Xem mẫu
- Chương 6
CHĂN NUÔI TRÂU BÒ CÁI SINH S N
Chương này trư c h t h th ng l i m t s v n ñ chính v sinh lý sinh d c và ho t
ñ ng sinh s n c a trâu bò cái g m: gi i ph u ñ nh v các b ph n chính c a cơ quan sinh d c
cái, ho t ñ ng c a chu kỳ tính, hi n tư ng mang thai, ch a, ñ và quá trình ph c h i sau khi
ñ . M t ph n tr ng tâm c a chương nói v k thu t nuôi dư ng, chăm sóc và qu n lý trâu bò
cái sinh s n. Các ch tiêu ñánh giá và các nhân t ñ n kh năng sinh s n c a c a trâu bò cái
cũng ñư c phân tích. Ph n cu i c a chương nói v các bi n pháp k thu t ñư c ng d ng
trong ñi u khi n sinh s n trâu bò cái.
I. M T S ð C ðI M SINH LÝ SINH D C C A TRÂU BÒ CÁI
1.1. Gi i ph u cơ quan sinh d c trâu bò cái
B máy sinh d c c a trâu bò cái t ngoài vào g m có các ph n chính là âm h , âm v t,
âm ñ o, t cung, ng d n tr ng và bu ng tr ng (hình 6.1).
HËu m«n Cæ tö
Manh nang cung Th©n tö cung
¢m ®¹o R·nh cæ tö
cung
Buång
trøng Sõng tö
cung
¢m hé
èng
Lç niÖu niÖu ®¹o
®¹o Vßi trøng
Bãng ®¸i
Hình 6.1: Gi i ph u ñ nh v cơ quan sinh d c trâu bò cái
Các b ph n bên trong ñư ng sinh d c có nhi u ý nghĩa th c ti n quan tr ng g m:
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
142
- a. Âm ñ o
Âm ñ o có chi u dài t 24-30cm v i nhi u l p vách cơ. Cách mép âm h 10 cm v phía
trong d c theo ñáy âm ñ o là ng d n nư c ti u t bóng ñái ñ vào trong âm ñ o g n túi th a
ni u ñ o.
b. C t cung
C t cung là nơi n i gi a âm ñ o và t cung (hình 6.2). C t cung có kích thư c tăng
cùng v i ñ tu i, thư ng dài t 3-10cm, ñư ng kính t 1,5-6cm. Nó hơi c ng hơn so v i các
b ph n khác c a cơ quan sinh s n và thư ng ñư c ñ nh v b ng cách s nh xung quanh
vùng ñáy ch u. V trí c a c t cung s thay ñ i theo tu i c a bò và giai ño n có ch a. ð i
v i bò không có ch a, ñ khám c t cung và các ph n còn l i c a cơ quan sinh s n không
c n ph i ñưa tay vào sâu quá khu u
tay. bò tơ, có th c m ñư c c t
cung khi ñưa tay vào sâu ñ n c tay.
Tuy nhiên, nó có th b kéo ra kh i Lç t/c Cæ tö cung
t m tay v i do s c kéo c a kh i
lư ng thai khi bò có ch a.
Có m t ñư ng ng h p xuyên
qua gi a c t cung. ng này có
d ng xo n và thư ng khép ch t.
ðư ng ng này hé m khi bò ñ ng ¢m ®¹o NÕp gÊp vßng
d c và m r ng khi bò ñ . ði m b t Manh nang TTh©n tö cung
ñ u c a ñư ng ng này ñư c g i là
l c t cung. Nó nhô vào phía trong
âm ñ o t o nên m t vòng manh nang Hình 6.2: C u trúc chi ti t c a c t cung
xung quanh.
c. T cung
T cung bao g m thân và 2 s ng t cung. Thân t cung dài 2-3 cm sau ñó tách ra thành
2 s ng. Khi s khám nó có c m giác dài hơn vì các s ng ñư c liên k t v i nhau b i dây ch ng
trong kho ng 10-12cm sau ñó m i tách làm hai. Hai s ng t cung dài kho ng 35-40 cm, có
ñư ng kính t 2 cm tr lên. S ng t cung có thành dày, ñàn h i và có nhi u m ch máu ñ
nuôi thai.
d. ng d n tr ng
ng d n tr ng, hay vòi Fallop, dài 20-25 cm v i ñư ng kính kho ng 1-2 mm. Nó ch y
dài t ñ u mút c a s ng t cung ñ n ph n loa kèn h ng tr ng bao quanh bu ng tr ng. ng
d n tr ng r t khó phát hi n khi s khám. S th tinh ñư c x y ra 1/3 phía trên c a ng d n
tr ng.
e. Bu ng tr ng No n bao chÝn
Bò cái có hai bu ng tr ng hình trái Trøng rông
No n bao ®ang
xoan, kích thư c trung bình kho ng 4cm ph¸t triÓn
× 3cm × 1,5cm, thay ñ i tuỳ thu c vào No n bao vì
tu i và gi ng. Bu ng tr ng có hai ch c M« ®Öm
ThÓ v ng
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
M¹ch qu¶n 143
Hình 6.3: Các c u trúc có th có trên bu ng
- năng: ngo i ti t (s n sinh ra t bào tr ng) và n i ti t (s n sinh ra các hóc-môn tham gia ñi u
ti t ho t ñ ng sinh s n c a bò).
Bu ng tr ng có th d dàng s th y d c theo phía bên c nh s ng t cung (thư ng có
hình dáng gi ng qu h ch). Nh ng ngư i có kinh nghi m có kh năng phát hi n các c u trúc
trên bu ng tr ng (hình 6.3). Tr ng phát tri n trong các noãn bao (hay nang tr ng) n m trên
b m t c a bu ng tr ng. Lúc tr ng s p r ng, các bao noãn r t m m và linh ñ ng, v i kích
thư c ñư ng kính kho ng 2cm.
Khi bao noãn v tr ng ñư c th i ra, ñ l i m t h lõm và nhanh chóng ñư c l p ñ y
b ng các mô. Sau 3-5 ngày các mô này phát tri n hình thành th vàng là nơi sinh ra hóc-môn
progesteron.
1.2. Ho t ñ ng chu kỳ tính
a. S thành th c tính d c
D y thì (puberty) trâu bò cái ñư c xác ñ nh là ñ tu i ñ ng d c l n ñ u có r ng tr ng.
Vì s d y thì ñư c ki m soát b i nh ng cơ ch nh t ñ nh v sinh lý, k c các tuy n sinh d c
và thuỳ trư c tuy n yên, do ñó cũng có th ch u nh hư ng b i nhi u y u t , c di truy n và
ngo i c nh (mùa, nhi t ñ , dinh dư ng, v. v…) tác ñ ng ñ n nh ng cơ quan này.
Tu i và th tr ng lúc d y thì ch u tác ñ ng b i nh ng y u t di truy n. Trung bình tu i
d y thì là 8-11 tháng tu i ñ i v i bò cái châu Âu: bò Jersey d y thì lúc 8 tháng tu i v i th
tr ng 160kg, còn bò Holstein trung bình là 11 tháng tu i n ng kho ng 270kg.
M t bò cái h u b Holstein ñư c ăn theo m c dinh dư ng quy ñ nh s d y thì lúc 11
tháng tu i. Bò cái h u b có m t b ng dinh dư ng kém thì d y thì mu n hơn so v i nh ng
bò ñư c nuôi dư ng ñúng quy ñ nh. N u t khi sơ sinh mà nuôi v i m c năng lư ng b ng
62% so v i quy ñ nh, nó s d y thì vào lúc trên 20 tháng tu i. Ngư c l i, bò cái h u b
Holstein ñư c nuôi b ng 146% m c quy ñ nh d y thì lúc 9,2 tháng tu i.
Nhi t ñ môi trư ng cao cũng làm cho d y thì mu n. Nh ng bê cái h u b gi ng th t
ñư c nuôi 100C, ñ t ñư c d y thì lúc 10,5 tháng tu i, nhưng nh ng bê cái tương t ñư c
nuôi 270C, ph i ñ n 13 tháng tu i m i d y thì. Nh ng y u t ngo i c nh khác có th làm
ch m d y thì g m có s c kho kém và chu ng tr i v sinh kém.
S hi n di n c a nh ng con bò cái trư ng thành khác và c a bò ñ c trong ñàn làm cho
bò tơ xu t hi n ñ ng d c s m hơn.
b. Chu kỳ tính và hi n tư ng ñ ng d c
Sau tu i d y thì các bu ng tr ng có ho t ñ ng ch c năng và con v t có bi u hi n ñ ng
d c theo chu kỳ. Chu kỳ này bao g m các s ki n ñ chu n b cho vi c giao ph i, th tinh và
mang thai. N u s mang thai không x y ra, chu kỳ l i ñư c l p ñi l p l i. M t chu kỳ sinh d c
như v y ñư c tính t l n ñ ng d c này d n l n ñ ng d c ti p theo.
