Đừng thoát ly hoàn cảnh lịch sử khi tiếp cận tư tưởng và nhân cách Giáo sư Trần Đức Thảo

DiÔn ®µn c¸c vÊn ®Ò KHXH&NV

Đừng thoát ly hoàn cảnh lịch sử khi tiếp cận
tư tưởng và nhân cách Giáo sư Trần Đức Thảo
NguyÔn TiÕn Dòng(*)
Tãm t¾t: PhÐp biÖn chøng duy vËt chØ râ, kh«ng thÓ tho¸t ly hoµn c¶nh lÞch sö khi
xem xÐt c¸c sù vËt hiÖn t−îng, nhÊt lµ vÒ con ng−êi. §ã còng t©m nguyÖn cña ng−êi
viÕt bµi nµy, muèn cã mét c¸i nh×n chung khi tiÕp cËn vÒ nh÷ng gi¸ trÞ khoa häc vµ
nh©n c¸ch cña Gi¸o s− TrÇn §øc Th¶o (1917-1993). Bµi viÕt lµ kÕt qu¶ nh©n thêi
®iÓm t¸c gi¶ ph¶n biÖn t¸c phÈm “TriÕt gia TrÇn §øc Th¶o: Di c¶o, håi øc, kû niÖm”
do NguyÔn Trung Kiªn s−u tÇm vµ biªn so¹n. Néi dung bµi viÕt t×m hiÓu vµ gãp phÇn
lµm s¸ng tá phÇn nµo vai trß vµ vÞ trÝ cña Gi¸o s− TrÇn §øc Th¶o trong nh÷ng thµnh
tùu cña ®Êt n−íc nãi chung, víi nÒn khoa häc n−íc nhµ nãi riªng th«ng qua c¸c ®¸nh
gi¸ vµ nhËn ®Þnh cña c¸c nhµ khoa häc vµ c¸c nhµ l·nh ®¹o cña ViÖt Nam.
Tõ khãa: TriÕt häc, TrÇn §øc Th¶o, HiÖn t−îng häc, Chñ nghÜa duy vËt, Gi¶i
th−ëng Hå ChÝ Minh
1.( *)Vµo thêi ®iÓm ®Çu nh÷ng n¨m
1994, khi t×m tµi liÖu vÒ chñ nghÜa hiÖn
sinh (lµ ®Ò tµi nghiªn cøu sinh), t«i thÊy
r»ng, vµo thêi ®iÓm nµy tµi liÖu nghiªn
cøu vÒ chñ nghÜa hiÖn sinh nãi riªng vµ
triÕt häc ph−¬ng T©y nãi chung rÊt
khan hiÕm, ngo¹i trõ mét sè tµi liÖu ®·
®−îc xuÊt b¶n tr−íc n¨m 1975 ë miÒn
Nam ViÖt Nam. MÆc dï lóc bÊy giê,
NghÞ quyÕt 01 vÒ C«ng t¸c lý luËn trong
giai ®o¹n hiÖn nay ®−îc Bé ChÝnh TrÞ
ban hµnh ngµy 28/3/1992, ®· ®i vµo cuéc
sèng h¬n 2 n¨m vµ ®· th¸o gì cho giíi
khoa häc, nhÊt lµ khoa häc x· héi, khái

PGS.TS. TriÕt häc, Tr−êng §¹i häc Khoa häc,
§¹i häc HuÕ.

(*)

