sau ñó theo
ng b n hoà cùng v i m ch lâm ba khác.
1.2. ð c ñi m c a m t b u vú t t
M t b u vú bò lý tư ng là có nh ng ñ c ñi m mong mu n sau:
- B u vú phát tri n hình bát úp, r ng và sâu, 4 khoang vú có th tích g n b ng nhau.
- Các núm vú th ng ñ ng, có ñ dài trung bình, tách bi t nhau rõ ràng v i kho ng cách
gi a các núm vú trư c l n hơn m t chút so v i kho ng cách gi a các núm vú sau.
- Các dây ch ng nâng ñ b u vú v ng ch c, b u vú không b ch y sâu quá tránh cho các
núm vú lê quy t trên m t ñ t và b t n thương.
- Trên b m t b u vú th y có nhi u tĩnh m ch, và các tĩnh m ch này n i rõ.
- Bên trong ph i ch a nhi u mô tuy n.
M t b u vú ch a ít mô tuy n và ch a nhi u mô liên k t thì m c dù th tích l n nhưng
không ph i là b u vú lý tư ng ñ s n xu t s a. Ngư i ta có th phân bi t d dàng m t b u vú
nhi u mô tuy n v i m t b u vú nhi u mô liên k t: sau khi v t s a, m t b u vú nhi u mô tuy n
thì r ng, m m, còn b u vú nhi u mô liên k t thì c ng, v n ti p t c cho hình d ng m t b u vú
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 195
- ñ y s a, ngay c sau khi ta ñã v t ki t. Như v y, c n ph i n n b u vú trư c và sau khi v t s a
ñ ñánh giá c u trúc c a nó. Có th s d ng m t phương pháp khác: n m t hay nhi u ngón
tay lên b u vú. N u như d u n c a ngón tay ch m m t ñi thì ch ng t b u vú có nhi u mô
tuy n. Trong trư ng h p b u vú nhi u mô liên k t thì d u n ngón tay nhanh chóng m t ñi,
ho c không ñ l i d u n và có c m giác c ng khi n ngón tay.
1.3. S phát tri n c a tuy n s a
a. Giai ño n bào thai
Tuy n s a ñư c hình thành ngay trong nh ng tháng ñ u c a thai. M m tuy n s a xu t
hi n khi thai c a bò kho ng 2 tháng. Sau ñó m m tuy n kéo dài hình thành m m sơ c p. S
t o kênh b t ñ u t m m sơ c p, do s s p x p t bào vùng xích ñ o và s tách r i gi a
chúng t o ra kho ng tr ng ñó là ti n thân b tuy n và vùng nh là ti n thân c a b ñ u vú.
ñ u c a m m sơ c p có s phân kênh hình thành m m tuy n th c p, ñó là ti n thân c a h
th ng d n s a.
S t o thành núm ñ u vú b t ñ u khi bào thai kho ng 2 tháng. Khi bào thai kho ng 3
tháng tu i, s phân kênh không phát tri n cho ñ n khi sơ sinh. Không có s phân bi t v hình
thành tuy n s a theo gi i tính ñ c, cái.
b. Giai ño n ngoài thai
- T sơ sinh ñ n thành th c v tính
Sau khi sinh s phát tri n tuy n s a và th tr ng có t c ñ tương t nhau. Tình tr ng ñó
kéo dài cho ñ n g n thành th c v tính. Trong giai ño n g n thành th c v tính, s sinh trư ng
và phát tri n c a tuy n s a ch u nh hư ng c a hocmon. S phát tri n c a nang tr ng kéo
theo s tăng ti t estrogen. Hocmon này kích thích s phát tri n c a h th ng ng d n s a.
Cùng v i s phát tri n c a tuy n th , các mô liên k t, mô m cũng ñư c phát tri n v i t c ñ
tương ñương. giai ño n 2-3 tháng tu i, kích thư c c a m m tuy n có th là d u hi u ñ l a
ch n bê cái hư ng s a.
- T ñ ng d c l n ñ u ñ n th thai l n ñ u
Các kích t bu ng tr ng như estrogen và progesteson ñư c phân ti t vào máu. Estrogen
kích thích s sinh trư ng c a h th ng ng d n s a, còn progesteson kích thích s phát tri n
c a tuy n bào. Dư i tác d ng c a các kích t này, t c ñ phát tri n c a tuy n s a bi u hi n
nhanh chóng. Tuy n bào xu t hi n và bi n m t m i chu kỳ sinh d c. S bi n m t c a m i t
bào như ng ch cho s phân nhánh c a ng d n s a. Quá trình như v y l p ñi l p lai qua các
chu kỳ sinh d c t o nên s phát tri n hoàn thi n c a tuy n th . Song song v i quá trình trên là
s sinh trư ng các mô liên k t t o giá ñ cho mô tuy n và s tích lu các mô m .
- Giai ño n mang thai
T 8-10 tháng tu i, tuy n s a c a bê ñã phát tri n ñ n m c ñ hoàn thi n và có kh
năng sinh s a. Nhưng nói chung ngư i ta không ph i gi ng trư c khi bê nghé ñ t kho ng
70% tr ng lư ng cơ th trư ng thành. giai ño n mang thai dư i s tác ñ ng c a estrogen và
progesteron h th ng ng d n và tuy n bào ñ u phát tri n m nh. Tuy nhiên giai ño n ñ u
mang thai h th ng ng d n phát tri n m nh, còn tuy n bào giai ño n ñó phát tri n ch m.
Sau ñó tuy n bào phát tri n nhanh d n theo s ti n tri n c a thai. Trư c khi ñ 2-3 ngày tuy n
s a ñã tích lu s a ñ u.
- Sau khi ñ
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 196
- trâu bò, tuy n s a ñã phát tri n ñ y ñ trong giai ño n mang thai, không ti p t c phát
tri n sau khi sinh ñ . Song trong th c ti n s n lư ng s a tăng d n và ñ t ñ n n ñ nh, duy trì
năng su t cao 5-6 tu n sau khi ñ . Sau ñó năng su t s a d n d n gi m xu ng. Hi n tư ng ñó
là do dung lư ng phân ti t c a tuy n bào tăng lên. Sau m t th i gian duy trì cư ng ñ phân
ti t cao, tuy n s a xu t hi n quá trình thoái hoá.
1.4. S thoái hoá tuy n s a
Có hai lo i thoái hoá tuy n s a: thoái hoá t ñ ng và thoái hoá nhân t o.
a. S thoái hoá t ñ ng
S thoái hoá t ñ ng tuy n s a x y ra ch m và có tính ch t t nhiên. S lư ng t bào
tuy n trong m i tuy n bào d n d n tiêu bi n, sau ñó tuy n bào bi n m t, thay vào ñó là t
ch c mô liên k t. Song song v i quá trình trên, chi u cao c a m i t bào tuy n gi m th p gây
nên s thu h p kích thư c c a t bào và toàn b tuy n s a. K t qu cu i cùng c a s thoái hoá
là toàn b tuy n bào bi n m t, nhưng v n t n t i h th ng ng d n trong tuy n s a. ði u này
có ý nghĩa quan tr ng cho s tái t o l i chu kỳ cho s a ti p theo. Cùng v i s thoái hoá tuy n
bào, s lư ng các men c n cho s t o s a cũng có xu hư ng gi m ho t l c. Do v y, s t o s a
gi m th p theo s ti n tri n c a chu kỳ s a.
b. S thoái hoá nhân t o
S thoái hoá theo ki u này mang tính ch t cư ng b c. Khi s a ñ ng trong tuy n s a,
áp su t n i trong tuy n bào tăng, làm cho tuy n bào căng lên. Cu i cùng t bào v ra, s a trào
ra ngoài b m t tuy n bào và ch y vào vi qu n tuy n bào. Các thành ph n s a tr thành nh ng
v t l - ñ i tư ng c a ch c năng sinh lý c a lâm ba c u.
II. THÀNH PH N VÀ S HÌNH THÀNH S A
2.1. Thành ph n c a s a
S a ch a r t nhi u thành ph n khác nhau, bao g m protein, lipid, ñư ng lactoza, các
ch t khoáng, các men và các ho t ch t sinh h c khác. Thành ph n c a s a thay ñ i nhanh
chóng trong nh ng ngày ñ u tiên sau khi ñ . S a ñư c ti t ra ngay sau khi ñ ñư c g i là s a
ñ u, còn s a ti t v sau ñư c g i là s a thư ng. S a ñ u và s a thư ng có thành ph n khác
nhau nhi u (b ng 8.1).