Th i gian c a m t chu kỳ ñ ng d c bò trung bình là 21 ngày, dao ñ ng trong kho ng
18-24 ngày. Chu kỳ ng n hơn là “b t bình thư ng”, còn chu kỳ dài hơn (nh t là nh ng trư ng
h p dài hơn 18-24 ngày) có th do không phát hi n ñư c ñ ng d c. Nh ng ñ dài chu kỳ
quãng 30-35 ngày có th là “ñ ng d c gi ” x y ra sau khi ph i gi ng ho c ph n ánh hi n
tư ng ch t phôi s m.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
144
- Chu kỳ ñ ng d c trâu cái bi n ñ ng r t l n và bi u hi n ñ ng d c trâu cái không rõ
như bò cái. Hi n tư ng ñ ng trâu ch u nh hư ng c a mùa v , ch y u xây ra vào mùa
ñông-xuân.
Nhi u nhà nghiên c u ñã chia chu lỳ ñ ng d c c a bò thành 4 giai ño n (hình 6.4) g m:
ti n ñ ng d c, ñ ng d c, h u ñ ng d c và th i kỳ yên tĩnh. Ti n ñ ng d c và ñ ng d c thu c
v pha noãn bao (follicular phase), còn th i k h u ñ ng d c và yên tĩnh thu c v pha th
vàng (luteal phase) c a chu kỳ.
Rông trøng
HËu ®éng dôc
§éng dôc
Yªn tÜnh
TiÒn ®éng dôc
Hình 6.4: Các giai ño n c a chu kỳ ñ ng d c bò
- Ti n ñ ng d c (proestrus)
ðây là giai ño n di n ra ngay trư c khi ñ ng d c. Trong giai ño n này trên bu ng tr ng
m t noãn bao l n b t l n nhanh (sau khi th vàng c a chu kỳ trư c b thoái hoá). Vách âm
ñ o dày lên, ñư ng sinh d c tăng sinh, xung huy t. Các tuy n sinh d c ph tăng ti t d ch nh n
trong su t, khó ñ t. Âm môn hơi bóng m ng. C t cung hé m . Con v t b ăn, hay kêu r ng
và ñái r t. Có nhi u bò ñ c theo trên bãi chăn, nhưng con v t v n chưa ch u ñ c.
- ð ng d c (oestrus)
ðây là m t th i kỳ ng n bi u hi n hi n tư ng "ch u ñ c" c a bò cái. Th i gian ch u ñ c
dao ñ ng trong kho ng 6-30 gi , bò tơ trung bình 12 gi , bò cái sinh s n 18 gi . Th i gian
ch u ñ c cũng có bi n ñ ng gi a các cá th . Bò cái trong ñi u ki n khí h u nóng có th i gian
ch u ñ c ng n hơn (10-12 gi ) so v i bò cái x l nh (trung bình 18 gi ). Trong th i gian ch u
ñ c niêm d ch ch y ra nhi u, càng v cu i càng tr ng ñ c như h n p, ñ keo dính tăng. Âm
môn màu h ng ñ , càng v cu i càng th m. C t cung m r ng, h ng ñ . Con v t ch u ñ c
cao ñ .
Chú ý: Bò cái trong các giai ño n khác c a chu kỳ ñ ng d c s nh y lên nh ng bò cái
ch u ñ c nhưng không cho con khác nh y lên nó. Do ñó, ñ ng yên cho con khác nh y lên là
bi u hi n t p tính ñ c thù m nh m nh t c a ch u ñ c bò cái.
- H u ñ ng d c (metoestrus)
Giai ño n này ñư c tính t lúc con v t thôi ch u ñ c ñ n khi cơ quan sinh d c tr l i
tr ng thái bình thư ng (kho ng 5 ngày). Con cái th ơ v i con ñ c và không cho giao ph i.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
145
- Niêm d ch tr thành bã ñ u. Sau khi thôi ch u ñ c 10-12 gi thì r ng tr ng. Kho ng 70% s
l n r ng tr ng vào ban ñêm. Có kho ng 50% bò cái và 90% bò tơ b ch y máu trong giai ño n
này. Có m t ít máu dính ñuôi quãng 35-45 gi sau khi k t thúc ch u ñ c. Hi n tư ng ch y
máu không ph i là v t ch th cho s có ch a ho c không th thai.
- Giai ño n yên tĩnh (dioestrus)
ðây là giai ño n yên tĩnh gi a các chu kỳ ñ ng d c ñư c ñ c trưng b i s t n t i c a
th vàng (corpus luteum). N u không có ch a thì th vàng s thành th c kho ng 8 ngày sau
khi r ng tr ng và ti p t c ho t ñ ng (ti t progesteron) trong vòng 8-9 ngày n a và sau ñó
thoái hoá. Lúc ñó m t giai ño n ti n ñ ng d c c a m t chu kỳ m i l i b t ñ u.
N u tr ng ñư c th tinh thì giai ño n này ñư c thay th b ng th i kỳ mang thai (th
vàng t n t i và ti t progesteron), ñ và m t th i kỳ không có ho t ñ ng chu kỳ tính sau khi ñ .
c. ði u hoà chu kỳ ñ ng d c
- Liên h th n kinh-n i ti t gi a vùng dư i ñ i-tuy n yên-bu ng tr ng
Ho t ñ ng sinh d c c a bò cái ñư c ñi u hoà s ph i h p th n kinh-n i ti t trong tr c
dư i ñ i-tuy n yên-bu ng tr ng (hình 6.5). Thông tin n i ti t ñư c b t ñ u b ng vi c ti t
GnRH (Gonadtrophin Releasing Hormone) t vùng dư i ñ i (Hypothalamus). GnRH tác ñ ng
làm chuy n ñ i thông tin th n kinh trong não thành tín hi u n i ti t ñ kích thích thuỳ trư c
tuy n yên ti t hai lo i hóc-môn gonadotropin là FSH (Follicle Stimulating Hormone) và LH
(Luteinizing Hormone). FSH và LH ñư c ti t vào h tu n hoàn chung và ñư c ñưa ñ n bu ng
tr ng, kích thích bu ng tr ng phân ti t estrogen, progesteron và inhibin. Các hóc-môn bu ng
tr ng này cũng có nh hư ng lên vi c ti t GnRH, FSH và LH thông qua cơ ch tác ñ ng
ngư c. Progesteron ch y u tác ñ ng lên vùng dư i ñ i ñ c ch ti t GnRH, trong khi ñó
estrogen tác ñ ng lên thuỳ trư c tuy n yên ñ ñi u ti t FSH và LH. Inhibin ch ki m soát ( c
ch ) vi c ti t FSH.
Thay ®æi h nh vi
n o
TuyÕn yªn
TB theca TB h¹t
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
146
- Hình 6.5: Các liên h trong tr c dư i ñ i-tuy n yên-bu ng tr ng
- ði u hoà ho t ñ ng chu kỳ tính và ñ ng d c
Chu kỳ ñ ng d c bò cái có liên quan ñ n nh ng s ki n k ti p nhau trong bu ng
tr ng, t c là s phát tri n noãn bao, r ng tr ng, s hình thành và thoái hoá c a th vàng, d n
ñ n hi n tư ng ñ ng d c. Các s ki n này ñư c ñi u hoà b i tr c dư i ñ i-tuy n yên-bu ng
tr ng thông qua các hóc-môn (hình 6.5). Nh ng bi n ñ i v n i ti t, sinh lý và hành vi liên
quan ñ n hi n tư ng ñ ng d c ñư c phác ho hình 6.6.
Sãng LH
Ng y
Rông trøng
Tr−¬ng lùc tö cung
DÞch cæ tö cung
ChÞu
®ùc
Hình 6.6: Nh ng bi n ñ i v n i ti t, sinh lý và hành vi liên quan ñ n hi n tư ng
ñ ng d c bò cái (Jainudeen et al., 1993)
Trư c khi ñ ng d c xu t hi n (ti n ñ ng d c), dư i tác d ng c a FSH do tuy n yên ti t
ra, m t nhóm noãn bao bu ng tr ng phát tri n nhanh chóng và sinh ti t estradiol v i s lư ng
tăng d n. Estradiol kích thích huy t m ch và tăng trư ng c a t bào ñư ng sinh d c cái ñ
chu n b cho quá trình giao ph i và th tinh. FSH cùng v i LH thúc ñ y s phát tri n c a
noãn bao ñ n giai ño n cu i.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
147
- Khi hàm lư ng estradiol trong máu cao s kích thích th n kinh gây ra hi n tư ng ñ ng
d c. Sau ñó (h u ñ ng d c) tr ng s r ng sau m t ñ t sóng tăng ti t LH (LH surge) t tuy n
yên. Sóng này hình thành do hàm lư ng estradiol trong máu cao kích thích vùng dư i ñôì tăng
ti t GnRH. Sóng LH c n cho s r ng tr ng và hình thành th vàng vì nó kích thích tr ng chín,
làm tăng ho t l c các enzym phân gi i protein ñ phá v các mô liên k t trong vách noãn bao,
kích thích noãn bao t ng h p prostaglandin là ch t có vai trò r t quan tr ng trong vi c làm v
noãn bao và t o th vàng.