®Þnh kiÕn khi nh×n vÒ v¨n hãa vµ con
ng−êi ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i(*).
Khi nghiªn cøu vÒ chñ nghÜa hiÖn
sinh th× kh«ng thÓ kh«ng biÕt vÒ HiÖn
t−îng häc (phenomenology) cña E.
Husserl v× kh«ng cã hiÖn t−îng häc th×
nh÷ng t− t−ëng hiÖn sinh trong qu¸ khø
vµ hiÖn t¹i m·i m·i chØ lµ nh÷ng m¶nh
vì vÒ nh©n sinh. HiÖn t−îng häc ®· cho
chñ nghÜa hiÖn sinh mét nÒn t¶ng lý
luËn, c¬ së khoa häc ®Ó nh÷ng mÈu hiÖn
Gi¸o s− Bïi §¨ng Duy - ng−êi h−íng dÉn khoa
häc trong qu¸ tr×nh t«i lµm luËn ¸n, yªu cÇu t«i
nªn c©n nh¾c khi lùa chän h−íng nghiªn cøu cña
luËn ¸n, bëi theo «ng, nghiªn cøu vÒ ph−¬ng T©y
kh«ng thuËn lîi v× mét bé phËn c¸c nhµ khoa häc
vÉn cho r»ng nghiªn cøu vÒ ph−¬ng T©y lµ xa xØ
phÈm, kh«ng g¾n víi thùc tÕ.

(*)

30
sinh ®−îc x©u chuçi thµnh h×nh hµi víi
chiÒu cao ngÊt ng−ëng cña c¸i t«i chñ
thÓ. HiÖn t−îng häc lÊy m« t¶ lµm lý do
tån t¹i, c¸i nh×n cña chñ thÓ lµ sù ban
trao ý nghÜa cho hiÖn h÷u. HiÖn t−îng
vµ b¶n chÊt lµ nhÊt nguyªn nªn kh«ng
thÓ chia t¸ch. Quan niÖm ®ã kh¸ míi
mÎ víi chóng t«i.
§Ó hiÓu HiÖn t−îng häc, giíi nghiªn
cøu khoa häc t×m ®Õn c¸c Ên phÈm ®−îc
c¸c häc gi¶ ë miÒn Nam ViÖt Nam ph¸t
hµnh tr−íc n¨m 1975, trong ®ã ®¸ng
chó ý vµ tr©n träng lµ 2 tµi liÖu cña häc
gi¶ TrÇn Th¸i §Ønh: HiÖn t−îng häc lµ
g×? vµ TriÕt häc hiÖn sinh. TrÇn Th¸i
§Ønh lµ linh môc, TiÕn sü TriÕt häc cña
ViÖn §¹i häc C«ng gi¸o Paris (Institut
Catholique de Paris) n¨m 1960. Tuy
vËy, víi môc ®Ých: “T«i ®· cè g¾ng viÕt
sao võa dÔ hiÓu, võa kh«ng ®¬n gi¶n
hãa nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p” (TrÇn Th¸i
§Ønh, 2005, tr.8) nªn trong chõng mùc
nµo ®ã c¸c tµi liÖu cña «ng kh«ng tr¸nh
khái ý nghÜa phæ cËp.
Theo ®¸nh gi¸ cña Gi¸o s− Bïi
§¨ng Duy, vÒ mãn hiÖn t−îng häc vµ
hiÖn sinh ë ViÖt Nam th× “kh«ng ai qua
®−îc TrÇn §øc Th¶o ®©u, tÇm cì thÕ
giíi ®Êy”. ChÝnh nhËn xÐt nµy ®· ch©m
ngßi cho nh÷ng nç lùc cña t«i trong viÖc
t×m hiÓu vÒ nh÷ng cèng hiÕn khoa häc
mµ Gi¸o s− TrÇn §øc Th¶o ®· ®Ó l¹i cho
®êi, ®−îc t¹o ra trong mét giai ®o¹n lÞch
sö ®Çy gian khã. §ã lµ thêi kú lÞch sö
mµ c¶ d©n téc −u tiªn tÊt c¶ ®Ó thùc
hiÖn cho ®−îc kh¸t väng thèng nhÊt ®Êt
n−íc, ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x·
héi. §ã lµ thêi kú mµ “DÉu mét c©y
ch«ng trõ giÆc Mü. H¬n ngh×n trang
giÊy luËn v¨n ch−¬ng”(*) ®−îc ghi nhËn
nh− lµ h¬i thë tù nhiªn cña cuéc sèng.
Tè H÷u, TiÔn ®−a (Bµi th¬ viÕt tÆng §¹i t−íng
NguyÔn ChÝ Thanh th¸ng 9/1964 tr−íc lóc §¹i

Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2015

Lµ triÕt gia cã tªn trong tõ ®iÓn triÕt
häc ch©u ¢u, triÕt gia TrÇn §øc Th¶o ®·
tõ ®Ønh cao cña chñ nghÜa duy t©m
chuyÓn sang ®Ønh cao cña chñ nghÜa duy
vËt, ng−êi mµ vµo nh÷ng n¨m 19491950 lµm tèn bao giÊy mùc cña b¸o giíi
ch©u ¢u bëi cuéc tranh luËn næi tiÕng vÒ
häc thuËt gi÷a «ng vµ Jean-Paul Sartre
(1905-1980), triÕt gia ®¹i thô cña chñ
nghÜa hiÖn sinh. “«ng lµ hiÖn t−îng tiªu
biÓu cña ng−êi trÝ thøc ViÖt Nam thÕ kû
XX, ng−êi võa lµ s¶n phÈm, võa lµ n¹n
nh©n cña thêi ®¹i; ®ång thêi còng lµ
ng−êi gãp phÇn t¹o ra thêi ®¹i. ¤ng
kh«ng thÓ thµnh thiªn tµi mµ chØ lµ mét
‘thÇn ®ång triÕt häc’, v× ®· chÊp nhËn
lµm mét trÝ thøc hiÕn th©n cho c¸ch
m¹ng” (Lêi cña GS. Ph¹m Thµnh H−ng
- ng−êi tæ chøc biªn so¹n t¸c phÈm
“TriÕt gia l÷ hµnh TrÇn §øc Th¶o”).
Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm
cho c¸c nghiªn cøu vÒ triÕt häc cña Gi¸o
s− TrÇn §øc Th¶o khã thÈm thÊu vµo
thùc tiÔn lµ v× «ng viÕt b»ng Ph¸p ng÷
vµ chñ yÕu lµ ®−îc giíi thiÖu ë n−íc
ngoµi, trong khi thùc tiÔn ®Êt n−íc giai
®o¹n nµy l¹i xem nh÷ng g× kh«ng phôc
vô trùc tiÕp cho c¸c nhiÖm vô chiÕn l−îc
th× cã thÓ chê ®îi. T«i cho r»ng tÊt c¶
C«ng d©n cña n−íc ViÖt Nam D©n chñ
Céng hßa kh«ng hoµi nghi vµ l¨n t¨n vÒ
®iÒu nµy, khi mµ trÎ em ®Õn tr−êng
ph¶i ®éi mò r¬m, ng−êi n«ng d©n ph¶i
tay cµy tay sóng, ng−êi c«ng nh©n ph¶i
thay ca trùc chiÕn, nh÷ng trai tr¸ng
thanh niªn ph¶i ë tiÒn tuyÕn, ph¶i ra
chiÕn tr−êng... vµ trong hoµn c¶nh ®ã
th× “C¸i g× cã lý, c¸i Êy tån t¹i, c¸i g× tån
t¹i, c¸i Êy cã lý” (Ce quy a raison, existe,
ce quy existe, a raison) - h¹t nh©n duy
lý cña Hegel (1770-1831) d−êng nh− cã
vÎ x¸c thùc.

(*)

t−íng vµo chiÕn tr−êng miÒn Nam).