B ng 8.1: Thành ph n s a ñ u và s a thư ng (%)
Thành ph n S añ u S a thư ng
M 3,60 3,50
Ch t khô tr m 18,50 8,60
Protein 14,30 3,25
Cazein 5,20 2,60
Albumin 1,50 0,47
β-lactoglobulin 0,80 0,30
α-lactoglobulin 0,27 0,13
γ-globulin 5,5- 6,8 0,09
N u tính theo kh i lư ng thì 1 lít s a bò Holstein Friesian cân n ng t 1029g ñ n
1034g v i thành ph n ñ c trưng như sau:
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 197
- - Nư c: 905g (900-910g)
- V t ch t khô, bao g m:
+ Các ch t béo (37-38g) bao g m 99% là các lipid ñơn (glycerit) và t 0,5 ñ n 1% là
các lipid ph c.
+ Gluxit ñ c thù c a s a là ñư ng ñôi lactoza (33-48g).
+ V t ch t ch a nitơ (33-38g) bao g m: 80% cazein, 18% protein trong nư c s a
(lactoserum) và 2% nitơ phi protein.
+ S a ch a nhi u khoáng và vitamin, thành ph n c a chúng trong 1 lít s a như sau:
Kali 1,34 - 1,70g Vitamin D 15 - 20 IU
Canxi 1,00 - 1,40g Vitamin 1 - 2 mg
Natri 0,35 - 0,60g Vitamin B1 0,3 - 1 mg
Magnê 0,10 - 0,15g Vitamin B2 0,3 – 3 mg
Clo 0,80 - 1,10g Vitamin B6 0,3 - 1mg
Photpho 0,75 - 1,10g Vitamin B12 1 - 8 mg
Vitamin A 1000 - 3000 IU Vitamin C 10 - 20 mg
+ Ngoài ra, s a còn ch a các nguyên t vi lư ng như: nhôm, brom, ñ ng, s t, flo, i t,
mangan, molipden, silic, k m.
2.2. S t ng h p các thành ph n trong s a
S t o s a không ph i là quá trình tích lu v t ch t gi n ñơn, mà là quá trình sinh lý tích
c c và ph c t p di n ra trong t bào tuy n. S a ñư c t ng h p t các nguyên li u trong máu.
ð s n ra 1 lít s a, bình quân có kho ng 540 lít máu ch y qua tuy n vú. Thông thư ng tuy n
vú ch chi m kho ng 2-3% th tr ng, nhưng trong m t năm nó th i m t lư ng v t ch t khô
qua s a l n g p 3-4 l n so v i kh i lư ng ch t khô trong cơ th . Trong các thành ph n c a
s a m t s ñư c t ng h p ngay trong tuy n bào, nhưng m t s ñư c v n chuy n nguyên d ng
tr c ti p t máu vào (hình 8.3).
M¸U
M¸U tUyÕnTUYÕN S÷A
s÷a
A. amin
A. amin Casein
A. amin β -lactoglobulin
α - lactalbumin
Albumin Albumin
γ-globulin γ-globulin
Glucoza Glucoza Lactoza
Galactoza
Glycerol 3 -P Triacylglycerol
Lipit Lipit Monoacylglycerol
C 12:0 - C 18:0
C 18:1, C 18:2, C 18:3
Axetat Axetat C 4:0 - C 16:0
β OHbutyrat β OHbutyrat Butyryl -CoA
Kho¸ng Kho¸ng
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 198
Vitamin Vitamin
Hình 8.3: S hình thành s a bò
- a. Sinh t ng h p protein s a
Có 3 nhóm protein ch y u trong s a là cazein, albumin và globulin. S t ng h p 3 lo i
protein này có nh ng ñ c trưng riêng.
- Cazein: Cazein là thành ph n protein ch y u và ñ c thù c a s a thư ng, không có
trong t nhiên. Cơ th t ng h p cazein tuy n s a di n ra treo nguyên lý chung c a s t ng
h p các protein mô bào. Trong quá trình sinh t ng h p cazein, tuy n s a ñã s d ng h u h t
các axit amin c n thi t và m t ph n các axit amin có th thay th ñư c trong máu. Tuy n bào
cũng có kh năng sinh t ng h p các axit amin có th thay th t các s n ph m trao ñ i ch t
trong cơ th s ng, do s có m t c a alaminoza và transaminaza.
- Albumin: Albumin thư ng có nhi u trong s a ñ u, vì v y s a ñ u thư ng d ñông ñ c
hơn khi x lý nhi t ñ 800C. Albumin trong s a có hai ngu n g c. Tuy n s a ñã s d ng
các axit amin có trong máu ñ t ng h p m t ph n các albumin s a. Ph n còn l i do albumin
t máu chuy n vào tuy n s a theo cơ ch th m th u ch ñ ng, vì v y c u trúc albumin s a
tương t albumin máu.
- Globulin: Nhi u nghiên c u cho th y globulin trong s a h u như xu t thân t máu do
cơ ch th m th u ch ñ ng ngư c gradient n ng ñ . Tính ch t kháng th c a glolubin ph
thu c vào ngu n b nh mà b n thân bò m ti p xúc trong th i gian mang thai, glolubin ch y u
có trong s a ñ u. Trong th i gian sơ sinh s c ñ kháng c a bê nghé ph thu c vào hàm lư ng
c a ch t này trong s a ñ u.
b. Sinh t ng h p ñư ng lactoza trong s a
Lactoza là lo i ñư ng ñ c trưng c a s a. Chúng ñư c t o thành t glucoza và galactoza.
Glucoza trong máu trâu bò n ñ nh kho ng 50-60 mg%, ñóng vai trò quan tr ng trong s t ng
h p ñư ng lactoza c a s a. Nó không ch là thành ph n c a lactoza mà còn cung c p năng
lư ng trong các ph n ng sinh t ng h p, ñ ng th i còn là ngu n g c c a galactoza.
Lactoza ñư c t o thành trong tuy n s a t D-glucoza và UDP-galactoza dư i s tham
gia c a các enzym. ð u tiên protein A (galactosyl transferaza) trong tuy n s a xúc ti n ph n
ng gi a UDP- galactoza và các nhân t nh n khác nhau, ñ c bi t là N- acetyl- D-glucosamin
t o thành N-acetylllactosamin và DP. Protein A có ho t l c th p v i D-glucoza như là ch t
nh n nên m c dù protein A có th tr c ti p chuy n UDP-galactoza ñ n v i D-glucoza ñ t o
thành lactoza, nhưng ph n ng di n ra ch m ch p. Sau ñó nh s có m t c a protein B (γ-
lactoza-syntheaza) tuy n s a, hai lo i men này ph i h p v i nhau ñã làm gi m ñáng k tác
ñ ng c a protein A ñ i v i D-glucoza. Do v y t c ñ ph n ng sinh t ng h p lactoza tr nên
nhanh chóng ñáp ng s lư ng l n ñư ng lactoza trong s a cho bò cái cao s n. Ph n ng sinh
t ng h p lactoza ñư c bi u th như sau:
(1)
D-glucoza + ATP D- glucoza 6-P + ADP
(2)
D-glucoza 6-P D-glucoza 1-P
()
D-glucoza 1-P UDP-D-glucoza +HP4
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 199
- (4)
UDP-D-glucoza UDP-galactoza
(5)
D-glucoza + UDP-galactoza Lactoza + UDP
Ghi chú: (1) Hexokinaza, (2) Phospho glucoza mutaza, (3) UDP glucoza - pyrophosphorylaza,
(4) UDP galactoza 4-epimeraza, (5) Lactosyntheaza.
c. Sinh t ng h p m s a
M s a ñư c t o thành trong tuy n s a là s k t h p c a glyxerin và axit béo. Ngu n
g c glyxerin do s thu phân m trong máu và s ho t ñ ng t ng h p c a tuy n s a t các
s n ph m c a quá trình oxy hoá glucoza. Có kho ng 25% t ng s axit c a s a b t ngu n t
axit béo c a th c ăn, 50% m s a b t ngu n t m s a c a huy t tương. Nh ng axit này ch
y u là axit béo m ch dài C8-C22, ph n còn l i là các axit m ch ng n C4-C14 ñư c s d ng
t ng h p m s a. axit axetic và butyric s n sinh ra trong quá trình lên men d c ñư c s
d ng t ng h p axit béo c a m s a, trong ñó axit axetic ñóng vai trò r t quan tr ng. Khác v i
ñ ng v t d dày ñơn, ñư ng glucoza không ñư c s d ng ñ t ng h p axit béo gia súc nhai
l i. M t khác, trong d c có di n ra quá trình hydro hoá, làm b o hoà các m ch n i ñôi c a
các axit béo không no m ch dài có trong th c ăn (C18:2, C18:3 ho c C20:40). Do v y, trong
m s a thư ng thi u các lo i axit béo này.
