Xem mẫu
- TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 2 (27) - Thaùng 3/2015
FOLKLORE VÀ MÔ HÌNH DUNG THÔNG
TRONG THI PHÁP TIỂU THUYẾT CỦA CHINGHIZ AITMATOV
NGUYỄN THỊ TUYẾT (*)
TÓM TẮT
Folklore là nét đặc trưng trong tư duy và kết cấu của hầu hết tác phẩm Aitmatov.
Folklore tham gia vào toàn bộ cấu trúc tác phẩm tạo thành dạng cốt truyện đồng tâm,
không gian - thời gian tái sinh vô tận, nhân vật song trùng và tạo ra nhiều khả năng chủ
đề, mô hình dung thông trong thi pháp. Folklore trở thành bức bình phong để nhà văn thể
hiện thái độ tư tưởng chính trị một cách khôn ngoan, là một loại chất liệu đặc biệt để phản
ánh những vấn đề cấp bách trong đời sống xã hội Xô viết nửa sau thế kỷ XX, và những vấn
đề nhân sinh muôn thuở, tạo nên nội dung triết học đạo đức sâu sắc cho tác phẩm.
Từ khóa: Folklore, Chinghiz Aitmatov, cốt truyện đồng tâm, nhân vật song trùng,
thi pháp dung thông
ABSTRACT
Folklore is the characteristic feature of Aitmatov’s thinking mode and almost of his
novel structure. Folklore participates in the whole works structure to form concentric plot,
infinitely regenerative space-time, parallel characters, creating many possibilites for
themes, and many models in communication poetics. Folklore is a screen for Aitmatov to
show wisely his political ideology attitude, and is special material for him to reflect urgent
problems of Soviet society in the second half of the twentieth century, and also the human’s
age-old problems, creating profound moral philosophical content for literary works.
Key words: Folklore, Chinghiz Aitmatov, concentric plot, parallel characters, communication
poetics
1. MỞ ĐẦU* trong đời sống chính trị xã hội Xô viết nửa
Khi những vấn đề cấp thiết của hiện sau thế kỷ XX, nhà văn đã tìm thấy “bảo
sinh đi tìm khuôn đúc trong những mẫu bối” trong quá khứ, trong chiều sâu văn
hình muôn thuở là khi con người trở về với hóa dân tộc - nguồn lực folklore.
nguồn cội bản thể trong một niềm cảm ứng Chinghiz Aitmatov (1928-2008) là nhà
đặc biệt. Theo Đặng Anh Đào thì “ở mức văn người Kirghizia, sống dưới thời Xô
độ phổ quát nhất, sự trở về với huyền thoại viết, viết văn bằng hai ngôn ngữ: tiếng mẹ
thường bộc phát khi có hiện tượng tỉnh đẻ và tiếng Nga. Ngay từ những truyện
thức trước một số vấn đề mới của hiện ngắn đầu tiên, Aitmatov đã miêu tả được
sinh”. Văn chương của Aitmatov là một một phần hiện thực bộn bề của cuộc sống
hiện tượng như thế, từ những bức bách Xô viết, đến Jamilya (1958), Người thầy
đầu tiên (1962),… đã tạo nên tiếng vang
(*)
ThS, Trường Đại học An Giang
79
- mạnh mẽ và xác lập vị trí vững vàng của đọc giải mã và kiến tạo trong suốt quá trình
Aitmatov trên văn đàn, và vị trí danh dự ấy tiếp nhận.
không thể thay thế khi những tác phẩm nổi Rõ nét nhất là từ Vĩnh biệt Gunxarư!
tiếng khác của ông lần lượt xuất hiện: Vĩnh đến Đoạn đầu đài, sự tham gia của yếu tố
biệt Gunxarư! (1966), Con tàu trắng folklore không chỉ tạo ra nhiều khả năng
(1970), Sếu đầu mùa (1975), Con chó chủ đề và cốt truyện mà nó còn chi phối
khoang chạy ven bờ biển (1977), Và một cách tổ chức không gian, thời gian, hệ
ngày dài hơn thế kỷ (1980), Đoạn đầu đài thống nhân vật,... tất cả tạo thành mô hình
(1986), Khi những ngọn núi sụp đổ dung thông trong thi pháp.
(2006)... Những thay đổi trong đời sống 2. NỘI DUNG
chính trị xã hội Xô viết (đặc biệt là từ sau 2.1. Dung thông
1965) dần lộ rõ những hạn chế, sai lầm và Dung thông (Communication) là thuật
bản thân những đổi mới trong quan điểm tư ngữ được sử dụng rộng rãi trong Phật giáo.
tưởng và nghệ thuật của Aitmatov, tác Trong Viên dung vô ngại của Kinh Hoa
phẩm xuất sắc của ông báo trước một xu Nghiêm xem đó là sự dung thông Tam thế:
thế biến chuyển của lịch sử, và từ núi đồi “Tất cả pháp trong vũ trụ đều đồng một thể
quê hương, từ folklore của dân tộc mình đã tánh”(1), “Không chỉ có sự dung hợp riêng
nói lên những vấn đề chung của con người, lẻ của không gian và thời gian mà còn có
của nhân loại. cả sự dung hợp giữa nhiều không gian và
Văn chương Aitmatov thấm nhuần văn nhiều thời gian, trong không gian có thời
hóa dân gian Kirghizia giàu đẹp, tự bản gian, trong thời gian có không gian, dung
nguyên cội nguồn gặp gỡ một cách kỳ lạ dung nhiếp nhiếp vô cùng vô tận”(2), “vũ
với folklore thế giới, với vô thức nhân loại, trụ là một cảnh ứng tiếp về tinh thần”(3);
Aitmatov góp mặt vào dòng văn học thế Thiền Sư Hương Hải (1628-1715) trong
giới một cách đầy ấn tượng: cùng lúc, bằng bài thơ Sự lý dung thông, lại xem như một
yếu tố folklore (những huyền thoại, truyền sự thông suốt về đạo và đời.
thuyết, câu chuyện cổ, motif Kinh Tư tưởng về sự tương thông này cũng
thánh,…), ông chỉ ra những điểm nhức thật trùng khít với những nghiên cứu mới
nhối trong đời sống đạo đức, kinh tế, xã nhất của vật lý lượng tử mà A. Einstein đã
hội Xô viết nửa sau thế kỷ XX, và đưa ra khẳng định: continue-không thời gian, và
những chỉ dẫn cho thời đại bằng cách nhìn chúng cũng vận hành theo triết lý Dung
sâu vào quá khứ văn hóa dân tộc. Folklore thông (thuyết Bootstrap) của G. Chew.