§õng tho¸t ly hoµn c¶nh lÞch sö…

VÒ sù nghiÖp khoa häc cña m×nh,
Gi¸o s− TrÇn §øc Th¶o ®· kh¼ng ®Þnh:
“HiÖn t−îng luËn cña Husserl t«i ®· gi¶i
quyÕt xong. VÊn ®Ò b©y giê lµ phong
phó hãa, chÝnh x¸c hãa chñ nghÜa Marx
vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa Marx, ®óng
theo tinh thÇn duy vËt biÖn chøng. T«i
tËp trung luËn chøng khoa häc vÒ biÖn
chøng cña lÞch sö loµi ng−êi. Nh−ng
®iÒu quan träng lµ ph¶i ph¸t triÓn lý
thuyÕt vÒ biÖn chøng ®Ó kh¸i qu¸t sù
vËn ®éng cña tù nhiªn, x· héi, ng«n
ng÷, ý thøc. Ph¶i ph©n tÝch, lý gi¶i c¸i
biÖn chøng cña quan hÖ cña vò trô, gi÷a
tù nhiªn vµ con ng−êi, gi÷a sinh lý x·
héi vµ t©m thÇn. Nh−ng muèn thÕ ph¶i
ph¸t triÓn triÕt häc. Ph¶i thèng nhÊt
logic nh− lµ h×nh thøc tæng qu¸t cña
vËn ®éng thêi gian. TÝnh lý luËn vµ thùc
tiÔn cña cuéc ®Êu tranh trªn lÜnh vùc
triÕt häc, t− t−ëng, v¨n hãa lµ ë nh÷ng
vÊn ®Ò Êy. §©y lµ cuéc ®Êu tranh quyÕt
liÖt víi mäi biÓu hiÖn cña ph−¬ng ph¸p
t− duy siªu h×nh, gi¸o ®iÒu vµ mäi luËn
®iÖu xuyªn t¹c chñ nghÜa Marx vµ t−
t−ëng triÕt häc tiÕn bé. ChØ cã nh− vËy
míi hiÓu ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng
cña con ng−êi nãi chung, míi ph¸t triÓn
®−îc tÝnh nh©n v¨n cña triÕt häc M¸cxÝt ®Ó hiÖn thùc hãa thµnh ®êi sèng,
thµnh sù sèng cña x· héi loµi ng−êi”(*).
‘HiÖn t−îng luËn cña Husserl t«i ®·
gi¶i quyÕt xong’, nÕu kh«ng am t−êng vÒ
triÕt häc th× cã thÓ kh«ng lay ®éng, cßn
ng−îc l¹i th× kh«ng thÓ kh«ng th¸n
phôc. Ngay nh− L−u Phãng §ång - mét
trong nh÷ng ng−êi ®i tiªn phong trong
nghiªn cøu vÒ triÕt häc ph−¬ng T©y vµ
lµ c©y bót l·o luyÖn cña Trung Quèc khi viÕt vÒ HiÖn t−îng häc còng vÉn lµm
(*)
DÉn theo: Cï Huy Chö, “Gi¸o s− TrÇn §øc
Th¶o - BiÓn quª h−¬ng trÇm t− triÕt häc”, trong
TriÕt gia TrÇn §øc Th¶o: Di c¶o, håi øc, kû niÖm
do NguyÔn Trung Kiªn s−u tÇm vµ biªn so¹n.