III. SINH LÝ TI T S A
3.1. S xu t hi n s a trong tuy n s a
S phát tri n c a tuy n s a di n ra trong su t th i kỳ mang thai. Song song v i quá
trình trên, m t s thành ph n c a s a như protein, xitrat cũng ñã xu t hi n t bào tuy n. Tuy
nhiên s t o s a trong th i gian có thai r t ch m ch p. Kho ng 3-4 ngày trư c khi ñ , s phân
ti t s a trong tuy n bào di n ra r t nhanh chóng, b u vú căng to, khoang tuy n bào ch a ñ y
s a ñ u. Ho t ñ ng ch ti t xu t hi n ñ t ng t tuy n bào g n th i ñi m sinh ñ ñư c ñi u
ch nh b i các hocmôn.
- Quan h c a prolactin, progesteron và estrogen
Prolactin do thuỳ trư c tuy n yên ti t ra có ch c năng ch y u là xúc ti n s ti t s a c a
tuy n s a. Trong th i gian mang thai n ng ñ prolactin trong máu tăng lên song song v i
progesteron nhưng n ng ñ cao c a progesteron trong su t th i gian mang thai ñã c ch
ch c năng t o s a c a prolactin. Trư c khi ñ 3-4 ngày, th vàng tiêu bi n làm cho
progesteron gi m ñ t ng t, m t khác estrogen do nhau thai ti t ra v n duy trì m c ñ cao ñã
c ch hypothalamus phân ti t y u t c ch prolactin (PIF). Như v y, prolactin m t m t ñư c
gi i phóng kh i s c ch c a progesteron, m t khác ñư c thuỳ trư c tuy n yên ti t m nh
hơn, do ñó xúc ti n t o s a nhanh chóng tuy n s a.
- Vai trò c a hocmôn adrenal corticoid (ACH)
Hócmôn ACH c a v tuy n thư ng th n có nh hư ng khác nhau ñ n s ñi u ch nh các
iôn trong máu. Tiêm androsteron vào cơ th ñ ng v t bình thư ng thì s th i Na+; Cl-; HCO3-
gi m, còn s th i K+ tăng. Cortizol làm tăng lư ng glycogen và n ng ñ ñư ng huy t, ñ ng
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 200
- th i thúc ñ y s phân gi i protein, tăng m huy t, axit béo và colesterin. Hai lo i hocmôn
prolactin và adrenal corticoid có tác ñ ng tương h c n thi t cho s kh i ñ u phân ti t s a.
- Vai trò c a hóc môn kích thích sinh trư ng (GSH)
N ng ñ hocmôn sinh trư ng không thay ñ i trong th i gian mang thai, nhưng tăng chút
ít th i gian g n sinh ñ . Ch c năng ch y u c a GSH là ñi u ch nh quá trình trao ñ i ch t.
Trong s trao ñ i lipit nó thúc ñ y quá trình oxy hoá m , m d tr dư i da gi m. GSH gây
tác d ng tăng ñư ng huy t.
3.2. Chu kỳ ti t s a c a trâu bò
Khác v i các tuy n khác trong cơ th ch c năng ti t s a c a tuy n vú không liên t c mà
mang tính giai ño n. Sau khi ñ tuy n s a b t ñ u ti t và liên t c cho ñ n khi c n s a. Giai
ño n ti t s a như v y g i là chu kỳ ti t s a. Ti p sau ñó, tuy n s a ng ng ho t ñ ng trong
m t th i gian ng n ñ chu n b cho chu kỳ ti p theo. Th i gian ng ng ti t s a cho ñ n l a ñ
sau là giai ño n c n s a. Nh ng trâu bò cái ñư c nuôi dư ng t t trong giai ño n v t s a thì
chu kỳ ti t s a kéo dài ñ n 300 ngày ho c hơn và giai ño n c n s a là 45-60 ngày.
Trong m i m t chu kỳ cho s a, lư ng s a thu ñư c trong m t ngày ñêm có khác nhau.
S bi n ñ i năng su t s a hàng ngày trong chu kỳ ti t s a ph thu c vào cá th cũng như ñi u
ki n chăm sóc và nuôi dư ng. Nhìn chung, sau khi ñ lư ng s a trong m t ngày ñêm tăng lên
và ñ t cao nh t tháng th 2 ho c th 3, sau ñó d n d n gi m xu ng (hình 8.4). ð i v i bò
có s c s n xu t cao, h s h t s a kho ng 5-6%/tháng, còn trâu bò có s c s n xu t trung
bình là 9-12%/tháng. Khi có thai lư ng s a gi m nhanh, ñ c bi t t tháng có thai th 5 tr ñi.
N¨ng suÊt s÷a
(kg/ng y)
Th i gian c a chu kỳ s a
Hình 8.4: Di n bi n năng su t s a trong chu kỳ ti t s a c a bò
Có th chia ra 4 lo i trâu bò s a d a vào ñ c ñi m c a ñ th chu kỳ cho s a:
1- M nh và v ng: Kh năng ho t ñ ng c chu kỳ ti t s a v ng, lo i này có nhi u s a,
ñ ng hoá th c ăn t t.
2- M nh nhưng không v ng: S a gi m th p sau khi ñ t ñ nh cao và m t l n n a l i tăng
lên cu i kỳ phân ti t, bi u hi n th tr ng y u.
3- Cao nhưng không v ng: Lư ng s a cao ngay sau khi ñ , sau ñó lư ng s a gi m ñi
nhanh chóng. Trâu bò thu c lo i này tim thư ng y u, h th ng tim m ch không ñáp ng v i
s c ti t s a cao và lâu dài.
4- Ti t s a th p: Lo i này lư ng s a ñ t th p, b u vú kém phát tri n, con v t béo phì.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 201
- 3.3. Áp su t c a b u vú và t c ñ hình thành s a
S t ng h p s a tuy n s a là m t quá trình liên t c cho ñ n khi áp su t trong tuy n
s a cao ñ n m c ñ c ch hoàn toàn s t o s a. Nhi u nghiên c u cho bi t, sau khi v t s a,
áp su t c a tuy n s a kho ng 8mmHg. Ngay trư c khi v t s a áp su t trong tuy n s a kho ng
25 mm Hg. Trong toàn b th i gian v t s a áp su t trong b s a gi m c tương ñ i cao (35-
40 mmHg) và tăng gi m có qui lu t (trong ph m vi 6-12 mmHg). S tăng gi m này ñ m b o
cho s a bao tuy n không ng ng ch y vào ng d n s a, xu ng b s a.
N u s a ch a ñ y trong xoang tuy n, không ñư c v t theo ñ nh kỳ, áp l c tuy n s a
tăng cao t i m c 35 mmHg, th m chí ñ n 50 mmHg. S gia tăng c a áp su t n i tuy n s a có
tác ñ ng ngư c l i v i s t o s a. trâu bò cái có năng su t s a trung bình ho c th p, trong
giai ño n 12 gi ho c 16 gi ñ u sau khi v t s a s tăng áp su t tuy n s a chưa có nh hư ng
rõ ñ n t c ñ t ng h p s a c a tuy n. Sau ñó cùng v i áp su t tuy n s a tăng d n, t c ñ t ng
h p s a cũng gi m d n. S t o s a s ng ng h n n u sau 35 gi s a không ñư c lo i kh i
xoang tuy n. ði u này có ý nghĩa quan tr ng trong vi c ñ nh ra qui trình v t s a và c n s a
cho trâu bò.
3.4. S a sót
Lư ng s a còn l i trong tuy n s a sau khi v t s a bình thư ng ñư c g i là s a sót.
Thành ph n c a s a sót g n tương t như s a thư ng, nhưng t l m s a có cao hơn. S a sót
không th v t ñư c trong ñi u ki n bình thư ng, nhưng chúng ta có th thu ñư c b ng vi c
tiêm cho con v t m t lư ng oxytoxin nh t ñ nh sau khi v t s a. Lư ng s a sót bò b ng
kho ng 15-20% dung lư ng tuy n s a. trâu và dê t l s a sót thư ng th p hơn nhi u.
Lư ng s a sót thư ng tăng lên theo tu i trâu bò, có th do tính ñàn h i c a h cơ tuy n s a
kém d n. Lư ng s a sót c a giai ño n sau c a chu kỳ s a thư ng cao hơn giai ño n ñ u.
Tuy nhiên s sai l ch thư ng không rõ r t. T l ph n trăm s a sót thay ñ i ph thu c vào
năng su t s a. T l này thư ng cao hơn trâu bò cao s n so v i trâu bò th p s n. Nh ng trâu
bò s a năng su t không n ñ nh cũng có nhi u s a sót hơn trâu bò có s a năng su t n ñ nh.
3.5. Ph n x ti t s a
S a ñư c bài xu t ra ngoài khi bê nghé bú hay v t s a theo cơ ch ph n x (hình 8.5).