Sau khi tr ng r ng th vàng ñư c hình thành trên cơ s các t bào ñó ñư c t ch c l i
và b t ñâù phân ti t progesteron. Hóc-môn này c ch s phân ti t gonadotropin (FSH và LH)
c a tuy n yên thông qua hi u ng c ch ngư c, do ñó mà ngăn c n ñ ng d c và r ng tr ng
cho ñ n ch ng nào mà th vàng v n còn ho t ñ ng (pha th vàng c a chu kỳ).
Tuy nhiên, trong pha th vàng (luteal phase) các hóc-môn FSH và LH v n ñư c ti t
m c cơ s dư i kích thích cu GnRH và c ch ngư c c a các hocmôn steroid và inhibin t
các noãn bao ñang phát tri n. FSH m c cơ s (th p) này kích thích s phát tri n c a các
noãn bao bu ng tr ng và kích thích chúng phân ti t inhibin. M c LH cơ s cùng v i FSH c n
cho s phân ti t estradiol t các noãn bao l n và progesteron t th vàng trong th i kỳ “yên
tĩnh” c a chu kỳ.
Th c ra trong m i chu kỳ ñ ng d c không ph i ch có m t noãn bao phát tri n mà có
nhi u noãn bao phát tri n theo t ng ñ t sóng v i kho ng cách ñ u nhau. ð i v i bò thư ng có
2-3 ñ t sóng/chu kỳ. M i ñ t sóng như v y ñư c ñ c trưng b i m t s noãn bao có nang nh
cùng b t ñ u phát tri n, sau ñó 1 noãn bao ñư c ch n thành noãn bao tr i, noãn bao tr i này
s c ch s phát tri n ti p theo c a các noãn bao cùng phát tri n còn l i trong nhóm ñó. S
c ch c a noãn bao tr i này thông qua inhibin do nó ti t ra làm c ch ti t FSH c a tuy n
yên. Tuy nhiên, ch ng nào còn có m t c a th vàng (hàm lư ng progesteron trong máu cao)
thì noãn bao tr i không cho tr ng r ng ñư c mà b thoái hoá và m t ñ t sóng phát tri n noãn
bao m i l i b t ñ u (hình 6.7).
Tiªu thÓ v ng
Rông
R – KÝch ho¹t
S – Chän läc
Sãng 1
Sãng 2 D – Tréi
A – Tho¸i ho¸
Sãng 3
Nguån no n bao mÉn c¶m gonadotropin
HËu §. dôc Yªn tÜnh TiÒn §. dôc §. dôc
Ng y cña chu kú
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
148
- Hình 6.7: Các sóng phát tri n noãn bao trong m t chu kỳ tính (Ginther et al., 1989)
N u tr ng r ng c a chu kỳ trư c không ñư c th thai thì ñ n ngày 17-18 c a chu kỳ n i
m c t cung s ti t prostaglandin F2a, hóc-môn này có tác d ng làm tiêu th vàng và k t thúc
pha th vàng c a chu kỳ. Noãn bao tr i nào có m t t i th i ñi m này s có kh năng cho tr ng
r ng nh có hàm lư ng progesteron trong máu th p. Vi c gi m hàm lư ng progesteron sau
khi tiêu th vàng làm tăng m c ñ và t n s ti t GnRH và do ñó mà tăng ti t LH c a tuy n
yên. K t qu là noãn bao ti n r ng tr ng (tr i) tăng sinh ti t estradiol và gây ra giai ño n ti n
ñ ng d c (pha noãn bao) c a m t chu kỳ m i.
Tuy nhiên, n u tr ng r ng trư c ñó ñã ñư c th tinh thì th vàng không tiêu bi n và
không có tr ng r ng ti p. Th vàng trong trư ng h p này s t n t i cho ñ n g n cu i th i gian
có ch a ñ duy trì ti t progesteron c n cho quá trình mang thai. Th vàng thoái hoá trư c khi
ñ và ch sau khi ñ ho t ñ ng chu kỳ c a bò cái m i d n d n ñư c h i ph c.
1.3. Mang thai
a. Quá trình phát tri n c a phôi thai
Mang thai (thai nghén) là giai ño n có ch a, b t ñ u khi tr ng ñư c th tinh và k t thúc
b ng s ñ . ð i v i bò giai ño n mang thai kéo dài trung bình là 280 ngày. Th i gian mang
thai trung bình c a trâu là 315 ngày. Th i gian mang thai có khác nhau tuỳ cá th , gi ng, l a
ñ , gi i tính c a thai. N u ch a ñôi thì th i gian mang thai s ng n l i.
Trong giai ño n ñ u c a th i kỳ thai nghén, phôi trôi n i t do, ñ u tiên là trong ng
d n tr ng, sau ñó là trong d con. Tr ng ñư c th tinh thư ng thư ng t i t cung vào ngày
th 5-6. Phôi bám vào t cung vào ngày th 30 (nhau thai s d n d n bám vào núm nhau m
t i n i m c t cung). ð i v i bò s a trong kho ng 30-35 ngày sau khi th tinh, có kho ng 3-4
núm nhau mong manh bám vào s ng t cung có ch a.
Trong vòng 40 ngày lá m m xu t hi n c hai s ng t cung. Sau kho ng 70 ngày ch a
thì có kho ng 40-50 núm nhau (lá m m) xu t hi n. Gi a th i kỳ có ch a s núm nhau là 150 .
S hình thành và phát tri n c a thai ñư c chia làm 3 giai ño n tách bi t, ñó là: phân
chia, bi t hoá và sinh trư ng.
- S phân chia
Sau khi ñư c th tinh, h p t phân chia liên t c không có s tăng lên c a t bào ch t,
l n phân chia ñ u tiên t o nên phôi 2 t bào (1 ngày) k ti p ñó là s phân chia b sung khi
phôi di chuy n t ng d n tr ng t i t cung m t qu c u 16 ñ n 32 t bào (4-7 ngày), n m
trong màng trong su t. Khi c u trúc này có nhi u t bào không ñ m ñư c, g i là phôi dâu
(morula). M y ngày ti p theo, ch t l ng t p h p trong các kho ng gian bào s nhô vào gi a
hình thành phôi nang (blastocyst), m t c u trúc có xoang ch a ñ y d ch th (khoang phôi,
blastocoel) có m t l p t bào b c xung quanh.
- S bi t hoá
Trong giai ño n này di n ra các quá trình ph c t p bi t hoá các mô bào kèm theo vi c
hình thành các h th ng và cơ quan chính:
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
149
- Ngày 20-22: h th ng tu n hoàn b t ñ u hình thành.
Ngày 23-26: tim, gan, th n, ph i hình thành.
Ngày 35-60 (ti n thai): Các mô, t ch c th n kinh, s n, tuy n s a, cơ quan sinh d c và
ñ c trưng c a gi ng b t ñ u hình thành.
Như v y, sau 60 ngày toàn b các cơ quan ñã ñư c hình thành và phát tri n. H p t
bình quân n ng 3 microgam, sau 60 ngày n ng 8-15g, t c là ñã tăng 3-5 tri u l n.
- S phát tri n c a bào thai
ñ u th i kỳ có ch a, t c ñ sinh trư ng tương ñ i c a thai nhanh hơn cu i kỳ ch a.
Gi a ngày ch a 45 và 75, thai bê tăng kích thư c 1000% (t c là 6 ñ n 72g). Cư ng ñ sinh
trư ng càng v cu i càng gi m ñi nhi u, nhưng kh i lư ng tuy t ñ i c a thai tăng r t nhanh,
nh t là t tháng th 7 ñ n khi ñ :
5 tháng 2-4 kg
7 tháng 12-16 kg
Kh i lư ng sơ sinh 25-40 kg
Như v y, trong 2-2,5 tháng cu i kh i lư ng c a thai tăng 13-24 kg, t c là b ng kho ng
2/3 ñ n 3/4 kh i lư ng sơ sinh.