trong tác phẩm của Aitmatov vô cùng đa Triết lý ấy từ bỏ hoàn toàn thế giới quan cơ
dạng và phong phú về số lượng cũng như học trong vật lý Newton, ở đó, vũ trụ được
thể loại, trong đó truyền thuyết và huyền hiểu như là một mạng lưới động chứa toàn
thoại đóng vai trò “mũi nhọn” trong việc những biến cố liên hệ với nhau; không một
truy tìm cội nguồn văn hóa, ký ức dân tộc; tính chất nào của bất kỳ thành phần nào
và như toan tính của nhà văn, folklore đóng trong mạng lưới này là cơ bản; tất cả chúng
vai trò chủ đạo trong toàn bộ kết cấu tác đều sinh ra từ tính chất của những thành
phẩm, từ nội dung tư tưởng đến hình thức phần khác, và chúng tương thích toàn diện
nghệ thuật; hơn nữa, đối với độc giả, nó trong quá trình tương tác của những cấu
như là một hệ thống mở, luôn mời gọi bạn trúc xác định trong toàn mạng lưới.
80
- Nếu ta xem tác phẩm văn học là một Nếu quan niệm cốt truyện là “hệ thống
cơ thể, một cấu trúc hoàn chỉnh thì các bộ sự kiện làm nòng cốt” thì những câu
phận, các phương diện của cấu trúc ấy có chuyện folklore nằm ngoài các cốt truyện
mối quan hệ mật thiết, thống nhất chặt chẽ của Aitmatov, nhưng hiểu theo một cách
với nhau. Song, đâu là hạt quark(4) tạo ra khái quát hơn, “cốt truyện là hệ thống các
trường lực tương tác ấy trong mỗi thế giới quan hệ qua lại của các nhân vật, là lịch sử
nghệ thuật luôn là một bí mật và luôn khác phát triển và tổ chức một tính cách nào
nhau; với tác phẩm của Aitmatov, có thể đó”(5) và cốt truyện liên quan mật thiết tới
nói, yếu tố folklore là “hạt cơ bản” tạo nên hành động (cảm xúc, ý định trong hành vi,
sự dung thông độc đáo trong thi pháp. Ở cử chỉ, nét mặt,…) của nhân vật, thì các
đây chúng tôi hiểu dung thông là sự tương folklore ấy lại nằm trong chỉnh thể cốt
ứng, tương đồng, (nhiều khi là đồng nhất). truyện của ông.
Thi pháp dung thông trong tiểu thuyết Trong mô hình tác phẩm Aitmatov
Aitmatov được thể hiện rõ trong hệ thống thường có nhiều câu chuyện, nhiều thời đại
chủ đề, trong cấu trúc cốt truyện đồng tâm, cùng tồn tại: folklore - câu chuyện quá khứ
trong không - thời gian tái sinh vô tận và và câu chuyện hiện tại thời Xô viết. Chúng
hệ thống nhân vật song trùng độc đáo. tôi đã thống kê những cốt truyện cơ bản
2.1. Mô hình dung thông trong trong một số tiểu thuyết tiêu biểu của
thi pháp tiểu thuyết Aitmatov Aitmatov như sau:
2.2.1. Cốt truyện đồng tâm
Vị trí câu
Tác phẩm Câu chuyện hiện tại Câu chuyện folklore chuyện
folklore
Vĩnh biệt Cuộc đời Tanabai và con Câu chuyện về người thợ Thuộc phần 22
Gunxarư! ngựa Gunxarư trong thời kỳ săn già
(25 phần) tập thể hóa nông nghiệp
Con tàu trắng Cuộc sống nghèo khó và bị Huyền thoại phần 4
(7 phần) áp bức của Momun và thằng Mẹ Hươu Sừng (chính giữa tác
bé ở chân núi hoang vu bên phẩm)
hồ Isuckul
Con chó Hành trình ra khơi lần đầu Huyền thoại về vịt Luvrơ Cả hai truyện
khoang chạy tiên của Kirixk gặp tai nạn và được kể lần đầu
ven bờ biển sự hy sinh của những người Huyền thoại về đều ở phần 2
(12 phần) lớn Người Đàn bà Cá
Hành trình của Edigej đi qua Câu chuyện tình yêu của
Và một ngày 30 vexta trên thảo nguyên chàng danh ca già Phần 10
đến nghĩa trang Mẹ để chôn Rajmaly
81
- dài hơn thế kỷ cất Kazangap
(12 phần)
Câu chuyện viễn tưởng về Truyền thuyết về nghĩa Phần 6 (chính
tàu vũ trụ và hành tinh Ngực trang Mẹ giữa tác phẩm)
rừng
Hành trình cứu vớt điều thiện Câu chuyện Sáu người và Thuộc phần 1
Đoạn đầu đài của Apdi người thứ bảy
(3 phần)
Cuộc đối thoại Thuộc phần 2
giữa Jesu và Pilat (chính giữa tác
Cuộc sống hợp tác hóa đầy phẩm)
bức xúc (của Boston)
Gia đình sói Acbara và Xuyên suốt cả
Tastrainar tác phẩm
Kết cấu cốt truyện của tiểu thuyết nghĩa trang Mẹ nằm chính giữa tác phẩm
Aitmatov được tổ chức rất hấp dẫn, hoạt Và một ngày dài hơn thế kỷ, cuộc đối thoại
lực ấy còn được nhân lên nhờ thành phần giữa Pilat và Jesu nằm chính giữa tác phẩm
tạo nghĩa của các yếu tố folklore: folklore Đoạn đầu đài).
làm hệ quy chiếu cho những sự kiện được Ở Vĩnh biệt Gunxarư! cuộc đời
miêu tả trong đường dây cốt truyện chính Tanabai không chỉ được bổ sung và thống
(câu chuyện hiện tại), trở thành những câu nhất với cuộc đời con ngựa của ông,
chuyện ngụ ngôn, đồng thời, nó có vai trò Gunxarư, mà còn thống nhất với bài hát cổ,
mở rộng hệ chủ đề, cốt truyện và dung trong việc thể hiện những vấn đề cuộc sống
lượng tác phẩm. Xô viết hiện đại. Trong bài hát của người
Tâm trong cốt truyện đồng tâm chính thợ săn già, Karagul như một mẫu hình về
là ý nghĩa sâu xa trong các câu chuyện người anh hùng trong cuộc sống (một thợ
folklore giao thoa với những vấn đề trong săn rất giỏi), song lại là con người bi kịch
cuộc sống Xô viết đương thời, đó chính là và cuối cùng bị trừng phạt theo lời nguyền
điểm gặp gỡ của nhiều tuyến cốt truyện: của con dê cái xám. Hình mẫu anh hùng
vùng giao thoa hoặc nhiều khi trùng khít về của Karagul như một đường dẫn, một sự
nội dung tư tưởng, triết lý nhân sinh ẩn kết nối với sự điên rồ thời trẻ của Tanabai,
đằng sau những câu chuyện folklore. trong quá trình tập thể hóa nông nghiệp.