Ph n x ti t s a ñư c ti n hành theo 2 pha: pha th n kinh và pha th n kinh-th d ch.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 202
- Hình 8.5: Sơ ñ cung ph n x ti t s a (Reeves, 1987)
a. Pha th n kinh
Cung ph n x trong pha th nh t b t ñ u t th quan c a vú theo th n kinh truy n vào
ñ n r lưng và r bên tu s ng, lên ñ n hành não, theo ñư ng truy n vào ñ n vùng nhân trên
th c a vùng dư i ñ i và ti p t c lên trên v ñ i não. S i truy n ra b t ñ u t nhân trên th ,
s i này trong thành ph n c a bó trên th tuy n yên ñ n thuỳ th n kinh c a tuy n yên. ðáp ng
c a thuỳ này ñ i v i s kích thích bú ho c v t s a là th i oxytoxin vào máu. M t khác, t tu
s ng th n kinh vùng hông truy n xung ñ ng theo ñư ng truy n ra, thu c th n kinh giao c m
tuy n vú. Th n kinh truy n ra có nh hư ng tr c ti p ñ i v i cơ trơn ng d n, b s a và ng
ñ u vú. Pha th nh t có th i kỳ ti m ph c ng n (1-4 giây).
b. Pha th n kinh- th d ch
Pha này có liên quan ñ n ho t ñ ng c a hóc-môn oxytoxin. Oxytoxin ñư c hình thành
hypothalamus và ñư c tích tr thuỳ sau tuy n yên. Oxytoxin ñư c phóng thích ra ch khi
ñư c kích thích vào th i gian v t s a. Nh ng tín hi u l p l i có tính chu kỳ như ti ng ñ ng
c a máy v t s a, tác ñ ng xoa bóp b u vúÿ s ñư c truy n vào hypothalamus. S hưng ph n
này ñư c lan to xu ng tuy n yên, gây phân ti t oxytoxin. Oxytoxin có tác d ng làm co bóp
cơ bi u mô c a tuy n bào ñ y s a vào b ch a. Th i kỳ ti m ph c c a pha th hai là 30-40
giây. Nhưng oxytoxin phóng thích t thuỳ sau tuy n yên thư ng ho t ñ ng kéo dài trong vòng
4-5 phút, sau ñó h t hi u l c.
Ph n x th n kinh-hocmôn trong s bài ti t s a là ph n x có ñi u ki n. B i v y các tác
nhân l có th c ch ho t ñ ng c a chúng, gây tr ng i cho s bài s a, làm gi m ñáng k
năng su t s a. Trong quá trình v t s a, tác nhân l xu t hi n như ti ng ñ ng cơ, ngư i l xu t
hi nÿ làm cho con v t s hãi, s phóng thích oxytoxin b c ch , tăng gi i phóng adrenalin,
gây co bóp thành cơ trơn ng d n, tác ñ ng ñ n cơ bi u mô bào tuy n, nên s cung c p máu
cho tuy n s a b h n ch . Adrenalin còn làm cho s m n c m c a bi u mô tuy n bào ñ i v i
oxytoxin gi m th p.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 203
- IV. CÁC NHÂN T NH HƯ NG ð N S N LƯ NG S A
4.1. Gi ng
Nh ng gi ng có s c s n xu t s a cao thu ng là nh ng gi ng chuyên môn hoá theo
hư ng s a. Gi ng bò s a Holstein Friesian ñ t năng su t 5000-8000 kg/chu kỳ v i t l m
trong s a t 3,2-3,8%. Gi ng bò Jersey ñ t năng su t s a trung bình 2800-3500 kg/chu kỳ v i
t l m 5,8-6%. Gi ng trâu s a Murah ñ t bình quân 1700-1800 kg/chu kỳ v i t l m s a
7-8%. Gi ng bò nâu Thu S (Brown Swiss) ñ t bình quân 3500-4000kg/ chu kỳ v i t l m
s a 3,5-4%. Bò Lai Sin ñ t bình quân 700-1200 kg/chu kỳ v i t l m s a 5-6%. Các gi ng
chuyên s n xu t th t ho c thao tác như các gi ng bò Hereford, Charolais, Santa-Gertrudis ch
có kh năng t o s a ñ ñ nuôi con. Trâu s a có năng su t s a th p hơn so v i bò s a.
M c dù gi ng có nh hư ng r t l n ñ n năng su t s a, nhưng h s di truy n v năng
su t s a tương ñ i th p (h2 = 0,32-0,44).
4.2. Tu i có thai l n ñ u
Thư ng bê nghé h u b có tu i thành th c v tính s m hơn s hoàn thi n v th vóc. Do
v y n u ph i cho con cái quá s m s kìm hãm s sinh trư ng cơ th , kèm theo ñó là kìm hãm
s sinh trư ng và phát tri n c a tuy n s a, ñ c bi t tuy n bào phát tri n kém và s c s n xu t
s a th p. ð i v i các gi ng bò s a nên ti n hành ph i gi ng l n ñ u vào kho ng 16-18 tháng
tu i. Bên c nh ñó c n tính ñ n th tr ng và s phát tri n c a con v t. Trong ñi u ki n bình
thư ng th tr ng cơ th bê nghé vào tu i ph i gi ng l n ñ u ph i ñ t 65-70% th tr ng bò cái
trư ng thành. Ph i gi ng l n ñ u l a tu i mu n hơn có th do nuôi dư ng kém, ñã kìm hãm
s sinh trư ng c a cơ th , và thư ng kèm theo s phát tri n kém c a b u vú, vì th năng su t
s a th p.
4.3. Tu i và l a ñ
S n lư ng s a thu ñư c l a ñ th nh t và l a ñ th hai thư ng th p hơn so v i các
l a v sau ñó. S lư ng s a ñ t ñư c cao nh t l a ñ th 4 ho c 5 và n ñ nh trong hai ho c
ba năm. Sau ñó cơ th càng già s n lư ng s a càng gi m. m t s bò cái có cơ th t t, ñư c
nuôi dư ng và chăm sóc t t có th cho s n lư ng s a cao ñ n l a ñ th 12, th m chí ñ n l a
ñ 17. S gi m th p kh năng ti t s a v già là do s lư ng t bào tuy n gi m th p, ch c năng
ho t ñ ng c a tuy n s a kém d n, ñ ng th i ch c năng c a các cơ quan khác trong cơ th
cũng gi m sút.
4.4. Dinh dư ng
Các nguyên li u t o s a xu t phát t dinh dư ng trong th c ăn. Do v y m c ñ dinh
dư ng có nh hư ng rõ r t ñ n s n lư ng s a trâu bò. Khi thi u năng lư ng bò ph i huy ñ ng
các ngu n d tr trong cơ th ñ s n xu t s a. Tuy nhiên ngu n d tr là có h n và n u cho
ăn thi u năng lư ng trong m t th i gian dài năng su t s a và s c kho c a bò s gio m sút.
M c protein trong kh u ph n không thích h p có nh hư ng x u ñ n ti t s a c a bò cao s n.
Gi m quá th p hay tăng quá cao m c protein kho ng trong kh u ph n ñ u có nh hư ng x u
ñ n s ti t s a. Các lo i khoáng, ñ c bi t là Ca và P có nh hư ng quan tr ng ñ n năng su t
s a c a bò vì ñây là nhưng nguyên t có thành ph n khá n ñ nh trong s a và trong xương c a
bò.
4.5. Kh i lư ng cơ th
Nói chung, trong cùng m t gi ng bò con nào có th tr ng l n thì kh năng cho s a cao
hơn. Tuy nhiên, th tr ng quá cao có th làm gi m năng su t s a do cơ th ph i s d ng quá
nhi u dinh dư ng cho nhu c u duy trì. ð ñánh giá kh năng t o s a c a gi ng ho c cá th
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 204
- ngư i ta thư ng tính h s sinh s a (HSSS). H s này bi u th năng su t s a (kg) ñ t ñư c
trên 100 tr ng lư ng cơ th . Các gi ng bò s a thư ng có HSSS là 8-10. Gi ng bò s a Jersey,
th tr ng bé ñ t kho ng 300-350 kg, s n lư ng s a 1 chu kỳ bình quân 3000 kg, có HSSS là
9-10.
4.6. Môi trư ng
S c s n xu t c a m t ñ ng v t ch u nh hư ng tr c ti p và gián ti p c a các y u t môi
trư ng như nhi t ñ , ñ m, gió, b c x m t tr i, áp su t khí quy n và lư ng mưa. Các y u t
này gây nh hư ng gián ti p thông qua năng su t và ph m ch t c a cây th c ăn và nh hư ng
tr c ti p qua kích thích h th ng th n kinh-hocmôn ñi u ch nh ñ duy trì thân nhi t. Môi
trư ng cũng nh hư ng tr c ti p ñ n h th ng enzym và các hocmôn khác.