- Song thai
T l ñ sinh ñôi bò tương ñ i th p, bi n ñ ng t 0,5 ñ n 4% tuỳ theo gi ng. Theo
m t s thông tin khác thì t l này là 8–10%. T l sinh ñôi ñ i v i bò nâu Th y Sĩ và bò Hà
Lan (HF) cao hơn bò Jersey và các gi ng bò s a khác. T l sinh ñôi bò th t là th p. bò
th t, t l sinh ñôi dư i 1%. Sinh ñôi là ñi u không mong mu n ñàn bò b i vì làm tăng nguy
cơ sót nhau, nh hư ng ñ n sinh s n sau này, bê sinh ra y u t, khó nuôi và gi m kh năng
s n xu t s a nh ng bò m sau khi ñ sinh ñôi. H s di truy n c a song thai là th p. Nguy
cơ sinh ñôi tăng theo tu i trong m t s năm ti p theo, sau ñó gi m xu ng. Ph n l n sinh ñôi
thu c lo i hình hai tr ng. ðó là do r ng 2 tr ng trong m t chu kỳ ñ ng d c.
M t s c p song sinh là ñơn h p t , do th tinh m t noãn bào ñơn. Song sinh ñơn h p
t thư ng có cùng gi i tính, có cùng tính di truy n và cùng ki u hình nhưng m t thai này
thư ng l n hơn thai kia. Hi n chưa rõ nguyên nhân c a song sinh t ñơn h p t . bò, song
sinh ñơn h p t chi m kho ng 8–10% t ng s song sinh. Có m t t l th p v tiêu thai và s y
thai x y ra bò song sinh ñơn h p t .
b. Nh ng bi n ñ i c a cơ th m trong th i gian mang thai
Trâu bò cái mang thai có m t s bi n ñ i trong cơ th c n ñư c chú ý như sau:
- Kh i lư ng cơ th tăng
Kh i lư ng con m tăng lên là do s phát tri n c a thai, ñ c b êt là giai ño n 2 tháng có
thai cu i cùng. Kh i lư ng bò m tăng còn do s phát tri n c a t cung, h th ng nhau thai;
m t khác còn do trong th i gian mang thai kh năng tích lu dinh dư ng c a bò m tăng lên.
Kh i lư ng d ch th c a thai, màng thai và t cung bò m tăng lên theo th i gian có
ch a. Ngay trư c lúc bò ñ , kh i lư ng c a d ch thai kho ng 15,5kg và nhau thai kho ng
3,8kg. T cung s tăng t 1kg lên 10kg trong th i gian ch a, th m chí kích thư c t cung
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
150
- tăng g n 10 l n, thai cùng v i d ch th , nhau thai chi m kho ng 85% t ng kh i lư ng c a t
cung và nh ng v t th ñư c t cung ch a ñ ng.
- Trao ñ i ch t và năng lư ng tăng
Khi có thai tháng th 8 trao ñ i ch t ñ t 129%, còn khi ñ ñ t 141% so v i lúc bình
thư ng. S tích lu N trong 6 tháng ñ u cao hơn bò tơ 40%, d n ñ n hàm lư ng N trong máu
gi m, ñ c bi t là giai ño n cu i. Hàm lư ng Ca và P trong máu gi m th p, K có xu hư ng
tăng. Lư ng ki m d tr gi m, máu d ñông hơn. Ch s A/G tăng lên ñ t c c ñ i lúc thai 6-7
tháng, sau ñó có xu hư ng gi m ñi và tăng lên trư c khi ñ n a tháng.
- Thay ñ i trong h th ng n i ti t
Th vàng ñư c hình thành và ti t progesteron trong su t th i gian mang thai. Hóc-môn
này có tác d ng c ch r ng tr ng, kích thích s phát tri n c a màng nh y t cung, gi m th p
nhu ñ ng c a cơ trơn ñ duy trì s mang thai. Vào tháng 9 hàm lư ng progesteron có xu
hư ng gi m.
Nhau thai ti t estrogen tăng d n tháng th 2-3 và cao nh t tháng 8-9. Estrogen có
tác d ng kích thích m nh trao ñ i protein, kích thích tăng sinh t cung và ho t hoá m t s
men. ð n khi ñ lư ng estogen gi m nhưng v n ñ ñ kích thích tuy n yên ti t prolactin c n
cho quá trình ti t s a. Ngoài ra nhau thai còn ti t ra các hocmôn gonadotropin ñ duy trì ch c
năng t i thi u c a bu ng tr ng.
- Thay ñ i ho t ñ ng c a các cơ quan n i t ng
Các cơ quan n i t ng, ñ c bi t là cơ quan tiêu hoá, tu n hoàn, hô h p, bài ti t có s thay
ñ i thích ng. Do s phát tri n c a thai mà dung tích d c thu h p l i. Hô h p nông, nhanh và
ho t lư ng ph i gi m. T n s tim nhanh, nhưng lư ng h ng c u và Hb bi n ñ i không nhi u.
B ch c u ch tăng giai ño n cu i và cao nh t trư c lúc ñ . S l n th i phân và nư c ti u
tăng lên.
1.4. ð
a. Hi n tư ng s p ñ
D u hi u ñ u tiên c a trâu bò s p ñ là s di chuy n c a thai ñ n v trí sinh. Trong g n
h t th i gian ch a, thai n m ng a, ñưa chân lên trên. Sau khi xoay ñ n v trí sinh, thai n m
s p, hai chân trư c ñ t c t cung và mũi c a thai n m gi a hai chân trư c. Thai n m v
trí b t bình thư ng chi m kho ng 5%. Nh ng hi n tư ng không bình thư ng có th có như
m t chân ho c c hai chân ho c ph n ñ u b quay tr l i, ho c ñuôi hư ng v phía c t cung.
Bi u hi n bên ngoài rõ nh t là b ng s xu ng, dây ch ng mông-khum nhão gây hi n
tư ng “s t mông”. ðó là do khi s p ñ , relaxin k t h p v i estrogen s làm giãn r ng khung
ch u, m r ng ñư ng sinh ñ ñ cho thai ñi ra m t cách d dàng. Dây ch ng quanh kh u
ñuôi chùng xu ng làm cho ph n kh u ñuôi nhô lên. Âm h s m m hơn, l ra và sưng. Nư c
nh n lúc này t âm h ch y ra ngoài thành dòng vì estrogen làm cho niêm m c c t cung ti t
ra niêm d ch m i.
B u vú căng, con cao s n có th có s a ñ u ch y ra. S tăng trư ng tuy n vú có th
nh n th y th i kỳ cu i cùng c a qúa trình mang thai. ðây có th do ho t ñ ng hi p tr c a
estrogen và progestin, chúng kích thích s phát tri n c a các ng d n và mô ti t trong các
tuy n vú. Khi s p ñ , các tuy n vú to ra và chúng ch a ñ y s a. S t ng h p s a là do
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
151
- prolactin ph i h p v i m t s hocmon khác Do oxytocin ñư c phóng thích khi chuy n d ,
hi n tư ng xu ng s a thư ng làm cho s a a ra ñ u núm vú.
V hành vi, bò hay có hi n tư ng gi gìn, tìm ch r ng rãi thoáng ñãng hay ch kín ñáo
ñ ñ ng nh m tránh nh ng con khác. Có hi n tư ng ñ ng n m không yên, ñuôi thư ng cong
lên, kèm theo r n ñ , càng g n lúc ñ thì t n s r n càng tăng. Con v t hay ñi ti u v t, lưng
luôn luôn cong tư th r n. Quá trình r n ñ có th kéo dài 30 phút ñ n 1 gi .
b. Quá trình ñ
Quá trình ñ ñư c chia ra 3 th i kỳ như sau:
- Th i kỳ m c t cung
Th i kỳ này b t ñ u t khi t cung có cơn co bóp ñ u tiên ñ n khi c t cung m ra
hoàn toàn. ð ng l c thúc ñ y cho quá trình sinh ñ là s co bóp c a cơ quan sinh d c ñư c
ti n hành t mút s ng t cung ñ n thân t cung, ñ n c t cung và ñ n âm ñ o. Th i gian co
bóp có nh ng kho ng cách nên t o ra nh ng cơn r n.
Trong giai ño n này th i gian co bóp c a t cung ch 3 phút/ l n. Cư ng ñ co bóp
chuy n t s ng t cung xu ng thân t cung, ñ n c t cung ra ngoài âm ñ o. Nư c trong t
cung và màng thai d n ép ra ngoài, c t cung lúc này ñã m ra, màng thai m t ph n ñã l t ra
ngoài. Cùng v i s c co bóp c a t cung tăng lên, màng thai l i ti p t c chui ra, ép vào c t
cung làm cho c t cung m càng r ng. Khi c t cung ñã m r ng thì m t ph n c a thai chui
ra, lúc này gi a c t cung và âm ñ o không còn ranh gi i n a. C t cung co bóp làm cho
s ng t cung co ng n l i, d n ép xu ng thân t cung, kích thích cho thai thúc ñ y ra ngoài.
Sau ñó c t cung m r ng hoàn toàn, s c co bóp c a s ng t cung ñ y m nh ph n trư c c a
thai ra ngoài âm ñ o.