Folklore là hồng tâm phát sáng những triết Trước đây chính ông là người cầm đầu
lý ấy. Điều này cũng được thể hiện rất rõ những kẻ vô thần trong bản, chính ông đã
trong nỗ lực tổ chức tác phẩm của chủ trương xóa bỏ lều du mục, xóa bỏ lối
Aitmatov: phần lớn, những câu chuyện sống hàng nghìn năm văn hóa mà cha ông
folklore trung tâm nằm chính giữa tác để lại, và xưa kia, chính Tanabai Bakaxov
phẩm, như bảng trên đã thống kê ở trên đấu tố cả anh trai mình, không kể gì đến
(Huyền thoại Hươu Mẹ nằm chính giữa tác tình thâm ruột. Tanabai ngạo mạn tin chắc
phẩm Con tàu trắng, truyền thuyết về vào sự ngay thẳng của bản thân đến mức
82
- gần như mất cả tính người cũng giống như huyền thoại: việc sáng thế của vịt Luvrơ và
trái tim sắt đá của Karagul nhẫn tâm giết nguồn gốc của người Nivkh, từ sự kết hợp
hết loài dê xám, để ngoài tai mọi lời cầu của một ngư dân què và Người Đàn bà Cá.
xin và nguyền rủa của con dê cái già tội Như vịt Luvrơ một mình giữa biển khơi vô
nghiệp. Đến cuối tác phẩm Tanabai nhận ra tận, công việc của những ngư dân đi biển
những sai lầm của mình thì đã quá muộn, cũng lênh đênh trên sóng nước và khát
ông cảm thấy cô đơn như chính tâm trạng vọng tìm thấy một hoang đảo có khác nào
của Karagul một mình trên mỏm đá suốt với tiếng kêu quàng quạc vô vọng muôn
mấy ngày đêm, nhưng không có cách nào thuở trước. Họ luôn gặp nhau và đồng
khác để thay đổi quá khứ… Bằng việc kết nhất: luôn luôn thấy mình ở giữa biển vô
hợp nhân vật chính trong tác phẩm với biên, luôn nhỏ bé vô cùng và yếu đuối vô
người thợ săn Karagul trong câu chuyện cùng trước thiên nhiên vĩ đại, bí hiểm. Biển
folklore, Aitmatov cho thấy tính chất bi cả thuở hồng hoang ngút ngàn tầm mắt đến
kịch của cuộc đời Tanabai và cuộc đấu bây giờ vẫn luôn vĩ đại, rộng lớn, tinh
tranh giai cấp đẫm máu, khốc liệt như khiết, bí ẩn, nguyên sơ, nên nỗi tuyệt vọng
chính sự tuyệt diệt của loài dê núi. trong tiếng kêu thảng thốt của vịt Luvrơ
Con tàu trắng có rất nhiều câu chuyện cũng là niềm kinh hoàng của Kirixk, của
dân gian, song câu chuyện trung tâm là những người đi biển luôn phải đối mặt, và
huyền thoại về Mẹ Hươu Sừng. Câu lớn lao hơn, tác phẩm của Aitmatov như
chuyện không chỉ nằm chính giữa tác phẩm một ẩn dụ về niềm tuyệt vọng của con
mà nó còn được tái lặp, các nhân vật đều người hậu bán thế kỷ XX.
biết và nhắc đến nhiều lần. Tác phẩm nêu Hầu hết tác phẩm của Aitmatov có cấu
lên vấn đề nhức nhối của xã hội đương thời trúc tương ứng nhau: nhiều dòng thời gian
là sự suy thoái của niềm tin, sự xuống dốc gắn với nhiều tuyến cốt truyện, nhà văn
của đạo đức, và bằng những câu chuyện thường tích hợp yếu tố folklore vào việc
dân gian như một ẩn dụ để báo trước tương miêu tả bức tranh hiện thực - cốt truyện
lai của xã hội đó. Nếu những kẻ độc ác, bội trung tâm, phơi lộ những bệ rạc, khủng
bạc trong những câu chuyện cổ đều bị hoảng của xã hội đương thời. Song Và một
trừng phạt đích đáng thì chính kẻ bội tín ngày dài hơn thế kỷ có cấu trúc phức tạp
Orozkul cũng đang bị trừng phạt một cách hơn: kết hợp chặt chẽ huyền thoại, truyền
đau đớn nhất; và như người tù binh bị tước thuyết từ trong quá khứ và yếu tố khoa học
đoạt sự sống, nhưng trong trái tim anh vẫn viễn tưởng (một nỗ lực đổi mới tiểu thuyết)
lưu giữ hồn dân tộc trong những bài ca, thì là giả thuyết tương lai, quá khứ và tương
cậu bé ra đi mang theo niềm tin bất biệt lai được miêu tả ngay trong hiện thực xã
trong trái tim non nớt. hội Xô viết đương thời. Ba dòng thời gian
Ở Con chó khoang chạy ven bờ biển ấy khá rõ ràng trong đường dây sự kiện:
hành động huyền thoại liên tục tái diễn hiện tại (cái chết của Kazangap và công
trong đời sống tinh thần của con người. Sự việc chôn cất) - quá khứ (truyền thuyết về
tái diễn này là trung tâm tư tưởng của câu nghĩa trang Mẹ) - tương lai (tuyến truyện
chuyện Aitmatov, nơi các sự kiện đều viễn tưởng về cuộc sống ngoài hành tinh),
không có ranh giới rạch ròi, không phải song nó thống nhất chặt chẽ trong tư tưởng
xuất hiện duy nhất mà là sự tái lặp của hai tác phẩm. Trong Và một ngày dài hơn thế
83
- kỷ cốt truyện viễn tưởng cũng có chức con người tạo nên là biểu tượng cho sự cô
năng như những câu chuyện folklore, song lập trái đất. Cắt đứt với quá khứ và tương
nếu câu chuyện dân gian cho thấy quá khứ lai là những hành động tuy khác hướng
của dân tộc thì yếu tố viễn tưởng mở ra nhưng hậu quả là như nhau: sự mất gốc và
tương lai nhân loại, như chỉ ra trách nhiệm hủy diệt. Và trong cốt truyện hiện tại,
của Xô viết về việc cô lập trái đất. Cốt Shabitzhan một cán bộ công chức cấp tỉnh