S c s n xu t s a ch u nh hư ng rõ r t nh t b i nhi t ñ và m ñ môi trư ng. bò, s n
lư ng s a không nh hư ng trong ph m vi nhi t ñ 0oC-21oC. nhi t ñ th p hơn -5oC và t
22 lên 27oC s n lư ng s a gi m t t . Nhi t ñ trên 270C s a gi m rõ r t. S n lư ng s a gi m
1kg khi nhi t ñ tr c tràng c a bò tăng 10C. S n lư ng s a cũng gi m rõ r t trong ñi u ki n
m ñ cao.
Nhi t ñ môi trư ng thích h p cho bò s a ph thu c vào gi ng và kh năng ch ng ch u
nóng ho c l nh c a con v t. Nhi t ñ thích h p t i ña và t i thi u cho s c s n xu t s a m i
gi ng bò cũng khác nhau. S c s n xu t s a gi m ñi nhanh chóng bò Holstein khi nhi t ñ
môi trư ng cao hơn 21oC. bò Brown Swiss và Jersey nhi t ñ này kho ng 240C ñ n 270C,
bò Brahman 32oC. Nhi t ñ thích h p bò Jersey kho ng 2oC. Trong khi ñó bò Holstein
không nh hư ng nhi u th m chí -130C.
S gi m th p s c s n xu t s a trong ñi u ki n mùa hè không hoàn toàn do s gi m th p
v s thu nh n th c ăn ho c ph m ch t c . S nh hư ng c a nhi t ñ ñ n cơ ch sinh lý h c
liên quan ñ n s ti t s a cũng là y u t quan tr ng. Ngư i ta nh n th y hàm lư ng tyrozin
th p trong ñi u ki n mùa hè.
4.7. Th i gian t khi ñ ñ n khi ph i l i
Khi có thai, lư ng s a trâu bò gi m t 15-20% so v i không có thai, và lư ng s a
gi m nhi u hơn khi có thai t tháng 5 tr ñi. Song không có nghĩa là ph i kéo dài th i gian
không có thai sau khi ñ ñ ñ t ñư c ch s n ñ nh v năng su t s a cao. M t nghiên c u cho
th y trong ñi u ki n nuôi dư ng t t, n u l y kh i lư ng s a trung bình trong 1 chu kỳ 300
ngày là 100%, thì kéo dài chu kỳ s a lên 450 ngày, năng su t s a bình quân trong ngày ch
ñ t 85%. Như v y, kéo dài th i gian c a chu kỳ không th bù ñư c 15% lư ng s a gi m th p
trên. Th i gian c a m t chu kỳ cho s a t t nh t là kho ng 300 ngày. ð ñ t ñư c yêu c u trên
ph i cho bò cái giao ph i 60-80 ngày k t sau khi ñ .
4.8. K thu t v t s a
Như ñã nêu trên, bài ti t s a d a trên ph n x th n kinh-hocmôn. V t s a không ñúng
k thu t s c ch s ti t s a. Ch ng h n, n u th i gian v t s a kéo quá dài thì oxytoxin s h t
hi u l c trư c khi v t h t s a trong b u vú và d n ñ n tăng t l s a sót, nâng cao nhanh áp
su t tuy n s a, ti p theo ñó s c ch t o s a. S l n v t s a trong ngày cũng có nh hư ng
ñ n năng su t s a. S l n v t quá ít bò cao s n s làm tăng áp su t trong b u vú và c ch
quá trình t o s a ti p theo.
4.9. B nh t t
Th i kỳ trâu bò cái m c b nh thư ng kém ăn, th tr ng y u, d n ñ n kh năng t o s a
kém. Các b nh s n khoa các ñàn trâu, bò s a r t cao, có khi t i 60-70%, ñ c bi t là b nh
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 205
- viêm vú. Viêm vú thư ng chi m t l cao. S a vú viêm thư ng b lo i, không dùng ch bi n,
th m chí không dùng cho bê bú. M t thuỳ viêm n u ñi u tr không k p th i s b nh c hoá,
lư ng s a s gi m 20-25%. Vì v y, c n ñ c bi t phòng ng a, phát hi n và ñi u tr k p th i
b nh này.
V. CÁC NHÂN T NH HƯ NG ð N CH T LƯ NG S A
5.1. Gi ng và tu i
Các gi ng khác nhau có t l m và protein trong s a có ñ c thù riêng. Gi ng bò
Holstein Friesian nuôi t i nông trư ng M c Châu có t l m ñ t 3,4-3,8% và t l protein ñ t
3,32%. Gi ng bò Lai Sind (Phù ð ng) có t l m 5,89% và protein ñ t 3,47%. Con lai F1
(1/2 HL) có t l m 3,83% và t l protein ñ t 3,37%. Trâu s a ( n ð ) có t l m s a là
6,90-7,41% và t l protein bi n ñ ng t 3,80-4,30%. T l m và protein trong s a có gi m
ñi theo tu i trâu bò.
S a trâu có t l m cao hơn nhi u so v i s a bò. S a trâu Mura có kho ng 7% m (g p
ñôi s a bò HF), s a trâu n i c a ta ch a 9-12% m (g p 3 l n s a bò HF).
5.2. Giai ño n c a chu kỳ s a
T l m trong s a thư ng thay ñ i trong m t chu kỳ v t s a. T l m cao ñ u kỳ
cho s a, sau ñó gi m ñi theo lư ng s a tăng lên. Cu i chu kỳ cho s a t l m s a l i có xu
hư ng tăng lên. Trong cùng m t l n v t s a, nh ng gi t cu i thư ng ch a nhi u m hơn, vì
các h t m t tuy n bào ñi xu ng do tác d ng co bóp c a oxytoxin. Hàm lư ng protein cũng
bi n ñ i tương t như m s a.
5.3. Th c ăn
Thành ph n c a s a ph thu c ch t ch vào m c ñ dinh dư ng c a kh u ph n th c ăn.
Khi kh u ph n th c ăn không cân ñ i, ñ c bi t thi u protein thư ng d n t i s gi m th p hàm
lư ng ch t khô, m , protein và các thành ph n khác trong s a. Hàng lo t các nghiên c u cho
th y, nâng cao t l m trong kh u ph n ñã nâng cao t l m trong s a. Khi không ñ y ñ
nhu c u v m trong kh u ph n, t l m trong s a gi m ñi chút ít. Khi gi m th p lư ng c
khô cho ăn, t l m trong c cũng gi m th p.
Các ch t khoáng, photpho và canxi có ý nghĩa l n trong các ch c năng sinh lý c a các
cơ quan trong cơ th trâu bò. B i v y, b sung vào kh u ph n các ch t khoáng này s có nh
hư ng t t ñ n ch t lư ng s a và t l m . Các ch t khoáng như iôt, k m, coban và các ch t
khác cũng có tác d ng t t ñ n ch t lư ng s a và t l m s a. B sung vào th c ăn vitamin E,
kho ng 2 mg trong ngày vào kh u ph n bò cái có t l th p s nâng cao t l m s a nh ng
bò này.
Kh u ph n cân b ng dinh dư ng trong giai ño n c n s a s kích thích nâng cao t l m
trong s a th i kỳ ti t s a sau.
5.4. ði u ki n môi trư ng
Khi nhi t ñ và ñ m môi trư ng tăng m t vài thành ph n c a s a như nitơ phi protein,
các axit béo palmetic và stearic có xu hư ng tăng. Trong khi ñó các thành ph n khác như m
s a, ch t khô ñã tách m , nitơ t ng s , lactoza, axit béo m ch ng n và axit oleic có xu hư ng
gi m th p. T l m s a gi m khi nhi t ñ môi trư ng t 210C-270C; ngư c lai, khi nhi t ñ
tăng hơn 270C t l m s a có xu hư ng tăng; trong khi ñó ch t khô tách m luôn luôn gi m
th p. Nhi t ñ cao cũng làm gi m axit xitric và canxi trong giai ño n ñ u c a kỳ cho s a.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 206
- VI. NUÔI DƯ NG BÒ CÁI TRONG TH I GIAN CHO S A
6.1. Xác ñ nh nhu c u dinh dư ng
Nguyên t c chung khi tính nhu c u cho bò v t s a là cung c p ñ y ñ các ch t dinh
dư ng c n cho duy trì cơ th , s n xu t s a; ngoài ra còn ph i cung c p cho nhu c u mang thai
và tăng tr ng (n u có). Khi xác ñ nh tiêu chu n ăn và m c ăn cho bò v t s a c n ph i xem xét
thêm v ñ c ñi m gi ng, tu i, phương th c qu n lý, l a ñ , giai ño n cho s a, và ñ c bi t là
th tr ng c a trâu bò.