31
cho ng−êi tiÕp nhËn khã hiÓu (Xem: L−u
Phãng §ång, 1994, 2004)(*).
Cuéc tranh luËn gi÷a TrÇn §øc
Th¶o vµ Jean-Paul Sartre n¨m 19491950, vÒ b¶n chÊt lµ cuéc so g¨ng cña
hai triÕt gia vÒ c¸i nh×n ®èi víi hiÖn
t−îng häc, mÆc dï ®−îc gäi lµ cuéc
tranh luËn vÒ chñ nghÜa Marx vµ chñ
nghÜa hiÖn sinh. Tõ hiÖn t−îng häc
thuÇn tóy, Jean-Paul Sartre chØ thõa
nhËn chñ nghÜa Marx lµ häc thuyÕt vÒ
lÞch sö, vÒ chÝnh trÞ vµ ®Ò cao chñ nghÜa
hiÖn sinh h¬n chñ nghÜa Marx vÒ mÆt
triÕt häc. Ng−îc l¹i, TrÇn §øc Th¶o ®−a
ra nh÷ng luËn cø khoa häc chÝnh ngay
tõ c¸i nÒn t¶ng mµ Jean-Paul Sartre
®ang dùa vµo nh−ng tõ c¸i nh×n cña chñ
nghÜa duy vËt biÖn chøng ®Ó kh¼ng
®Þnh: Chñ nghÜa Marx lµ häc thuyÕt
hoµn chØnh kh«ng chØ vÒ chÝnh trÞ, lÞch
sö mµ cßn lµ mét triÕt thuyÕt(**). Cuéc
tranh luËn nµy lµ mét thùc tiÔn quan
träng ®Ó TrÇn §øc Th¶o Ên hµnh t¸c
phÈm PhÐnomÐnologie et MatÐrialisme
Tõ nh÷ng n¨m 1990, ë ViÖt Nam ®· cã sù
chuyÓn m×nh tÝch cùc trong nghiªn cøu vÒ hiÖn
t−îng häc, nhiÒu luËn v¨n, luËn ¸n ®· lÊy hiÖn
t−îng häc lµm ®Ò tµi (Xem thªm: NguyÔn Träng
NghÜa (2008), HiÖn t−îng häc cña Edmund
Husserl vµ sù hiÖn diÖn cña nã ë ViÖt Nam).
(**)
Trong b¶n tù thuËt 1987, TrÇn §øc Th¶o viÕt
“Sartre mêi t«i trao ®æi ý kiÕn v× «ng muèn chøng
minh r»ng chñ nghÜa hiÖn sinh rÊt cã thÓ cïng
tån t¹i hßa b×nh víi häc thuyÕt Marx. Sartre
kh«ng hiÓu gi¸ trÞ chñ nghÜa Marx vÒ chÝnh trÞ
vµ lÞch sö x· héi, ngay c¶ ý nghÜa triÕt häc Marx,
«ng còng kh«ng hiÓu mét c¸ch nghiªm tóc. ¤ng
®Ò xuÊt mét sù ph©n chia khu vùc ¶nh h−ëng.
Chñ nghÜa Marx cã thÈm quyÒn chõng mùc nµo
®ã vÒ c¸c vÊn ®Ò x· héi, cßn chØ cã chñ nghÜa hiÖn
sinh míi kh¶ dÜ cã gi¸ trÞ vÒ mÆt triÕt häc. T«i chØ
ra r»ng, cÇn hiÓu nghiªm tóc vµ ®Çy ®ñ ý nghÜa
triÕt häc cña chñ nghÜa Marx. Trong bµi nãi
chuyÖn thø 5 vÒ nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt
häc, mèi quan hÖ gi÷a ý thøc vµ vËt chÊt ®· khai
th«ng sù suy xÐt mét vÊn ®Ò chñ yÕu. Sartre
kh«ng biÕt râ nh÷ng ®iÒu míi l¹ cña Husserl. Do
®ã mµ cuéc nãi chuyÖn ph¶i chÊm døt”.
(*)