truyện viễn tưởng cũng được hỗ trợ bởi hai sẵn sàng chấp nhận sự phá hủy nghĩa trang
câu chuyện folklore: câu chuyện về tên nô Ana Bejit, cũng là một tên mankurt chính
lệ mankurt và câu chuyện của Rajmaly, cống. Di sản của dân tộc chẳng có ý nghĩa
những câu chuyện được Elizarov, Edigej gì đối với anh ta, mọi thứ chẳng có ý nghĩa
kể, và Abutalip miệt mài chép lại, xem đó gì cả, từ cái chết của người bố đến truyền
như di sản của ông cha, và chính nó trở thống văn hóa… Một cách thâm thúy và
thành bằng chứng chống lại anh khi anh độc đáo, Aitmatov đã phóng chiếu bài học
bị bắt. đạo đức và những giá trị từ huyền thoại
Huyền thoại về tên nô lệ mankurt tạo mankurt vào các truyện kể có vẻ ít điểm
thành một hệ thống liên kết chặt chẽ đến chung với nó, và chỉ thông qua lăng kính
từng chi tiết trong cả ba tuyến cốt truyện, của huyền thoại mới có thể hiểu đầy đủ và
nó như “động mạch chủ” của cơ thể sống, đánh giá đúng đắn các vấn đề mà nhà văn
tác phẩm Và một ngày dài hơn thế kỷ. đang đặt ra.
Trước nhất là ở cái tên nghĩa trang Ana Bên cạnh huyền thoại về tên nô lệ, câu
Bejit, trong huyền thoại, đó là nơi bà Ana chuyện tình bất hạnh của nghệ nhân già,
bị đứa con mất ký ức bắn chết; trong tuyến Rajmaly, và cô gái trẻ đẹp Begimaj cũng
truyện hiện tại là nghĩa trang Mẹ, nơi mà “giao điểm” trong các đường dây cốt
Edigej đang muốn chôn cất người bạn truyện và chủ đề tác phẩm. Câu chuyện,
Kazangap thân thiết; và trong cốt truyện nằm ở phần 10 của tác phẩm, về mặt cốt
viễn tưởng nó là một phần của sân bay vũ truyện, như là một cách giải quyết hợp tình
trụ. Nếu tình yêu thương bao la của người cho mối tình khó xử giữa Edigej và quả
Mẹ vĩ đại trong câu chuyện huyền thoại phụ trẻ tuổi Zaripa. Nếu mối tình của
hóa thân thành biểu tượng Lòng Mẹ, nghĩa Rajmaly với Begimaj là không thể chấp
trang vùng Sarozek trở thành di sản văn nhận, thì tình thương mến trong sáng của
hóa ngàn năm thì trong tương lai viễn Edigej dành cho Zaripa cũng không có lối
tưởng, tín ngưỡng ấy chẳng có ý nghĩa gì thoát. Tình cảm đó làm cả ba người thật
cả. Aitmatov đang đặt ra những vấn đề, khó xử: Edigej, Ukubala - vợ Edigej, và cả
những câu hỏi lớn lao của thời đại, mà Zaripa nữa. Kazangap đã nhắc lại câu
điểm nhìn được kết nối từ quá khứ đến chuyện cũ của ông cha, và như một bài học
tương lai. từ quá khứ, và Edigej đã tìm thấy cách giải
Nếu trong huyền thoại, tên nô lệ mất trí quyết vấn đề của mình, song không tránh
là bởi hình phạt nhục hình dã man bằng khỏi những bâng khuâng, đau khổ,… Tác
khoanh da lạc đà nóng thít chặt vào da đầu phẩm Và một ngày dài hơn thế kỷ không
cạo nhẵn, nó ăn sâu vào da thịt như một chỉ là câu chuyện của một cuộc đời, một
vành đai ép chặt não con người, thì trong con người, mà là câu chuyện lịch sử của cả
tuyến truyện viễn tưởng vành đai sắt mà dân tộc, trong đó, những câu chuyện
84
- folklore như là những chỉ dẫn quan trọng “đã đi trước so với nhiều người”, “thể hiện
để định hướng tương lai, đó là dụ ngôn, là một kiểu tư duy mới trong văn học” của
bài học từ quá khứ. Aitmatov.
Đoạn đầu đài là một nỗ lực cách tân 2.2.2. Không gian vĩnh cửu - Thời gian
mạnh mẽ của Aitmatov trong cấu trúc cốt tái sinh vô tận
truyện, các chủ đề và sự kết hợp văn phong Mỗi tác phẩm của Aitmatov thường có
táo bạo trong những vấn đề thời sự có tính nhiều tuyến cốt truyện gắn liền với nó là
chất báo chí và những vấn đề nhân sinh nhiều mô hình không gian, mạch chảy của
muôn thuở: vấn đề thiên nhiên, môi sinh các mô hình ấy là sự trộn lẫn các mảng
(câu chuyện về gia đình sói Arbara và hiện thực và huyền thoại xuôi dài theo hai
Tastrainar), vấn đề tín ngưỡng, tôn giáo dòng quá khứ và hiện tại, đi về giao thoa
(huyền thoại ngày Chúa bị đóng đinh), vấn trong điểm kết là tính chất tương ứng của
đề gay gắt của xã hội đương thời: tệ nạn các không gian. Chính tính chất tương ứng
ma túy, nông trường hợp tác xã... (gia đình này mà người đọc có thể nhận thấy tính
Boston)... Sâu xa là vấn đề truyền thống chất ngụ ngôn trong những câu chuyện cổ
văn hóa dân tộc, đấu tranh giữa thiện và và song chiếu giữa quá khứ và thực tại tác
các... các yếu tố folklore là hồng tâm phát phẩm trở nên đa âm và gợi cho độc giả
sáng những triết lý ấy. nhiều tưởng tượng đồng sáng tạo. Tính
Folklore đóng vai trò quan trọng như chất dung thông này còn được thể hiện rõ
những câu chuyện sáng tạo độc đáo trong nét hơn trong thi pháp thời gian trong tiểu
tác phẩm Aitmatov. Những câu chuyện đó thuyết của Aitmatov: ở tính đồng thời của
vô cùng phong phú và đa dạng, vừa liên tục lịch sử, ở cấu trúc của giấc mơ và trong
mở rộng quy mô truyện kể vừa dẫn dắt bạn quan niệm thời gian tuần hoàn.