a. Nhu c u năng lư ng và protein
Cách tính các nhu c u năng lư ng và protein c th cho bò s a như ñã ñư c gi i thi u
trong Chương 3. Tuy nhiên c n chú ý ñ n các giai ño n khác nhau c a chu kỳ cho s a. Sau khi
ñ năng su t s a hàng ngày tăng lên nên ph i tính ñ n khi tính toán nhu c u. Hơn n a, sau khi
ñ bò có cân b ng âm v năng lư ng do thu nh n th c ăn không ñ ñ ñáp ng nhu c u năng
lư ng cao cho ti t s a. Vì th trong giai ño n này bò huy ñ ng m d tr ñ cung c p năng
lư ng cho s n xu t. Do v y trong kh u ph n ăn ph i có hàm lư ng protein cao ñ cân b ng v i
ngu n năng lư ng huy ñ ng này.
b. Nhu c u khoáng
Các ch t khoáng v a c n cho các ho t ñ ng s ng (duy trì) cơ th , ñ ng th i c n ñ làm
ngu n nguyên li u ñ t o nên các thành ph n khoáng trong s a. Các ch t khoáng mà bò s a
c n là canxi, photpho, magne, kali, natri, lưu huỳnh, i- t, s t, ñ ng, coban, mangan, k m,
selen, molipden. M t s nguyên t c n ñ t o xương, m t s là thành ph n c u t o c a protein
và lipit c a cơ b p, các cơ quan, t bào máu và các mô bào khác. M t s ch t khoáng tham gia
vào cơ th duy trì áp su t th m th u và cân b ng toan-ki m và có nh hư ng ñ c trưng ñ n
tính c m ng c a cơ và th n kinh.
Trong ñi u ki n nư c ta ch y u m i tính nhu c u khoáng cho bò s a theo hai lo i
khoáng hàng ñ u là Ca và P (xem cách tính chương 3). Các lo i khoáng vi lư ng nên b
sung dư i d ng ñá li m hay premix khoáng.
c. Nhu c u v vitamin
Trong các ñi u ki n bình thư ng th c ăn t nhiên có th ñáp ng ñ y ñ h u h t các lo i
vitamin hay các ch t ti n thân c a chúng cho nhu c u c a bò. Hơn n a, m t s vitamin nhóm
B và vitamin K ñư c VSV t ng h p trong d c và vitamin C ñư c t ng h p trong các mô
bào. Tuy nhiên, trong nh ng hoàn c nh c th c n ph i ki m tra l i lư ng thu nh n m t s
vitamin so v i nhu c u c a con v t, ch ng h n khi th c ăn ñư c cho ăn v i s lư ng h n ch
hay ch t lư ng th p, khi c ñư c phơi n ng hay khi bò ít ñư c ti p xúc v i ánh n ng m t tr i
và khi bê ñư c nuôi r ng rãi b ng các lo i s a thay th . Khi vitamin không ñư c ñáp ng ñ
t các ngu n t nhiên thì có th b sung b ng các ch ph m vitamin, c n chú ý trư c h t là
vitamin A, D và E.
d. Nhu c u v nư c u ng
Bò s a ph n ng v i s thi u nư c nhanh hơn b t kỳ thi u m t ch t dinh dư ng nào.
M c nhu c u nư c u ng c a bò ph thu c vào nhi u y u t như nhi t ñ môi trư ng, năng
su t s a, th vóc, lư ng thu nh n th c ăn. Khi nhi t ñ môi trư ng tăng thì thư ng lư ng
nư c u ng c a bò tăng. Tuy nhiên, khi th i ti t nóng, lư ng thu nh n th c ăn và năng su t s a
có th gi m xu ng kèm theo gi m lư ng nư c u ng. Bò thư ng tiêu th t 3-5 kg nư c/kg
VCK th c ăn. Bò v t s a s tiêu th 3-4 kg nư c cho m i kg s a ti t ra. N u nư c thư ng
xuyên s n có thì bò s n xu t nhi u s a hơn khi nư c ch ñư c cung c p 2 l n m i ngày. Khi
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 207
- tr i l nh bò có th u ng nhi u nư c hơn n u như nư c ñư c làm m. T t nh t là cung c p
nư c u ng ñ m b o ch t lư ng (s ch, lành và ngon) ñ cho u ng t do theo nhu c u.
6.2. Kh u ph n và ch ñ cho ăn
Như ñã trình bày trong chương 3, kh u ph n th c ăn c a bò nên chia thành hai ph n:
kh u ph n cơ s và th c ăn b sung. ð t n d ng l i th sinh h c c a bò, kh u ph n cơ s
nên bao g m t i ña các lo i th c ăn xơ thô s n có, k c các ph ph m r ti n. Kh u ph n cơ
s thư ng tho mãn ñư c các nhu c u dinh dư ng cho duy trì. Ngoài vi c ñáp ng nhu c u
duy trì, kh u ph n cơ s còn có th có dư dinh dư ng ñ ñáp ng m t ph n nhu c u s n xu t.
M c dư này ph thu c vào thành ph n và ch t lư ng các lo i th c ăn trong kh u ph n cơ s .
Tuy nhiên, kh u ph n cơ s (th c ăn xơ thô) thư ng không cân ñ i dinh dư ng nên c n b
sung dinh dư ng t i thi u ñ cân b ng dinh dư ng. Kh u ph n cơ s ñư c b sung t i thi u
nh m phát huy t i ña ho t ñ ng c a vi sinh v t d c trong vi c tiêu hoá th c ăn xơ thô.
Ngoài vi c ñáp ng nhu c u duy trì kh u ph n cơ s ñã hi u ch nh có th ñáp ng ñư c m t
m c s n xu t th p, nhưng không ñáp ng ñ nhu c u dinh dư ng cho gia súc có s c s n xu t
cao. Khi ñó c n ph i có thêm các th c ăn b sung s n xu t (th c ăn tinh) ñ t o thành kh u
ph n hoàn ch nh.
ð tính toán kh u ph n ñư c chính xác c n căn c vào nhu c u dinh dư ng c a con v t
và thành ph n dinh dư ng c a các lo i th c ăn s d ng (xem chương 3). Tuy nhiên, trong
ñi u ki n s n xu t c a nư c ta n u ñ m b o có ñ th c ăn thô xanh và ñá li m cho bò v t s a
ăn t do thì thư ng ư c tính lư ng th c ăn tinh h n h p (b sung s n xu t) cho bò b ng ½ s
kg s a bò s n xu t hàng ngày không k 5 kg ñ u (do kh u ph n cơ s ñã ñáp ng ñ ). Ví d ,
m i ngày bò cho 15 kg s a thì c n (15-5)/2 = 5 kg th c ăn tinh h n h p.
Khi ph i h p kh u ph n cũng ph i căn c vào giai ño n c a chu kỳ cho s a ñ phù h p
v i kh năng thu nh n th c ăn và tr ng thái sinh lý c a con v t:
- ð u chu kỳ: Tăng d n lư ng th c ăn thu nh n nhưng ñ m bào không làm r i lo n h
VSV d c . Nên cho ăn ch y u là th c ăn thô và th c ăn tinh ch t lư ng cao. Th i kỳ này bò
thư ng ph i huy ñ ng m d tr c a cơ th ñ ñáp ng ñ nhu c u năng lư ng cho s n xu t
s a, do v y c n ph i cung c p thêm protein t th c ăn ñ cân b ng năng lư ng-protein cho
nhu c u c a con v t. Nhu c u khoáng cao trong giai ño n này cũng ph i ñư c ñáp ng thông
qua vi c tr n premix khoáng trong th c ăn tinh hay cho li m ñá li m t do.
- Gi a chu kỳ: Cho ăn ñ n ñ nh năng su t s a. M c ăn ph thu c vào năng su t và th
tr ng c a bò.
- Cu i chu kỳ: Cho ăn sao cho bò có th tr ng thích h p vào lúc c n s a (3,5/5). ð i v i
nh ng con béo c n gi m b t th c ăn có n ng ñ năng lư ng cao. ð i v i bò g y c n tăng
n ng ñ năng lư ng trong kh u ph n lên.
V ch ñ cho bò ăn, thông thư ng th c ăn thô ñư c cho ăn r i ñ u trong su t ngày ñêm
thông qua chăn th hay b sung t i chu ng. Khi th c ăn thô không cung c p ñ nhu c u dinh
dư ng thì cung c p thêm th c ăn tinh. Vi c n ñ nh pH d c > 6,2 là chi n lư c ñ ñ m b o
kh năng phân gi i xơ cao ñ i v i kh u ph n cơ s b i vì pH t i thích cho VSV phân gi i xơ
là 6,8; khi pH
- ñ n (các b a cho ăn ph i r i cách ñ u nhau), liên t c (ñ m b o lúc nào cũng có s n th c ăn
thô cho bò ăn, nh t là vào ban ñêm và sáng s m mát m ) và n ñ nh (không ñư c thay ñ i
lo i th c ăn ñ t ng t).