Bò cái có th i kỳ m c t cung kho ng 6 gi , cá bi t có con t i 12 gi . ð i v i nh ng
con ñã ñ nhi u l n, th i kỳ m c t cung t 30 phút ñ n 4 gi .
- Th i kỳ ñ (s thai)
Th i kỳ này b t ñ u t khi c t cung
m hoàn toàn và k t thúc khi thai l t ra
ngoài. Thai trư c h t ph i ñư c ñ y qua c
t cung và ñi vào âm ñ o. N u ñ bình
thư ng (d c ñ u s p), b ph n ñi trư c nh t
là ñ u và chân (hình 6.8). Lúc này gia súc
cái b n ch n, ñ ng n m không yên, chân
cào ñ t, có con chân sau ñá vào b ng, lưng
cong lên mà r n.
Khi ñ u c a thai ñã ñi vào h ch u,
gia súc cái l i n m xu ng. ð c ñi m là s c
co bóp c a t cung trong th i kỳ này m nh Hình 6.8: Ngôi thai bình thư ng
vì thân c a thai ti p xúc v i niêm m c âm
ñ o, gây ra m t ma sát l n. Trong lúc này
gia súc thư ng kêu, nguyên nhân c a gia súc kêu, ph n ng ñau ñ n khi sinh ñ là vì d ch i,
d ch ni u ch y ra h t, thân thai l i ti p giáp vào niêm m c âm ñ o.
Bào thai càng ñi ra ph n ngoài thì càng tăng kích thích cho cơ co bóp. L c co bóp lúc
này là t ng h p gi a co bóp c a ñư ng sinh d c, s co bóp c a cơ thành b ng, cơ hoành
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
152
- thành m t l c m nh và ñư c kéo dài. ð n th i kỳ này thai b t ñ u chuy n hư ng ñ ra ngoài.
Trong th i gian ch a, bình thư ng thai bò n m nghiêng m t bên b ng m và khi ñ chuy n
m t góc 90O ñ thành thai tư th d c ñ u s p.
Bò r n m i l n t 80-100 giây, r n m t vài l n l i ngh m t lúc. L c co bóp lúc ñ này
r t m nh, khi r n ñ con v t thư ng nghiêng, bàn chân du i th ng, lúc ngh l i n m ph ph c.
T cung co bóp liên t c d n nư c i ra nhi u, thai cũng ñư c ñưa ra nên áp l c trong b c thai
tăng lên làm v b c i. Nư c ch y ra ngoài g i là nư c i. Sau khi v i s c r n c a gia súc
càng m nh ñ y thai và màng thai qua ñư ng sinh d c. Thư ng sau khi v i 1 gi thì thai ra.
Khi b t ñ u r n ñ , con v t lúc n m xu ng, lúc l i ñ ng d y, cũng có con ch n m khi
ñ u thai ñã l t ra ngoài âm h , m t s con ch ñ ng. Bò thư ng v i ngoài âm h .
Trong giai ño n s thai, ñ u thai qua ñư ng sinh d c khó khăn. Sau m i l n r n ñ thai
ñư c ñưa ra ngoài m t kho ng nh t ñ nh, khi ng ng cơn r n thai l i th t vào trong m t ít.
Móng chân và ñ u thai có th th y th p thò c a âm h vài l n r t rõ, sau vài l n ñó thai m i
ra ngoài ñư c. Trong lúc này cơn r n c a m r t kh e, sau m t cơn r n th t m nh, kêu r ng
lên, ñ u thai m i chui qua c a xoang ch u, con m l i ngh m t th i gian, l i ti p t c r n, lúc
này thai m i ra kh i ñư ng sinh d c.
Ph n ñ u c a thai ra trư c, ti p ñ n ph n ng c ra sau. Lúc này s c r n con m gi m
xu ng. Ph n còn l i c a thai nh s c ñ p c a hai chân sau mà ra ngoài hoàn toàn. Gia súc m
thôi r n, ngh m t th i gian r i quay l i li m con.
Sau khi thai ra ngoài thì thư ng t ñ t r n. Do ñ ng m ch r n có m i quan h v i màng
thai và t ch c xung quanh r t ñàn h i nên khi ñ t l r n th t vào trong xoang b ng, nhưng
ñ ng m ch ñã kín nên không có gì nguy h i.
Gia súc ñ sinh ñôi thì hai thai ra cách nhau t 20 phút ñ n 2 gi .
- Th i kỳ s nhau
Sau khi thai l t ra kh i ñư ng sinh d c m t th i gian con m tr nên yên tĩnh, nhưng t
cung v n co bóp và ti p t c nh ng cơn r n, m i l n co bóp t 1,5-2 phút, th i gian gi a hai
l n co bóp là 2 phút, tuy cư ng ñ lúc này có y u hơn. Cơn r n lúc này ch y u là ñ ñưa
nhau thai ra ngoài.
Trong th i gian này tu n hoàn c a núm nhau m và núm nhau con ñã gi m nên nhau
thai có th tách ra ñư c. Các nhung mao teo l i, tách núm nhau m ra kh i nhau thai. T cung
ti p t c co bóp và thu nh l i d n v th tích, nhưng màng ni u và màng nhung mao thì không
co l i ñư c nên b t cung ñ y ra ngoài.
Trong quá trình ñ y màng nhau thai ra, do ñ c tính c a t cung co bóp t mút s ng t
cung cho xu ng thân t cung, nên màng nhau thai bong ra s ñư c l n trái, ph n mút s ng
t cung ra trư c, sau ñó bong d n xu ng s ng t cung, thân t cung và ra ngoài. Có trư ng
h p màng nhau thai không b l n trái do màng ni u, màng nhung mao ñã tách hoàn toàn kh i
niêm m c t cung. Do m ch máu c a núm nhau m không b t n thương cho nên khi nhau thai
bong ra, con v t không b xu t huy t.
Sau khi thai ra t 4-6 gi thì nhau ra. N u bong nhau t 6-12 gi sau ñ thì ñư c g i là
bong nhau ch m. Sau 12 gi mà nhau thai không ra ñư c thì g i là sát nhau. Trư ng h p này
c n ph i can thi p.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
153
- 1.5. Ph c h i ho t ñ ng sinh d c sau khi ñ
Sau khi ñ t cung ph i ñư c ph c h i c v m t th c th và sinh lý và bu ng tr ng
ph i tr l i ho t ñ ng chu kỳ bình thư ng ñ bò cái l i có th có thai ti p (hình 6.9). Các quá
trình x y ra trong giai ño n sau khi ñ ch u s chi ph i c a m t lo t y u t , trong ñó ch y u
là quá trình bú s a và ñi u ki n dinh dư ng, ngoài ra còn có nh hư ng c a mùa v , gi ng,
tu i, l a ñ và nh hư ng c a con ñ c.
Hình 6.9: Ph c h i t cung và bu ng tr ng sau khi ñ (Jainudeen và Hafez, 1991)
a. Ph c h i t cung
Sau khi ñ t cung s d n d n ñư c ph c h i ñ chu n b cho kh năng mang thai m i.
Quá trình này liên quan ñ n cơ t cung, xoang và n i m c t cung. Cơ trơn d con s co l i ñ
ñưa t cung v kích thư c bình thư ng. Nh ng co rút c a cơ trơn d con không nh ng làm co
t cung mà còn giúp t ng các d ch s n (g m ch t nh y, máu, các m nh v n c a màng thai, mô
c a m và d ch c a thai) ra ngoài. Tác d ng này có ñư c nh s phân ti t prostaglandin F2a
kéo dài sau khi sinh làm tăng trương l c và s co bóp c a cơ trơn d con.
Lúc ñ thì nh ng ñi u ki n vô trùng c a t cung (trong th i gian mang thai) b phá v .
Vi khu n d xâm nh p vào t cung qua ñư ng c t cung giãn r ng và n y n nhanh chóng
trong môi trư ng t cung thích h p cho chúng sau khi ñ . Quá trình th i d ch s n t t giúp h n
ch kh năng viêm nhi m t cung.
Song song v i vi c co cơ t cung và th i d ch s n ra ngoài, n i m c t cung cũng d n
d n ñư c ph c h i ñ có th chu n b cho quá trình làm t c a h p t hay phân ti t
prostaglandin trong ho t ñ ng chu kỳ tính.
Sau khi ñ s n d ch ch y ra r t nhi u. Trong 2-3 ngày ñ u s n d ch ch y ra có màu ñ
nh t, càng v sau s n d ch ch y ra có màu tr ng l n c n là do núm nhau m và b ch c u phân
gi i t o ra. Càng v cu i th i gian s n d ch ch y ra màu càng nh t ñi, cu i th i kỳ là màu
trong su t. Sau kho ng t 7-10 ngày s n d ch ng ng không ch y ra n a.