32
Dialectique (HiÖn t−îng luËn vµ Chñ
nghÜa duy vËt biÖn chøng) n¨m 1951.
2. Do kh¸ch quan vµ chñ quan
nhiÒu khi v−ît, t¸ch nhau (®iÒu nµy
kh«ng ph¶i lµ biÖt lÖ) mµ víi mét lý do
nµo ®ã kh«ng muèn n¾m b¾t, hoÆc chØ lµ
thÊy biÖn chøng trªn danh nghÜa ®Ó ®−a
kÕt luËn véi vµng lµ vi ph¹m quy luËt
cña nhËn thøc. V× chÝnh sù v−ît, t¸ch,
kh«ng thuËn chiÒu ®ã nhiÒu khi l¹i biÓu
hiÖn mét khÝa c¹nh sinh ®éng cña ®êi
sèng x· héi. NghÞch lý cña nghÞch lý
kh«ng thÓ lµ nghÞch lý v× ®ã lµ ®iÓm
khëi ®Çu cho thuËn lý. Do vËy, kh«ng
nªn ¸p ®Æt nh÷ng quan niÖm chñ quan
vµo kiÕn gi¶i c¸c c«ng tr×nh khoa häc
cña Gi¸o s− TrÇn §øc Th¶o mét c¸ch
thiÕu tÝnh liªn tôc theo thêi gian, hoÆc
®−a ra nh÷ng kÕt luËn cã tÝnh gi¶ ®Þnh
v−ît ra khái kh«ng gian vµ thêi gian cô
thÓ. §ã lµ biÓu hiÖn cña phi logic chø
kh«ng ph¶i logic. Nãi c¸ch kh¸c lµ
kh«ng thÓ ®øng bªn ngoµi ®iÒu kiÖn lÞch
sö ®Ó kÕt luËn vÒ mét hiÖn t−îng ®·
diÔn tiÕn trong hoµn c¶nh lÞch sö Êy.
C¸i ®éc ®¸o hay nh©n vÞ(*) (Xem:
NguyÔn TiÕn Dòng, 1999) cña triÕt gia
TrÇn §øc Th¶o lµ «ng tõ ®Ønh cao cña
chñ nghÜa duy t©m chuyÓn sang ®Ønh
cao cña chñ nghÜa duy vËt, mµ ®éng lùc
t¹o ra b−íc chuyÓn kh«ng g× kh¸c h¬n lµ
lßng ¸i quèc vµ kh¸t väng triÕt häc lµ
c«ng cô ®Ó gi¶i phãng con ng−êi, n©ng
cao vÞ thÕ con ng−êi: “ThÊm thÝa nçi ®au
cña mét d©n téc mÊt n−íc, n« lÖ, víi
kh¸t väng d©n chñ nªn ®· ®i ®Õn chñ
nghÜa duy vËt biÖn chøng cña Marx ®Ó
s¸ng t¹o lý luËn gi¶i phãng d©n téc, gi¶i
phãng con ng−êi”(**). Bëi thÕ, kh«ng cã
Lµ kh¸i niÖm næi bËt cña chñ nghÜa hiÖn sinh
vµ lµ môc ®Ých h−íng tíi cña chñ nghÜa hiÖn sinh
h−íng tíi trong quan niÖm vÒ con ng−êi .
(**)
DÉn theo: Cï Huy Chö, “Gi¸o s− TrÇn §øc

Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2015

chç cho quan ®iÓm siªu h×nh khi xem
xÐt ch©n dung mét con ng−êi mµ bá qua
nh÷ng tr¨n trë néi t©m cña ch©n dung
®ã. Trong viÖc kh¾c häa ch©n dung còng
cÇn tr¸nh quan ®iÓm chØ dùa vµo mét
vµi hiÖn t−îng ®· véi vµng ®Ó kÕt luËn,
bëi v× kh«ng ph¶i hiÖn t−îng nµo còng
ph¶n ¸nh ®óng b¶n chÊt, thËm chÝ cã
nh÷ng hiÖn t−îng ph¶n ¸nh xuyªn t¹c
b¶n chÊt. Vµ trong nghiªn cøu vÒ lÞch
sö, ng−êi ta kh«ng dïng nÕu v× kh«ng
thÓ nÕu víi c¸i ®· qua, c¸i kh«ng thÓ trë
l¹i, nh−ng lÞch sö kh«ng ph¶i lµ c¸i ph«i
pha v× nã lµ mét phÇn cña hiÖn t¹i, soi
s¸ng cho hiÖn t¹i bëi chÝnh nh÷ng gi¸
trÞ ®−îc rót ra tõ nh÷ng d÷ liÖu ®· qua.
VÊn ®Ò lµ anh ®øng ë ®©u trong sù tiÕp
nhËn ®ã vµ v× ai, v× c¸i g×. §ã míi lµ lÞch
sö. §ã míi lµ biÖn chøng cña ph¸t triÓn
vµ ph¸t triÓn bao giê còng lµ ®−êng
xo¸y èc.
Gi¸o s− TrÇn V¨n Giµu trong “'TrÇn
§øc Th¶o - Nhµ triÕt häc” ®· cã nhËn
xÐt hÕt søc s©u s¾c nh−ng l¹i nhÑ nhµng
vµ ®Çy ¾p sù thèng nhÊt gi÷a chñ quan
vµ kh¸ch quan vÒ mét TrÇn §øc Th¶o
víi t− c¸ch triÕt gia vµ mét TrÇn §øc
Th¶o lµ mét c«ng d©n ¸i quèc, kh«ng cè
chÊp: “Cã ng−êi t−ëng anh Th¶o vÒ n−íc
®Ó t×m c«ng danh. Kh«ng ph¶i ®©u. Anh
Th¶o kh«ng muèn “lµm quan”, anh
muèn viÕt nh÷ng t¸c phÈm s©u s¾c h¬n
lµm mét “«ng quan”. T¸c phong cña anh
Th¶o lµ t¸c phong cña mét nhµ nghiªn
cøu. §iÒu t«i muèn nãi lµ trong vô
Nh©n v¨n, anh Th¶o do c¸i critisisme
(chñ nghÜa phª ph¸n) nã dÉn anh ®i qu¸
®µ, chí viÖc anh lªn tiÕng vÒ viÖc nµy
viÖc kia kh«ng cã g× cÊm kþ. Nh−ng cã
ng−êi muèn ®−a anh lªn lîi dông tªn