6.3. Chăm sóc trâu bò cái v t s a
a. T m ch i
Trâu bò v t c n ñư c t m ch i thư ng xuyên. Mùa hè trư c khi v t s a c n ñư c t m
ư t b ng vòi phun nư c k t h p kỳ c toàn thân ñ c bi t v i ph n thân sau và b u vú. Mùa
ñông do th i ti t giá rét, trâu bò cái c n ñư c t m khô. Trư c h t dùng bàn ch i s t c o h t
các v t phân, ñ t bám trên cơ th trâu bò và làm cho b lông m n hơn.
b. T m n ng và v n ñ ng
T m n ng cho bò cái cũng là bi n pháp b t bu c trong qui trình. Hàng ngày trâu bò cái
c n ñư c cho ra sân v n ñ ng (n u nuôi nh t) ho c cho ñi chăn th vào kho ng 7 gi 30 tr
ñi. Ánh n ng bu i sáng tia t ngo i chi m ưu th ñã kích thích ti n t 7-dehydrocholesteron
dư i da chuy n hoá thành vitamin D3. Vitamin D3 này kích thích trao ñ i canxi và photpho
trong cơ th . ð i v i trâu bò cái v a t o s a v a mang thai ho t ñ ng này r t quan tr ng.
c. Tiêm phòng, t u ký sinh trùng và phun thu c di t ve
Bò s a cũng như các lo i trâu bò khác c n ñư c ñ nh kỳ tiêm phòng phòng các b nh
truy n nhi m có th lưu hành t i vùng ñang chăn nuôi. ð ng th i vi c t y ký sinh trùng cũng
là m t yêu c u cơ b n c a thú y d phòng.
Ve là loai ký sinh trùng ngoài da r t ph bi n nư c ta. Ve s ng và sinh sôi n y n nh
vào hút máu trâu bò. Trâu bò c m nhi m ve không ch b m t máu mà cơ th luôn luôn ng a
ngáy khó ch u. Ve còn truy n m t s b nh hi m nghèo như b nh biên trùng và lê d ng trùng.
Do v y v mùa hè kho ng 5-7 ngày và mùa ñông kho ng 7-10 ngày c n dùng thu c phun di t
ve 1 l n. Dùng máy bơm phun lên kh p cơ th con v t, ñ c bi t ph n ng và háng trâu bò.
Các cơ s chăn nuôi l n có th dùng máy bơm c l n, vòi bơm ñ t m i hư ng trong h m
phun. Khi máy bơm ho t ñ ng d n trâu bò qua h m phun (chi u dài h m phun kho ng 4 m).
Các vòi bơm phun thu c vào toàn b m t da c a trâu bò cái. Dư i tác d ng c a thu c phun,
ve rơi xu ng m t n n và b tiêu di t.
VII. V T S A
7.1. S l n v t s a
S l n v t s a hàng ngày ph thu c trư c h t vào năng su t s a c a bò. N u bò có năng
su t cao, t c ñ hình thành s a l n, b u vú chóng ñ y s a, khi ñó n u không v t s a k p th i,
b u không ñư c gi i phóng thì quá trình t o s a s b c ch . bò có năng su t dư i 13 kg
s a/ngày thì t c ñ t o s a trong kho ng th i gian t 1-16 gi ít thay ñ i nên n u v t s a 2
l n/ngày không có nh hư ng l n. ð i v i bò có năng su t t 15-25 kg s a/ngày thì trong
vòng 8-12 gi t c ñ t o s a không thay ñ i, còn sau ñó n a thì t c ñ t o s a s gi m, do ñó
c n rút ng n kho ng cách gi a các l n v t.
Thí nghi m xác ñ nh m c ñ nh hư ng c a các ch ñ v t s a cho th y v t s a
kho ng cách 10-14 gi hàng ngày, s n lư ng s a trong m t chu kỳ th p hơn 0-1%, còn ch ñ
v t s a kho ng cách 9-15 gi ho c 8-16 gi hàng ngày, s n lư ng s a th p 1-3% so v i ch
ñ v t s a có kho ng cách tương ñương. V t s a 3 l n trong ngày có s n lư ng s a thu ñư c
cao hơn 15-20% so v i v t s a 2 l n, trong ñó 5-10% lư ng s a tăng lên là do s gi m th p
c a áp su t b u vú, ph n còn l i 10-15% là do s chăm sóc và nuôi dư ng t t hơn. Gi m th p
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 209
- s l n v t s a trong ngày gây nên s gi m th p rõ r t t c ñ hình thành s a. Không v t s a 1
l n trong tu n, k t qu lư ng s a gi m 5-10%. Nh ng bò cái ñư c v t s a m t l n trong ngày
ñã gi m t i 50% s n lư ng s a bò cái l a 1 và 40% bò cái trư ng thành.
Căn c vào nh ng nghiên c u trên, ngư i ta ñ ngh s l n v t s a ph thu c vào năng
su t s a hàng ngày c a bò như sau: dư i 15 lít v t 2 l n/ngày, 15-25 lít v t 3 l n/ngày, trên 25
lít v t 4 l n/ngày. Tuy nhiên, trong th c t s n xu t vi c quy t ñ nh s l n v t s a trong ngày
cũng c n ph i tính toán ñ n kh năng t ch c lao ñ ng, b trí quy trình s n xu t và h ch toán
giá thành s n xu t s a. Thông thư ng, tr nh ng trư ng h p ñ c bi t, ngư i ta ch v t s a 2
l n/ngày.
7.2. D ng c v t s a
Không nên dùng các d ng c v t s a b ng ch t d o vì làm v sinh khó khăn. T t nh t
nên dùng các d ng c b ng nhôm. Thông thư ng c n có các d ng c sau ñây:
+ 1 chi c xô b ng nhôm ñ v t s a,
+ 1 bình ch a s a sau khi v t và ñ v n chuy n,
+ 1 ph u l c s a cùng v i v i màn ñ l c,
+ 1 dây th ng ñ bu c chân bò khi c n,
+ 1 cóng ñ ng thu c sát trùng núm vú,
+ 1 xô ñ ng nư c v sinh b u vú,
+ V i xô v sinh và lau khô vú bò.
Các d ng c ñ ng s a nên có ñáy vát tròn ñ d làm v sinh và tránh c n b n bám vào
các k quanh ñáy. Xô v t s a ch ñư c s d ng ñ v t s a, không bao gi ñư c dùng vào vi c
khác.
7.3. V sinh khi v t s a
- V sinh d ng c : Xô v t s a, v i b c, thùng ch a s a, khăn lau vv.. sau khi dùng ph i
dung nư c lã, xà phòng gi t s ch s , tiêu ñ c b ng nư c sôi r i ñ vào ch quy ñ nh. Nhưng
lưu ý là không dùng xà phòng thơm vì s a s b ám mùi. Trư c khi ñem ra dùng ph i tráng l i
b ng nư c sôi.
- V sinh chu ng: Chu ng v t s a ph i ñư c d n phân, d i r a s ch s trư c và sau lúc
v t. Trong quá trình v t n u bò a hay ñái ph i d ng ngay l i ñ làm v sinh. Không nên dùng
ch r quét khô gây b i b n không khí chu ng v t s a mà ph i d i nư c trư c khi quét.
- V sinh ngư i v t s a: T t nh t là n ñ nh ngư i v t s a. Ngư i v t s a ph i nh
nhàng, có hi u bi t và quý m n bò. Ngư i v t s a không ñư c m c các b nh truy n nhi m.
Móng tay ph i thư ng xuyên ñư c c t ng n, mài nh n. Nên s d ng qu n áo b o h trong khi
v t s a và luôn luôn ñ m b o cho qu n áo s ch s . Trư c khi v t s a ph i r a tay v i xà
phòng, kỳ ch i móng tay và sau ñó lau khô c n th n.
- V sinh bò: N u bò quá b n, trư c khi v t dùng vòi nư c r a s ch ph n sau c a bò
(mông, ñuôi, chân sau, vú). N u bò không b n l m thì không nên t m r a mà có th dùng
nư c m r a s ch ñ u vú, n u không thì dùng khăn ư t lau các núm vú và ñ u vú, sau ñó lau
khô nh nhàng trư c lúc v t. Vi c lau r a b ng nư c m và lau khô b u vú nh nhàng s kích
thích ti t oxytoxin, m t khác tránh gây thương t n lên da b u vú cũng như nhi m b n s a lúc
v t. Sau khi v t s a xong ph i sát trùng núm vú b ng các dung d ch sát trùng, như nư c mu i,
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 210
- thu c tím, dung d ch iod v.v. T t nh t là dùng các lo i d ng d ch sát trùng núm vú chuyên
d ng có bán s n.