đọc xuyên qua một loạt các sự kiện từ quá Thời gian tái sinh vô tận là một đặc
khứ đến hiện tại, và nhà văn tin rằng, từ điểm rất quen thuộc trong tiểu thuyết
những bài học của lịch sử, của quá khứ, Aitmatov, bởi tác giả thường chọn hình
chúng ta có thể tìm ra con đường đúng đắn thức trần thuật là hồi cố, nhưng sự trần
để giải quyết những tồn tại của xã hội. thuật không phải được tiến hành từ trong
Chức năng ngụ ngôn của folklore trong tác quá khứ mà là trong hình thức thời hiện tại,
phẩm của Aitmatov tạo sự đa nghĩa, hấp nghĩa là tác giả đang miêu tả sự hồi tưởng.
dẫn, và chính điều này là cội nguồn của sự Hầu hết, trong những tác phẩm mà chúng
“lấp lửng lưỡng nan” (người khôn ăn nói tôi khảo sát thì có hai người kể chuyện,
nửa chừng, ca dao) trá hình thái độ phê hình thức này bắt đầu từ Cánh đồng mẹ
bình của tác giả đối với những vấn đề, trong hành trình sáng tạo của Aitmatov.
những hiện tượng, những “thói tật” trong Trong hai người kể chuyện đó: một là nhân
cuộc sống Xô viết. Aitmatov đã dùng vật chính, một là người kể chuyện ngôi thứ
folklore như một phương tiện hữu hiệu để ba (tác giả), thường nhân vật là người kể
thể hiện quan điểm (bất đồng chính kiến) câu chuyện folklore, và với hình thức trần
của mình trong cuộc chiến chống lại sự thuật là đảo thuật. Ở đây, kể chuyện thật ra
chuyên chế nhưng theo một cách nhẹ là thuật lại những câu chuyện đã hoàn kết
nhàng và tinh vi hơn sự công khai bạo (huyền thoại, truyện cổ, truyền thuyết,…)
động của A. Solzhenitsyn. Đó là tài năng song lại từ điểm nhìn hiện tại, nghĩa là biểu
85
- đồ thời gian liên tục vận động theo cả hai diễn đời đời. Mọi nỗ lực phân hóa không
chiều quá khứ và hiện tại. Lịch sử là câu gian, thời gian trong Con chó khoang chạy
chuyện của thời gian, nhưng trong tác ven bờ biển (CCKCVBB) trở nên vô hiệu,
phẩm của Aitmatov, thời gian đã không bởi quá khứ và hiện tại đều chung một
hoàn toàn thuộc về lịch sử, bởi bên trong không gian là biển - “nước vĩnh cửu”, thời
thế giới tâm hồn nhân vật luôn đeo đẳng gian vận hành theo những chu kỳ giống
những miền ký ức huyền thoại xa xưa, bạn nhau, hay đơn giản là sự lặp lại của quá
đọc sẽ có được những khoảnh khắc trải khứ? Hiểu theo cách nào cũng đưa đến một
nghiệm huyền thoại như là sự giao cắt sự hòa quyện một cách có ý thức: hiện tại
tương ngộ giữa bạn đọc và nhà văn, trong được kể từ trong hành động sáng thế, bằng
những thông điệp nhân sinh sâu sắc, như cách trở lại trong thời gian khi vịt Luvrơ đã
giấc mơ quen thuộc của Organ về Người bay kêu quang quác tìm kiếm của một nắm
Đàn bà Cá, như niềm tin mãnh liệt trong đất để đẻ trứng, vậy mà, chỉ có biển cả và
tâm hồn Momun và thằng bé không tên về bầu trời mênh mông trong sự khăng khít
Hươu Mẹ vĩ đại… Theo J.G.Frazer, tính không thể chia cắt: “Chỉ có nước… chỉ có
chu kỳ là một “đặc tính phổ quát của huyền bầu trời… Đấy là toàn bộ thế giới có thực,
thoại nguyên thủy”, nhằm mục đích nhấn và không còn gì khác hơn... Nước bao trùm
mạnh “ý nghĩa siêu hình vĩnh cửu của thế gian từ đầu này đến đầu kia”
chúng”. Huyền thoại trở thành thi pháp (CCKCVBB, tr.455) cũng như bốn nhân
trong tiểu thuyết Aitmatov, và nó không vật trôi trong sương mù: “Sương mù vĩ đại
chỉ hiện diện trong “vòng xoáy” của thời đã âm thầm bao trùm khắp đại dương, một
gian, trong nghệ thuật trần thuật mà bản mình độc chiếm tất cả và bất di bất dịch.
thân huyền thoại trở thành một ẩn dụ tình Sương mù vĩ đại chìm đắm trong sự hôn
huống trong xã hội hiện đại. mê vĩ đại của mình” (CCKCVBB, tr.501).