M t hai ngày ñ u sau khi ñ c t cung h i ph c r t nhanh, ñ n 5-6 ngày sau thì c t
cung ñóng ch t hoàn toàn. N u gia súc b sát nhau thì t cung co l i ch m hơn.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
154
- Sau khi ñ 15 ngày, t t c l p t bào thư ng bì m i xu t hi n ñ y ñ trên b m t l p
niêm m c t cung. Trong kho ng 12-14 ngày sau khi ñ t cung tr l i bình thư ng như trư c
khi có thai, c v kích thư c và hình d ng.
Nh ng tiêu chu n cho s h i ph c bao g m (a) t cung co tr v khu v c xoang ch u;
(b) tr l i kích thư c như khi không có ch a; và (c) ph c h i trương l c bình thư ng c a t
cung. Khi áp d ng nh ng tiêu chu n này, quá trình h i ph c t cung bò sau khi ñ không có
bi n ch ng, c n kho ng 45 ngày. Nh ng nghiên c u mô bào h c cho th y có th c n kho ng
15 ngày n a n i m c t cung m i tr l i tr ng thái mô bào h c bình thư ng. T cung c a bò
cái tr l i kích thư c như khi không có ch a m t kho ng 30 ngày. Trương l c c a s ng t
cung không mang thai có th bình thư ng trong th i gian này. Tuy nhiên c n thêm 2 tu n n a
ñ s ng t cung mang thai có trương l c bình thư ng tr l i. Cũng c n lưu ý r ng m t s ng
t cung có th l n hơn s ng kia sau khi ñã h i ph c hoàn toàn. nh ng bò cái nhi u tu i,
cũng có th t cung không co v khu v c xoang ch u, do ñó khi khám qua tr c tràng, trương
l c là y u t ch th là chính xác hơn cho s h i ph c. Sau khi x y ra sót nhau và/ho c viêm
nhi m t cung, s h i ph c t cung có th b ch m tr m t vài tu n.
b. Ph c h i bu ng tr ng
Mu n tr l i có ho t ñ ng (ñ ng d c và r ng tr ng) theo chu kỳ thì bu ng tr ng ph i
ph c h i c hai ch c năng n i ti t (ti t hóc-môn) và ngo i ti t (cho tr ng r ng). Sau khi ñ
chu kỳ ñ ng d c và r ng tr ng không x y ra ngay. Tuy nhiên, bu ng tr ng không ph i không
ho t ñ ng mà các sóng noãn bao v n hình thành (hình 6.10).
Th i kỳ t m ng ng chu kỳ này ch y u là do các cơ ch n i ti t ñi u hoà s phát tri n
c a noãn bao, và do ñó mà ñ ng d c và r ng tr ng, còn chưa ñư c ph c h i. Trong th i kỳ
này t n s phân ti t LH chưa ñ l n ñ gây ra giai ño n phát tri n cu i cùng c a noãn bao.
Vi c c ch phân ti t LH t th i kỳ mang thai cùng v i tác d ng c ch c a vi c bú sưã ñã
gây ra s gi m phân ti t LH này. Khi các ho t ñ ng th n kinh th d ch ñư c ph c h i do s
thay ñ i các y u t n i và ngo i c nh thì sóng LH s ñư c ph c h i l i và giai ño n phát tri n
cu i cùng c a noãn bao s x y ra d n ñ n ñ ng d c và r ng tr ng.
Bß s÷a
Bß thÞt nu«i con bó
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
155
- Hình 6.10: Ph c h i ho t ñ ng c a bu ng tr ng sau khi ñ (Roche et al., 1992)
Sau khi sinh, nhi u bò s r ng tr ng trong vòng 20–30 ngày. Tuy nhiên, hi n tư ng
“ñ ng d c ng m” hay là “ r ng tr ng th m l ng” thư ng chi m t l cao. Khi nh ng con bò
này r ng tr ng l i vào lúc 40–50 ngày, ph n l n chúng s có bi u hi n ñ ng d c. Nh ng con
bò như v y ít có v n ñ v sinh s n hơn so v i nh ng con có th i kỳ không ñ ng d c kéo dài
(không bi u hi n chu kỳ).
M t s nhân t có th làm kéo dài th i gian không ñ ng d c sau khi sinh. Dinh dư ng
th p (ho c trong th i gian ch a, ho c sau khi sinh) s làm ch m ñ ng d c l i. R ng tr ng
th m l ng cũng thư ng x y ra nh ng bò cái có m t b ng dinh dư ng th p. Nh ng con bò
cái ph n l n b nh hư ng là nh ng con g y y u lúc sinh ñ . K t h p dinh dư ng th p và cho
con bú s gây nên v n ñ . Nhi u bò cái hư ng th t ñ con trong ñi u ki n cơ th g y y u và
cho con bú, s kéo dài th i kỳ không ñ ng d c quá 100 ngày. M t s bò cái không th sinh
s n ñư c trong năm t i b i nó không ñ ng d c và r ng tr ng do ñó ph i ñ cho bò ñ c nh y
trong mùa ph i gi ng ti p theo. Nh ng nhân t khác có th kéo dài th i gian ñ ng d c tr l i
sau ñ như b nhi m b nh, r i lo n trao ñ i ch t, viêm nhi m t cung và nh ng v n ñ khác
v s c kh e.
II. PHÁT HI N ð NG D C, PH I GI NG VÀ KHÁM THAI
2.1. Các phương pháp phát hi n ñ ng d c
a. Quan sát tr c ti p
Th bò ra bãi chăn ho c m t kho ng tr ng ñ quan sát các d u hi u ñ ng d c. T t nh t
là quan sát vào sáng s m và chi u t i. ð dài m i l n quan sát ph thu c vào s lư ng gia súc
trong ñàn (thông thư ng t 15 ñ n 30 phút). Có th quan sát th y các d u hi u ñ ng d c sau
ñây:
- Âm h sưng và m ư t, niêm m c ñư ng sinh d c xung huy t và không dính.
- T c t cung ch y ra d ch trong su t và d o. Có th th y d ch 1-2 ngày trư c khi
ñ ng d c th c s .
- Lông ph n mông xù lên.
Các bi n ñ i v hành vi c a bò cái có th th y là:
- B n ch n, m n c m, hay chú ý ñ n s xu t hi n c a ngư i hay c a gia súc khác.
- Kêu r ng, ñ c bi t là vào ban ñêm.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
156
- - N u quan sát vào ban ñêm th y gia súc tư th ñ ng trong khi nh ng con khác n m.
- Nh y lên nh ng con khác nhưng chưa ch u ñ c.
- ð ng yên khi có m t gia súc khác nh y lên (ch u ñ c).
- Li m và húc ñ u lên nh ng con khác.
- Hít và ng i cơ quan sinh d c (hành vi ñ c trưng như con ñ c).
- Ăn kém ngon mi ng và s n lư ng s a có th gi m.
Ch tiêu duy nh t ch c ch n 100% ñ ng d c là ph n x ñ ng yên c a gia súc ñ ng d c
khi b gia súc khác nh y lên. M t con bò cái nh y lên m t con bò cái khác thư ng là d u hi u
nó s p ñ ng d c ho c ñ ng d c ñã trôi qua m t vài ngày. Có th có trư ng h p nh ng gia súc
ñang ch a cũng th hi n d u hi u ñ ng d c, tuy nhiên khi b nh ng con khác nh y lên thì
chúng không có ph n x ñ ng yên (kho ng 5% bò s a ñang ch a có bi u hi n ñ ng d c v i
nh ng hành vi như nêu trên, nhưng không x y ra r ng tr ng).
b. Dùng bò ñ c thí tình
Dùng m t bò ñ c ñã ñư c th t ng d n tinh ho c m b t chéo dương v t sang bên (nên
nó không làm cho bò cái th thai) ñ phát hi n ñư c con cái ñ ng d c. Phương pháp này t t,
tin c y và cho hi u qu cao. Tuy nhiên, ch nên áp d ng trong chăn nuôi trang tr i, vì t n kém
do ph i nuôi con bò ñ c thí tình.
Có th dùng ñ c thí tình v i chén sơn ñánh d u. Bò ñ c thí tình ñư c bu c m t cái chén
th ng ñáy ñ ng ch t màu và s bôi màu lên mông nh ng bò cái ñ ng d c mà nó ñã nh y. T l
bò thí tình dùng trong ñàn bò cái cũng b ng v i t l bò ñ c ñư c s d ng (4%).
c. Dùng các d ng c h tr phát hi n ñ ng d c
Nh ng d ng c sau ñây s giúp d nh n biêt bò ñ ng d c:
• Ch th màu. ðây là ch t keo dính trên x p nhu m màu g n lên mông bò cái và có th
ñ i màu khi bò cái ñ ng d c ñư c con khác nh y nhi u l n.