7.4. Xoa bóp b u vú
- Trư c lúc v t: Dùng hai lòng bàn tay xoa b u vú t trên xu ng dư i, t ngoài ép vào
trong, xoa hai bên, xoa ñ ng trư c, ñ ng sau r i xoa t ng núm vú. M i tay c m hai ñ u vú
nâng lên kéo xu ng như ñ ng tác thúc vú c a bê. ð ng tác xoa bóp yêu c u ph i nhanh, trong
vòng 1-2 phút ñ v t s a ñư c k p th i trong th i gian ph n x th i s a còn t n t i. Khi th y
b u vú và núm vú căng ñ thì ph i nhanh chóng v t ngay.
C n v t ki m tra m t vài gi t s a ñ u tiên lên lòng bàn tay hay t m s t ñen ñ ki m tra
vú có b viêm không.
- Xoa trong khi v t: Khi v t g n h t s a c n ngh v t, lau s ch tay xoa m t l n n a t
trên xu ng dư i, t ng núm vú m t c t ñ làm cho ph n s a trong tuy n bào xu ng h t.
Khi v t s a b ng máy cũng ph i xoa bóp trư c khi l p máy, trong khi v t và sau khi v t
máy v n c n ph i xoa bóp và v t l i b ng tay cho h t s a trong bâù vú. Trong khi v t máy
không tháo c c v t s a ra ñ xoa bóp mà dung hai lòng bàn tay (tay trái ñ bên ph i, tay ph i
ñ bên trái) xoa ép b u vú t trên xu ng dư i, t ngoài ép vào trong, xoa ép ñ u ñ ng trư c,
ñ ng sau và t ng núm vú.
7.5. K thu t v t s a
a.V t s a b ng tay
Có hai cách v t s ab ng tay chính là: v t n m và v t vu t. Ngoài ra c n ph i có thao tác
v t ki t b u vú vào cu i m i l n v t s a.
- V t n m: Có hai cách v t n m là v t n m cho ngón tay cái ra ngoài và v t n m cho
ngón tay cái vào trong.
V t n m cho ngón tay cái ra ngoài ch y u là dùng c lòng bàn tay và năm ngón tay ép
s a ra. ð u tiên dùng ngón tay trai và ngón tay tr xi t ch t ph n phía trên (g c) ñ u vú ñ
s a không ngư c lên b b u vú. Sau ñó các ngón tay l n lư t t trên xu ng dư i ép vào núm
vú làm s a tia ra. M i tay c m m t ñ u vú, c như v y bóp v i t n s 80-120 l n/phút. N u
bóp nhanh quá s chóng m i tay, còn n u bóp ch m quá s kéo dài th ì gian v t s a, có khi
v t không h t s a khi ph n x th i s a ñã h t. Phương pháp này không làm bò b ñau, không
kéo dài ñ u vú, bò tho i mái nh t, nhưng làm ngư i r t b m t vì m t l n bóp ph i dùng s c
l n. Lư ng s a v t ñư c 0,8-1 kg/phút. ð u vú dài 6-8 cm là có th v t b ng phương pháp
này r t thu n l i.
V t n m cho ngón tay vào trong ñư c công nhân v t s a lành ngh hay áp d ng vì nó
ñ m b o năng su t cao và v t ñư c ki t s a trong b u vú nh có l c m nh hơn, s a ra nhanh
hơn.
- V t vu t
V t vu t ch thư ng ñư c áp d ng ñ i v i nh ng con bò có núm vú ng n ho c trong
trư ng h p c n v t s a còn l i trong giai ño n cu i. Khi v t n m quá m i có th v t vu t
nhưng nên h n ch .
Theo phương pháp này, dùng hai ngón tay cái và tr k p ch t t trên r i vu t xu ng ñ
s a tia ra. So v i v t n m, phương pháp này có th v t ñư c ch m hơn, ñ u vú b kéo dài,
vu t m nh có th gây t n thương ñ u vú, bò b ñau, nh t là ñ i v i bò s a năng su t cao, d
gây viêm vú. Khi v t b ng phương pháp này tuy t ñ i tránh cong ngón cái tì vào ñ u vú.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 211
- - V t ki t b u vú
Dù s d ng phương pháp v t s a nào nói trên thì cu i cùng cũng c n ph i v t ki t b u
vú. V t ki t b u vú nh m tránh ñư c s a sót trong b u vú, gây viêm nhi m và c ch s t o
s a cho l n v t sau.
Phương pháp làm ki t như sau: Khi nh ng tia s a cu i cùng r t nh và y u ta d ng l i
và dùng c hai tay xoa lên b u vú theo chi u t trên xu ng ñ kích thích l n n a. Tay trái gi
phía trên b u vú còn tay ph i v t n t lư ng s a cu i cùng trong núm vú ra.
b.V t s a b ng máy
Có hai lo i máy v t s a:
- Lo i v t riêng t ng con: S a c a m i con ñư c v t vào m t bình ch a, g n v i h
th ng máy chung ho c có máy riêng nh , d ng cơ ñ ng trên bánh xe, sau ñó ñ s a vào b n
b o qu n l nh. Vi c v t s a ti n hành t i chu ng nuôi và s lư ng bò ñư c v t s a m i ñ t
tuỳ thu c vào s lư ng bình (ho c s lư ng máy v t di ñ ng).
- Lo i v t theo lo t nhi u con cùng m t lúc: Bò ñư c ñưa vào 1 phòng v t s a riêng bi t
và ñ ng thành 2 hàng ñ i x ng nhau. Ngư i v t s a ch vi c c m c c v t s a lên núm vú c a
bò, lư ng s a c a m i con ñ u ñư c máy t ñ ng ghi l i và toàn b s a ñư c chuy n theo
ñư ng ng, ñ vào b n làm l nh.
M i ñơn v v t g m có 4 ng cao su (c c v t s a) ñ l p vào 4 núm vú c a bò. Khi s
d ng ngư i v t s a tay trái c m máy, tay ph i l p ng theo ñúng th t quy ñ nh như sau:
+ ng th nh t: l p vào núm vú trư c phía ph i.
+ ng th hai: l p vào núm vú sau phía ph i.
+ ng th ba: l p vào núm vú trư c phía trái.
+ ng th tư: l p vào núm vú tsau phía trái.
Khi v t s a ph i ñóng m ch ñi n, khoá các ng chân không, ki m tra áp su t, khi ñ t
300-400 mHg là v a. Sau ñó ki m tra cân ñ i các b ph n c a máy, b o ñ m nh p hút kho ng
60 l n/phút, r i ti n hành v t trong 4-5 phút thì t t máy, l y c c v t s a ra kh i ñ u vú, xoa l i
b u vú và v t l i b ng tay cho ki t s a trong b u vú.
Chú ý: trư c khi l p ng cao su vào vú bò ph i r a chúng b ng nư c nóng 70-80oC, còn
khi v t xong thì r a b ng nư c lã, xà phòng, nhúng vào nư c 70-80oC r i ñem úp khô. C
như v y m i khi chu n b v t s a l i ph i làm v sinh d ng c . Hàng tu n tháo r i các b
ph n c a máy, r a s ch m t l n ñ ñ m b o vi khu n không phát tri n làm h ng s a.
Nh ng trâu bò s a có núm vú phát tri n ñ u, ñư ng kính núm vú kho ng 2-3 cm, ñ dài
núm vú kho ng 8-10 cm s thu n ti n cho vi c v t s a b ng máy. Ngoài ra, ngư i ta còn ch n
trâu bò cái có kho ng cách t ñ u núm vú t i ñ t không th p hơn 45-50 cm, chênh l ch các
núm vú không quá 5-10 cm. Kho ng cách 2 vú trư c t 15-18 cm và 2 vú sau 6-10 cm.
7.6. Trình t các thao tác khi v t s a
Trư c tiên ngư i v t s a ph i r a tay s ch s . Sau ñó dùng khăn nhúng nư c r a s ch và
lau khô b u vú. Dùng varơlin bôi vào núm vú ho c có th dùng vài gi t s a ñ bôi trơn lòng
bàn tay. Tác ñ ng xoa bóp b u vú. Ki m tra tình tr ng vú viêm b ng cách v t các gi t s a ñ u
núm vú vào màn ñen. S a v n có màu tr ng là vú bình thư ng. T t c các thao tác trên c n
làm nhanh. Khi núm vú căng, c n ti n hành v t s a ngay. Ngư i v t s a nên ng i bên trái ñ
tay ph i ngư i v t ho t ñ ng 2 vú sau. ð thu n ti n c n dùng gh ng i, hai chân k p xô
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 212
nguon tai.lieu . vn