Thứ nữa, thời gian tái sinh vô tận là Không gian nguyên thủy, thời gian tái
bởi sự giao hòa của ba dòng thời gian quá sinh vô tận còn được kết nối trong không
khứ - hiện tại - tương lai trong một chiều gian đất và biển đời đời trong cuộc đấu
sâu triết lý: cái thiện. Những câu chuyện tranh không ngừng nghỉ. Ngay sau khi vịt
cổ, truyền thuyết, huyền thoại... đã vĩnh Luvrơ tạo đất ở giữa đại dương vô tận,
viễn viên mãn từ thuở khai sinh, trải qua nước và đất bắt đầu cuộc chiến không
thời gian, nó lại được tái sinh và liên tục ngừng nghỉ: “biển không thể yên lòng, biển
được tái sinh, bởi khát vọng về cái đẹp, tấn công đất liền, đất liền chống lại biển”
điều thiện luôn là ngưỡng vọng muôn đời (CCKCVBB, tr.441). Hành động sáng thế
của con người. Sự giao hòa của ba thời tạo ra cuộc xung đột đầu tiên. Cuộc đấu
gian ấy được thể hiện trong hình thức giấc tranh đất - nước xuất hiện như là xung đột
mơ, những motif giống nhau được tái lặp,... nguyên thủy, và cũng là xung đột muôn
Đặc điểm này được thể hiện rõ nét nhất đời, khi con người bị kẹt giữa hai lực lượng
trong tác phẩm Con chó khoang chạy ven đó, “biển không ưa đất liền vì con người
bờ biển, ở đó các hành động của câu gắn bó với đất liền nhiều hơn biển”. Xung
chuyện diễn ra hầu như không có thời gian, đột trong huyền thoại trở thành ý thức sâu
không gian cụ thể mà tất cả như một chu sắc trong tâm hồn mỗi con người bộ tộc
kỳ mà một sự kiện siêu việt, một sự tái Nivkh, và cả cuộc đời họ, dường như là sự
86
- tiếp nối cho của cuộc chiến nguyên thủy gian đối nghịch vào nhau: mê cung của
này: “Ôi, giá như vịt Luvrơ sẽ biết được những giấc mơ, hữu thức và vô thức, giữa
thế gian này sẽ khổ sở như thế nào kể từ quá khứ và hiện tại. Với thuyết Tương đối,
ngày đất rắn xuất hiện giữa vương quốc Einstein đã đập vỡ dòng thời gian tuyệt đối,
bao la của nước… Biển và đất cứ quần tuyến tính của thời đại Newton, thời gian
nhau như thế kể từ ngày khai tịch” trở nên tan chảy và đồng hiện, dung thông.
(CCKCVBB, tr. 440). Sự tái diễn của Trong quan niệm về sự tái sinh vô tận của
huyền thoại sáng thế còn diễn ra trong giấc thời gian, Aitmatov có vẻ như muốn “nuôi
mơ của Kirixk, sau cơn khát khủng khiếp, lại giấc mơ dang dở” của dòng thời gian có
nhiều ngày bất lực trong sương mù, anh dáng hình thời đại Euclid, “giấc mơ” không
kiệt sức và mê sảng. Giấc mơ đó là sự đồng thành nhưng chính sự không thành ấy, lại là
nhất với huyền thoại, sự trở lại đời đời của chỗ hơn người của ông, nó để lại một dư
huyền thoại ở tầng sâu vô thức: giấc tìm âm sâu sắc, một nỗ lực mạnh mẽ trong sự
đất của vịt Luvrơ. Nếu thuở hồng hoang vịt nối liền xưa và nay, giữa truyền thống quá
Luvrơ đã hi sinh bản thân mình cho sự sinh khứ và cách tân hiện đại.
tồn của các thế hệ sau thì Organ và những 2.2.3. Nhân vật song trùng
nhân vật khác cũng đã hành động như thế, Một thủ pháp mà Aitmatov nỗ lực trong
họ quyết định chọn cái chết để có thể bảo suốt quá trình xây dựng hệ thống nhân vật
tồn sự sống cho thế hệ tương lai, như là trong hầu hết tác phẩm và nó đã trở thành
bản nguyên nhân văn sâu sắc khởi đi từ như một hệ quy chiếu là tính chất song
trong lòng vũ trụ. chiếu, ở đây, chúng tôi tạm gọi là nhân vật
S.Freud xem giấc mơ là “con đường song trùng (Parallel Characters)(6). Nhân
vương giả” dẫn tới vô thức, các khao khát vật song trùng là kiểu nhân vật có những
không được đáp mà xuất hiện như một yếu đặc điểm tương tự, hoặc trái ngược hẳn
tố quan trọng của huyền thoại của Organ và nhau để làm nổi bật những tính năng khác
giấc mơ cũng là một phần của sự “trở lại nhau của cùng một tính cách... Thông
đời đời” trong câu chuyện của Aitmatov. thường có hai kiểu song trùng: kiểu song
Nếu trong huyền thoại Người Đàn bà Cá bỏ trùng như là sự tồn tại không thể thiếu nhau,
mặc lời nguyện cầu tha thiết của chàng trai, và kiểu song trùng tồn tại như là sự ám ảnh
để mình chàng gặm nhấm nỗi buồn thì của nhau. Trong tác phẩm của Aitmatov
trong giấc mơ của Organ, khát vọng mãnh thường là nhân vật song trùng theo kiểu có
liệt của ông cũng trớ trêu và ngang trái. những đặc điểm tương tự, tồn tại không thể
Chàng trai nghèo trong huyền thoại, sau khi thiếu nhau. Với hệ quy chiếu này cho phép
Người Đàn bà Cá ra đi, đã hao mòn tương ta đọc tác phẩm với nhiều cách khác nhau,
huyết, nỗi buồn dẫn dụ chàng tỏ bày khát nhưng dù theo mối liên hệ nào, trong cách
khao qua bài hát xót xa; bài hát ấy bây giờ tổ chức văn bản, nhà văn cũng luôn ngầm
được cất lên vào các ngày lễ của bộ tộc ẩn một quy ước: hệ thống nhân vật folklore
Nivkh, và đi vào giấc mơ của Organ, như là tọa độ gốc.
tiếng nức nở cộng hưởng tự ngàn xưa. Thời Ở đây, chúng tôi tập trung tìm hiểu tác
gian vừa vô tận vừa tuần hoàn (hiệu quả phẩm Đoạn đầu đài (ĐĐĐ), hệ thống nhân
được đem lại từ việc sử dụng bút pháp vật có thể được sơ đồ hóa như sau:
huyền thoại) lồng ghép những hệ không
87
- Sơ đồ nhân vật trong tác phẩm Đoạn Bazarbai sâu rượu, vô liêm sỉ…
đầu đài Ingar - Maria - Guliumcan: Hình tượng
Trong sơ đồ trên, chúng ta thấy những nhân vật nữ mang vẻ đẹp của sự
không gian tác phẩm mở rộng từ đồng cỏ nâng đỡ và tái sinh điều thiện bằng “Nữ
Moiuncumu rộng lớn đến cuộc sống tập thể tính vĩnh hằng”.
hóa nông nghiệp ở một nông trang gần hồ Vợ Pilat - Tursun: là những người vợ
Isuckul, và không gian Jerusalem trong hiểu biết và can ngăn chồng mình làm điều
huyền thoại Thánh kinh; thời gian tâm ác, song họ đều thất bại.