• Sơn ñuôi. Bôi m t l p sơn cu ng ñuôi bò cái. L p sơn này s b xoá khi bò cái ñ ng
d c ñư c nh ng con khác nh y lên.
d. Xác ñ nh hàm lư ng progesteron trong s a
Hàm lư ng progesteron trong s a l n hơn trong máu và hi n nay các phương pháp xác
ñ nh hàm lư ng hócmôn này trong s a ñư c áp d ng r ng rãi ñ phát hi n giai ño n c a chu
kỳ. ð ti n hành xét nghi m, bò cái ph i trong th i gian ti t s a. N u như hàm lư ng
progesteron tăng (4 ñ n 6 ηg/ml) vào th i ñi m ñ ng d c d ki n, bò cái ch c ch n không
ñ ng d c. Nhưng n u hàm lư ng progesteron th p, gia súc có th ñang ñ ng d c.
H n ch c a phương pháp là ph c t p và chi phí l n. Tuy nhiên, nh ng cơ s chăn
nuôi bò s a l n và có s qu n lý t t ñàn bò (v i vi c áp d ng công ngh thông tin), có th áp
d ng bi n pháp này và thông qua ñó ñ th tinh nhân t o mà không c n quan sát các d u hi u
ñ ng d c.
2.2. Xác ñ nh th i ñi m ph i gi ng thích h p
Tr ng ch ñư c th thai n u g p tinh trùng ño n 1/3 phía trên c a ng d n tr ng. Tinh
trùng m t 10-14 gi ñ lên t i 1/3 phía trên c a ng d n tr ng. Th i gian di chuy n c a tr ng
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
157
- qua ño n này kho ng 6-12 gi . Căn c vào th i ñi m r ng tr ng, th i gian di chuy n c a tinh
trùng và tr ng thì v lý thuy t th i ñi m ph i gi ng t t nh t là vào cu i giai ño n ch u ñ c
(n u nh y tr c ti p), t c là vào lúc bu ng tr ng có noãn bào m ng nư c, s p r ng, c t cung
m to, niêm d ch tr ng ñ c, ch u ñ c cao ñ . N u TTNT thì nên ti n hành vào ñ u giai ño n
h u ñ ng d c.
Tuy nhiên, th i gian b t ñ u và k t thúc ñ ng d c là r t khó xác ñ nh. Phương pháp ñơn
gi n nh t trong th c t ñ xác ñ nh th i ñi m ph i tinh là s d ng quy t c sáng-chi u: sáng
phát hi n ñ ng d c thì chi u cho ph i l n 1 và sáng hôm sau cho ph i l n 2: chi u phát hi n
ñ ng h n thì sáng hôm sau ph i l n 1 và chi u hôm sau ph i l i l n 2. Kho ng 2/3 s bò b t
ñ u ñ ng d c vào ban ñêm nên thư ng nhìn th y ñ ng d c vào bu i sáng s m. Tuy v y, v i
bò tơ và m t s bò Bos Indicus, nhi u tác gi không th a nh n quy t c sáng-chi u. H ñ ngh
nh ng gi ng bò ñó c n ñư c d n tinh ngay sau khi quan sát th y ñ ng d c.
2.3. Ch n ñoán có thai
a. Ki m tra qua tr c tràng
Khám thai ñư c ti n hành trong kho ng th i gian t 35-42 ngày sau khi d n tinh. Có r t
nhi u bò cái có th xu t hi n ñ ng d c tr l i sau khi ph i gi ng 21 ngày, tuy nhiên chúng
không ñư c phát hi n ñ ng d c m t cách c n th n. T t c bò cái sau khi ph i gi ng 60 ngày
ñ u ph i ti n hành ki m tra thai qua tr c tràng. M t s trư ng h p bò có thai (1-2%) trong
kho ng 30-35 ngày s x y ra hi n tư ng ch t phôi, vì v y sau 60 ngày ph i gi ng c n ph i
ki m tra thai.
ð i ña s vi c ch n ñoán d a trên t cung và thai (b ng 6.1). Kích thư c c a t cung có
nh hư ng ñ n v trí c a nó trong xoang ch u và c n ñư c chú ý. ð d y và trương l c c a
thành t cung là quan tr ng. Màng ñ m có th ñư c phát hi n b ng cách dùng ngón cái và
ngón tr s n n m t cách nh nhàng. Thu t ng “trư t màng” ñư c dùng miêu t quá trình
này. ð n 120 ngày, núm nhau ñã ñ l n ñ có th s qua thành d con.
Khi bò có ch a thư ng có th vàng trên bu ng tr ng. Tuy nhiên, có th vàng không
nh t thi t có ch a.
Bò khi có ch a ñ ng m ch gi a t cung l n lên nh m tho mãn nhu c u máu c a bào
thai, và ñư ng kính có th 1-1,5cm vào cu i th i kỳ ch a.
Khám thai qua tr c tràng khó chính xác. Nguyên nhân chính d n ñ n s ch n ñoán sai
ñó là hi n tư ng ch t phôi ho c thai, ngoài ra còn các nguyên nhân khác d n ñ n ch n ñoán
có ch a nh m là t cung co không hoàn toàn, có b c m t cung, t cung tích d ch nh y, t
cung tích nư c làm cho t cung không co rút ñư c.
B ng 6.1: Ch n ñoán lâm sàng bò có thai b ng s khám qua tr c tràng
Tình tr ng Nh ng ñ c ñi m ch y u
Không có ðư ng sinh s n n m gi a tr c tràng và xoang ch u; hai s ng to b ng nhau;
thai: có th nh n bi t ñư c rãnh gi a hai s ng t cung; niêm d ch âm ñ o ít và
loãng khi ñ ng d c
Có thai: M t s ng t cung to hơn s ng kia; s màng thai có c m giác như s vào áo
Tháng 1 sơ mi bên trong ng tay áo khoác; âm ñ o khô và dính; niêm d ch nhi u
quanh c t cung; có th vàng trên chính bu ng tr ng ñã r ng tr ng trư c
ñó 21 ngày (có th x y ra nh m l n n u không theo dõi ñ ng d c và l n
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
158
- r ng tr ng th hai x y ra cùng bên).
Tháng 2 S ng t cung bên có thai tăng to và phình ra; s ng có ch a có c m giác
căng và ñàn h i; có th nh n bi t vách kép c a t cung và nhau; “trư t
màng thai”; ch t ti t t c t cung keo dính; màng i hình qu th n căng
ñư c phát hi n g n v i ng ba s ng t cung cùng bên th vàng; màng i l n
d n t ch b ng hòn bi ve (2cm) lúc 5 tu n r i b ng qu tr ng gà (5cm) lúc
7 tu n.
Tháng 3 S ng t cung lúc này to b t ñ u t t xu ng xoang b ng; thai n y lên lòng
bàn tay ho c các ngón tay; ñ ng m ch gi a t cung bên s ng mang thai
hơi l n hơn bên không mang thai; c m nh n ñư c m ch ñ p c a ñ ng m ch
gi a t cung c a s ng t cung mang thai; “trư t màng thai”; có th s khám
ñư c nhi u núm nhau trong vách t cung.
Tháng 4 C m nh n ñư c m ch ñ p c a các ñ ng m ch t cung; có th s ñư c thai
và các núm nhau.
Tháng 5 Mi ng thai n m rìa xoang ch u; các chi c a thai n m trong t m tay phía
trư c và dư i mép trên khung ch u (có th s th y thai, sau ñó nó chìm vào
trong t cung ngoài t m tay).
Tháng 6 Thai có th dư i t m tay; thai n m sư n bên ph i; có th s th y các
núm nhau (gi ng như cúc măng-sét cài ng tay áo sơ-mi) và các chi c a
thai; tuy n vú bò cái h u b to ra.
Tháng 7 Các tuy n vú n to.
Tháng 8 Có th s ñư c thai
Tháng 9 Các âm môn sưng to, nhô lên và ñàn h i; các tuy n vú bóng loáng, to ra,
phù n và xu t hi n s a non; âm h ti t ch t nh n.
Sau tháng Dây ch ng mông-khum m m ra; ñ nh xương cùng hư ng lên trên do giãn
th 9: trư c dây ch ng xương cùng; ph n mông lõm xu ng; g c ñuôi nhô cao; nút t
lúc ñ cung hóa l ng; c t cung giãn r ng.
b. Các phương pháp khám thai khác
M t s phương pháp khám thai khác thư ng ñư c áp d ng là:
- Ki m tra b ng phương pháp siêu âm
T cung và bu ng tr ng có th ki m tra gián ti p b ng phương pháp siêu âm. ð chính
xác có th ñ t t i 85-95 %. Tia siêu âm B ñư c s d ng ch n ñoán có thai b ng cách ñưa ñ u
dò vào trong tr c tràng. Phôi trong giai ño n 26 -29 ngày có kích thư c 10 mm và hàng ngày
kích thư c tăng lên kho ng 1,1 mm. K thu t này có th s d ng ñ d ñoán tu i c a thai cho
t i t i 140 ngày sau khi ño ñ u - ñuôi c a thai.