tưởng của nhân vật kéo dài đến gần 2000 Những bộ ba nhân vật này không chỉ
năm, và đặc biệt, tác giả đã xây dựng nhiều được xây dựng trong diện mạo và chức
bộ ba nhân vật tương ứng về tính cách, số năng như nhau, mà đặc biệt hơn, nhân vật
phận và chức năng như Apdi - Jesu - trong câu chuyện hiện tại còn mang đầy đủ
Boston; Grisan, Caldalov - Pilat, Kaipha - hình mẫu, sống bằng những ám ảnh và đam
Corcobaev, Bazaibai; Ingar - Maria - mê của nhân vật folklore. Tiêu biểu nhất là
Guliumcan; Vợ Pilat - Tursun. trường hợp Jesu và Apdi: Apdi mang tất cả
Apdi - Jesu - Boston đều là những con lý tưởng điều thiện và bi kịch thập giá của
người biểu tượng cho điều thiện ở những Jesu. Cuộc đời và số phận Apdi như là hậu
thời đại khác nhau, họ đều nỗ lực đấu tranh sinh của Chúa Kito, sau 2000 năm, anh vẫn
với cái xấu cái ác, với kẻ thù, và họ đều mang đầy đủ những phẩm tính và bi kịch
phải bước lên đoạn đầu đài của mình. ấy. Ngay tên anh, “cái tên lạ lùng theo kiểu
Grisan, Caldalov - Pilat, Kaipha - Cựu ước”. Là con của một trợ tế, và học
Corcobaev, Bazaibai: là những bộ ba nhân trong chủng viện, từ khi anh biết cuộc đời
vật đối cực với những nhân vật chính diện, thì “Anh đã thầm gánh chịu nỗi đau khổ
họ biểu tượng cho cái xấu, cái ác trong xã của người trên vai mình tới mức òa lên
hội, ví như Grisan (chân thọt) được miêu tả khóc nức nở khi đọc đến đoạn Giuda phản
như là kẻ chống Chúa; Caldalov là kẻ “tháo bội Người trong vườn Hepximania! (ĐĐĐ,
vát” suy thoái; Pilat độc ác và kiêu ngạo, tr. 89). Tính chất cộng thông ấy trở nên cực
Corcobaev lẻo mép, sách vở và ngu dốt; kỳ rõ nét khi Apdi và Chúa Jesu cùng sống
88
- và chết trong một niềm thống khổ: lý tưởng mọi người. Sandro tự tử như là hình ảnh
và bi kịch. Biên giới không gian và thời một kiểu mẫu cho sự kết thúc của Boston:
gian được nhà văn chú ý, nhưng là sự chú ý sau khi giết kẻ khiêu khích mình, Bazarbai,
trong ý thức mờ hóa, hoặc đồng nhất: trước anh nhận thấy rằng trong mình cũng không
ngày họ lên đoạn đầu đài của mình, đều là còn nhân tính. Sandro giết người với lý do
một ngày nóng nực, oi bức, ngột ngạt, “chính đáng” là Guram là kẻ thù giai cấp
“những đám mây giông đã trở nên dày đặc và trong phần ba của tác phẩm, sau 60 năm
và xám xịt…” (ĐĐĐ, tr. 165), và đều là nội chiến, Bazarbai vẫn tuyên bố Boston là
Ngày thứ Sáu, ngày chân lý và điều thiện “một kulăc”, “một kẻ chống lại chính
bị chôn vùi. Trong lúc Apdi đang chịu cơn quyền” (ĐĐĐ, tr.306), nhưng tình thế đã
đau đớn của nhục hình (bị bọn tìm kiếm thay đổi, Boston đã nổ súng. Máu đã đổ từ
anasa đánh đập dã man, và bị đẩy ra khỏi ngày đầu của lịch sử Xô viết biểu tượng
toa tàu đang chạy với tốc độ khủng khiếp), bằng việc giết người và tự tử của Sandro,
một mình giữa thảo nguyên mênh mông và hôm nay chu kỳ bạo lực ấy đã trở thành
trong cơn mưa đêm xối xả, ý nghĩ của anh một vòng tròn hoàn hảo: “…máu đã đổ
hướng về con người bị đưa lên núi Sọ: trong cơn xoáy lốc luẩn quẩn… và một lần
“Thưa thầy, con đây! Con phải làm gì để nữa anh làm đổ máu để trả thù cho máu đã
cứu được thầy?”. Chính những ý nghĩ đó, đổ” (ĐĐĐ, tr.81). Điều này gợi ta nhớ đến
khả năng sống trong sự trải nghiệm cùng nhan đề đầu tiên mà Aitmatov dự định đặt
một cảm giác với Chúa Jesu, bị ngăn cách cho tác phẩm là Vòng luẩn quẩn (8) -
hàng ngàn năm lịch sử đó, nhà văn gọi là những bi kịch đồng dạng như là sợi chỉ
“tính tương đồng lịch sử” (ĐĐĐ, tr.203). xuyên qua mọi thời đại và đi tới số phận
Tại sao có sự trùng khít, sự tương ứng mỗi con người.
tuyệt diệu đó? Theo chúng tôi hiểu, đó là Tính chất bi kịch là đặc điểm chung
một vòng tuần hoàn của lịch sử, huyền của nhân vật trung tâm, khởi đi từ nhân vật
thoại về Jesu đang tái sinh trong bi kịch folklore những bi kịch ấy được đúc rút,
của Apdi: bi kịch của cái thiện trong thời chiêm nghiệm và phóng chiếu theo những
hiện đại. Họ là những con người bi kịch và chiều kích khác nhau (Jesu bị hành hình và
sống trọn vẹn với bi kịch của mình bằng sự nỗi đau đớn của Apdi trên đồi Golgotha
hòa nhập với tinh thần trong ký ức, trong của mình, sự sụp đổ của Boston…) thì đều
cảm hứng đó, nhà văn khẳng định: “cái hội tụ trong một mô hình có tính nhân quả,
thiện và cái ác được truyền từ thế hệ này và con người hiện đại học được điều gì tự
sang thế hệ khác trong sự vô cùng tận của trong những mô hình ấy? Tính chất song
ký ức, trong sự vô cùng tận của thời gian trùng của nhân vật dựa trên cơ sở sự tương
không gian…” (ĐĐĐ, tr.203). đồng và ý tưởng của nhà văn khi xây dựng
Trong câu chuyện “Sáu người và người những mô hình đồng dạng để bạn đọc có
thứ bảy” Sandro chia sẻ thế giới tinh thần thể tìm ra những dụ ngôn trong câu chuyện
và chia sẻ cái chết với “kẻ thù giai cấp” thì quá khứ, để trả lời cho những vấn đề hiện
cái chết của Apdi trên đồng cỏ Moiuncumu đại đang được đặt ra. Điều này cũng được
trong trận săn bắn sơn dương đẫm máu vì nhà nghiên cứu N. Potarov khẳng định: “…
anh khước từ phủ nhận niềm tin vào Chúa thể loại đa dạng, cứ đan quyện vào nhau rất
và anh muốn chia sẻ niềm tin ấy với tất cả sâu khiến ý tưởng này hòa nhập vào ý
89
- tưởng khá, làm sáng chói lên một ý tưởng chuyển trải qua bao thế hệ; và cũng chính
mới(9)”. Tính chất này gần như bao trùm folklore đã tạo ra dáng nét tuyệt mỹ, kiến
các yếu tố thi pháp khác như không gian, trúc đa tầng trong thế giới nghệ thuật
thời gian, tính chất tương ứng về cốt truyện Aitmatov. Khởi đi từ những yếu tố,
và chủ đề,… trong hầu hết tiểu thuyết folklore đã trở thành phương thức tư duy,
Aitmatov, song rõ nhất là ở thi pháp xây cách “giải hiện thực” độc đáo, đánh dấu sự
dựng nhân vật. trưởng thành và chín muồi trong tư tưởng
3. KẾT LUẬN cũng như phong cách sáng tạo của
Kết cấu cốt truyện độc đáo, hòa quyện Chinghiz Aitmatov. Nhắc lại những câu
trong huyền thoại, tái huyền thoại và đặc chuyện, mà đặc biệt là những sai lầm trong
biệt là dung chứa trong không thời gian quá khứ, nhà văn đã tìm ra lời giải đáp
vĩnh cửu, vô thủy vô chung là hành trình thông minh cho những vấn đề cấp bách
tái diễn muôn đời. Bằng folklore, văn học trong đời sống xã hội thời kỳ Xô viết, và
tự “giữ ấm” cho mình và lưu lại lịch sử đã chúng ta hôm nay, đã học được điều gì từ
bị đánh mất (lãng quên) của dân tộc, như Lịch sử?
huyết mạch con người vẫn âm thầm lưu
Chú thích:
1 Mai Thị Thơm (2009). Hoa Nghiêm suối nguồn văn học Phật giáo thời Trần. Tp. Hồ Chí Minh: Nxb
Phương Đông, tr.185.
2 Mai Thị Thơm (2009). Sđ d, tr.189.
3 Đoàn Trung Còn (1995). Các tông phái đạo Phật. Huế: Nxb Thuận Hóa, tr.57.
4 Quark là một hạt cơ bản sơ cấp, và là một thành phần cơ bản trong cấu tạo của vật chất. Các quark là
những hạt cơ bản duy nhất trong mô hình chuẩn của vật lý hạt đều tham gia vào bốn tương tác cơ bản
(điện từ, hấp dẫn, mạnh, và yếu).
5 Nhiều tác giả (2004). Từ điển văn học (bộ mới). Hà Nội: Nxb Thế giới, tr.324.
6 Bản ngã song trùng, hoặc những bộ ba nhân vật: Nó được gợi ý (hay gợi hứng) bởi những tấm gương, bởi
mặt nước phẳng lặng hay những người sinh đôi…, Cái song trùng (the double), như là “mẫu gốc” của
nhân vật song trùng, đã tồn tại từ lâu trong các nền văn hóa nghệ thuật nhân loại. Đó là sự thể hiện các
con vật, sự vật theo nguyên lí cặp đôi, thể hiện tính lưỡng diện, sự tồn tại song song không thể thiếu nhau
của các đối cực… Tôn giáo truyền thống thường quan niệm “linh hồn là bản trùng của chủ thể sống, có
thể tách rời thể xác khi chủ thể chết, hoặc trong giấc mộng hoặc do một thao tác ma thuật, và có thể thác
sinh vào chính thể xác đó hay vào một thể xác khác. Như vậy, hình ảnh con người tự hình dung về mình
là một hình ảnh nhân đôi”, Jean Chevalier, Alain Gheerbrant, Từ điển biểu tượng văn hoá thế giới, Sđd,
tr. 826.
7 Trong Kinh thánh, phần Truyện các vua, Apdi là quan tổng quản, đã cứu với 100 tiên tri của Chúa (người
Do Thái), thoát khỏi sự sát hại của Gie-sa-ben, [Các vua 18:4].
8 Ch Aitmatov, Cái giá là cuộc sống, (Vũ Hồng Hà dịch) http://tapchisonghuong.com.vn/tin-
tuc/p4/c18/n12635/Cai-gia-la-cuoc-song.html 09:55 | 17/09/2013.
9 N. Potarov, Thế giới của con người và con người trong thế giới, in chung tác phẩm Và một ngày dài hơn
thế kỷ, tr. V.
90
- TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Aitmatov C. (Phạm Mạnh Hùng dịch, 1982), Con tàu trắng, Vĩnh biệt Gunxarư!,
Con chó khoang chạy ven bờ biển,: Nxb Tác phẩm Mới, Hà Nội.
2. Aitmatov C. (Lê Khánh Trường - Nguyễn Đức Dương dịch, 1986). Và một ngày dài
hơn thế kỷ,: Nxb Trẻ, TP. HCM.
3. Aitmatov C. (Vũ Việt dịch, 1989), Đoạn đầu đài, Nxb Tác phẩm Mới, Hà Nội.
4. Fritjof Capra (Nguyễn Tường Bách dịch, 2001), Đạo của vật lý, Nxb Trẻ, TP. HCM.
5. Đoàn Trung Còn (1995), Các tông phái đạo Phật, Nxb Thuận Hóa, Huế.
6. Nhiều tác giả (2004), Từ điển văn học (bộ mới), Nxb Thế giới, Hà Nội.
7. Mai Thị Thơm (2009), Hoa Nghiêm suối nguồn văn học Phật giáo thời Trần,
Nxb Phương Đông, TP.HCM.
*
Ngày nhận bài: 27/10/2014 Biên tập xong: 01/3/2015 Duyệt đăng: 20/3/2015
91
nguon tai.lieu . vn