- Ki m tra b ng máy ñi n tim thai
ði n tim thai ñư c coi như phương pháp ch n ñoán có ch a, nó ñư c áp d ng ñ i v i
thai 5 tháng tr lên.
- Phân tích progesteron trong s a ho c máu
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
159
- Hàm lư ng progesteron trong s a và trong máu là như nhau trong su t chu kỳ ñ ng
d c. Như v y hàm lư ng progesteron s cao gi a chu kỳ ñ ng d c và th p ngay trư c,
trong khi và sau khi bò ñ ng d c. Vì th , ñ nh lư ng progesteron (s a ho c máu) trong ngày
th 21 - 24 sau khi ph i gi ng có th giúp phát hi n sơm bò có ch a hay không. ð i v i bò
s a n u phân tích th y hàm lư ng progesteron cao thì có th kh ng ñ nh 80% là bò có ch a.
Tuy nhiên, t i 40-60 ngày tu i thai c n ki m tra qua tr c tràng ñ kh ng ñ nh l i. N u phân
tích th y hàm lư ng progesteron th p thì ch c ch n là bò không có ch a.
III. NUÔI DƯ NG TRÂU BÒ CÁI SINH S N
3.1. Tiêu chu n ăn
Tiêu chu n ăn cho bò cái sinh s n t t nh t là tính theo phương pháp hi n ñ i như trình
bày trong chương 2. Tuy nhiên, cũng có th áp d ng cách tính tiêu chu n ăn theo phương
pháp tính hi n hành (trong khi chưa có h th ng phương pháp hi n ñ i chính th c nư c ta)
như sau:
- Nhu c u duy trì:
Nhu c u duy trì ñư c tính theo th tr ng c a con v t. Có th tính theo công th c hay
d a vào b ng tính s n.
- Nhu c u nuôi thai:
Căn c vào th i gian mang thai:
+ Giai ño n ñ u: không c n b sung thêm
+ Giai ño n tháng 3-6: 0,5-1,5 ðVTA và 100 g Pr TH, 7-8 g Ca, 5-6 g P/ðVTA.
+ Giai ño n tháng 7-9: 1,5-2,5 ðVTA và 110-125 g PrTH, 9-10 g Ca, 6-7 g P/ðVTA
Ngoài ra c n cung c p 7-8 g NaCl, 30 mg caroten/100 kg P.
- Nhu c u tích lu :
Tuỳ theo th tr ng và m c ñ ti t s a c a chu kỳ sau. ð i v i bò tơ l và bò g y thì
hàng ngày cung c p thêm 1,5-2 ðVTA.
- Nhu c u s n xu t:
Tuỳ theo t ng lo i gia súc. ð i v i bò chuyên sinh s n (không v t s a, không lao tác)
thì ch tính như trên. N u bò cày kéo hay v t s a thì ph i tinh thêm các nhu c u này.
3.2. Kh u ph n ăn
Kh u ph n ñư c ph i h p t các lo i th c ăn có th có, căn c vào thành ph n dinh
dư ng c a chúng và nhu c u c a con v t (theo tính toán trên). Khi ph i h p kh u ph n cho
bò cái có thai c n chú ý ñ n s phát tri n c a thai. Th i kỳ ñ u nên l y th c ăn thô xanh là
ch y u; v cu i nên gi m th c ăn có dung tích l n, tăng th c ăn có hàm lư ng dinh dư ng
cao. Mùa hè có c t t thì nên cho chăn th , không nh t thi t ph i b sung th c ăn.
C n ñ c bi t chú ý ñ n giai ño n 2-3 tháng trư c khi ñ ñ ñ m b o cho bò sinh bê v i
kh i lư ng sơ sinh cao, nhi u s a ñ u, và d ñ . Nguyên t c chung là ñ m b o lư ng th c ăn
thô xanh, ñ ng th i cung c p thêm th c ăn tinh (ñ ñ m b o tiêu chu n ăn), c khô và các lo i
ht c ăn khoáng. N u có th c ăn xanh ch t lư ng t t thì có th cho ăn, nhưng n u hàm lư ng
a xit quá cao thì ph i trung hoà b t trư c lúc cho ăn. Trư c khi ñ n a tháng không nên cho
ăn th c ăn xanh.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
160
- Sau khi ñ quá trình trao ñ i ch t c a gia súc tăng lên nhi u, do ñó th c ăn ph i ñ m
b o ch t lư ng t t, th c ăn d tiêu hóa, ñ phòng th c ăn m c, lên men, th c ăn kém dinh
dư ng. ð ng th i cũng không nên dùng m t lư ng th c ăn tinh quá nhi u gây nên r i lo n
tiêu hóa và gây b nh cho b u vú. Th c ăn d n d n cho chuy n v kh u ph n bình thư ng sau
10 ngày. N u bò m có quá nhi u s a, b u vú căng ñ , m y ngày ñ u không nên cho ăn nhi u
th c ăn có ch t lư ng cao, th c ăn xanh, urê cũng không nên cho ăn v i.
IV. CHĂM SÓC TRÂU BÒ CÁI SINH S N
4.1. Chăm sóc trâu bò cái mang thai
C n thư ng xuyên gi v sinh thân th , không ñ phân bùn dính ñ y mình. C n có ñ
nư c cho trâu bò t m.
Trâu bò cày kéo cho ngh làm vi c trư c và sau khi ñ 1 tháng.
Bò s a ph i cho c n s a trư c khi ñ 45-60 ngày.
N u chăn nuôi t p trung c n phân ñàn theo th i gian có ch a: dư i 7 tháng, 7 tháng ñ n
s p ñ và ñàn ñ i ñ (15-20 ngày trư c khi ñ ). Nh ng con tuy chưa ñ n ngày ñ d ki n
nhưng phát hi n th y có tri u ch ng s p ñ cũng ph i ñưa v ñàn ñ i ñ .
uTâu bò cái mang thai không ñư c cho chăn d t nh ng nơi d c trên 20-25o.
Trâu bò ñ i ñ ph i ñươc ưu tiên chăn th nh ng bãi chăn lô c t t, ít d c, g n
chu ng, d quan sát ñ ñưa v chu ng ñ i d ñư c k p th i khi có tri u ch ng s p ñ .
Chu ng tr i ph i s ch s , yên tĩnh, không trơn.
ð i v i trâu bò tơ và trâu bò th p s n hư ng s a c n kích thích xoa bóp b u vú t tháng
có thai th 5 tr ñi. Tuy nhiên, ñ i v i bò s p ñ không nên tác ñ ng vào b u vú. ð i v i
nh ng con cao s n n u th y xu ng s a s m, vú căng ñ , s a ch y ra cũng không nên v t s a
làm m t s a ñ u c a bê và c ch quá trình ñ , mà nên gi m ho c c t th c ăn tinh, th c ăn
nhi u nư c và các th c ăn kích thích ti t s a.
4.2. H lý bò ñ
Khi th y trâu bò có tri u ch ng s p ñ kh n trương chu n b d ng c ñ ñ , bu ng ñ và
cũi bê. Dùng c khô s ch lót n n dày 3-5 cm. ð con v t ngoài, dùng nư c s ch pha thu c
tím 0,1% r a s ch toàn b ph n thân sau. Sau ñó lau khô và sát trùng b ng dung d ch crezin
1%. Dùng bông c n sát trùng b ph n sinh d c bên ngoài (mép âm môn). Sau ñó cho bò vào
bu ng ñ ñã có chu n b s n, có c và nư c u ng ñ y ñ . C n ñ con v t ñư c yên tĩnh, tránh
ngư i và gia súc khác qua l i.
Khi th y con m b t ñ u r n ñ ngư i ñ ñ có th cho tay vào ñư ng sinh d c ki m tra
chi u hư ng tư th c a thai. Trong khi cho tay vào ki m tra ph i nh nhàng tránh làm rách
màng thai làm cho nư c thai ch y ra quá s m. Thai trong tư th bình thư ng thì ñ cho gia
súc m t ñ . N u thai trong tư th không bình thư ng thì nên s a s m như ñ y thai, xoay thai
v tư th chi u hư ng bình thư ng ñ cho gia súc m sinh ñ ñư c d dàng hơn. Trong lúc
này r t d xoay thai vì thai chưa ra ngoài.
Trong lúc r n ñ c a gia súc m trư ng h p ñ bình thư ng thì tuy t ñ i không ñư c
lôi kéo thai quá s m, làm t n thương ñư ng sinh d c, làm xây xát và rách niêm m c ñư ng
sinh d c. Trong trư ng h p gia súc ñ ngư c, ph n b ng c a thai ñã ra ngoài thì vi c lôi thai
l i r t c n thi t, càng s m càng t t, n u ch m thai có th b ng t do u ng ph i nư c thai.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò ---------------------------------------------
161
nguon tai.lieu . vn