(*)

Th¶o - BiÓn quª h−¬ng trÇm t− triÕt häc”, trong
TriÕt gia TrÇn §øc Th¶o: Di c¶o, håi øc, kû niÖm
do NguyÔn Trung Kiªn s−u tÇm vµ biªn so¹n.

§õng tho¸t ly hoµn c¶nh lÞch sö…

tuæi anh, råi g©y thµnh nhãm, ®ã lµ ®iÒu
kh«ng nªn. Cßn viÖc sau ®ã ®−a anh lªn
S¬n T©y hay ë héi nghÞ nµy héi nghÞ kia
lµ qu¸ sai... Sù c− xö thiÕu tÕ nhÞ, thiÕu
thuyÕt phôc ®èi víi mét trÝ thøc kh«ng
ph¶i lµ ®¶ng viªn nh− anh - mµ ®èi víi
trÝ thøc ®¶ng viªn th× còng kh«ng thÓ
lµm nh− vËy - mét trÝ thøc tõ n−íc
ngoµi t×m vÒ víi kh¸ng chiÕn, theo t«i lµ
®iÒu ph¶i nghiªm kh¾c coi l¹i... Nãi vÒ
ph−¬ng diÖn triÕt häc th× anh Th¶o lµ
ng−êi suy nghÜ s©u s¾c. Cã nh÷ng vÊn
®Ò anh ®ãng gãp cho ch©u ¢u chø kh«ng
ph¶i chØ ®ãng gãp cho xø m×nh th«i...
Cuèi cïng t«i muèn nãi khi anh Th¶o ë
S¬n T©y vÒ, ®¸ng lÏ anh o¸n l¾m, nh−ng
¶nh noblesse (cao th−îng - t¸c gi¶ thªm
vµo) xøng ®¸ng ghª l¾m. Anh tiÕp tôc
nghiªn cøu triÕt häc, kh«ng o¸n hên,
kh«ng chÊp nhÊt, khi qua ch©u ¢u anh
bªnh vùc ®−êng lèi cña §¶ng. §ã lµ mét
trong nh÷ng ng−êi cã thÓ ®¹i biÓu cho
trÝ thøc ViÖt Nam... m×nh kh«ng cã
truyÒn thèng triÕt häc, nÕu cã thÓ nãi cã
mét nhµ triÕt häc th× ng−êi ®ã... chÝnh lµ
TrÇn §øc Th¶o”(*).
Chóng t«i nghe nhiÒu kiÓu giai
tho¹i vÒ TrÇn §øc Th¶o. Kh«ng Ýt ng−êi
b¶o Gi¸o s− lµ ng−êi lËp dÞ. Cßn sinh
viªn, häc viªn triÕt häc - nh÷ng ng−êi
biÕt Ýt nhiÒu vÒ hiÖn t−îng häc, vÒ hiÖn
sinh - l¹i cho r»ng Gi¸o s− hiÖn sinh,
biÕt quý ‘Person’ (nh©n vÞ) cña m×nh.
Thùc ra hiÖn sinh ®©u ph¶i xÊu, nh©n vÞ
®©u ph¶i kh«ng cã mÆt tÝch cùc(**) (V. L.
Lª-nin, Toµn tËp, 1981, TËp 29, tr.293).
Xem ®Çy ®ñ trong: TrÇn V¨n Giµu, “TrÇn §øc
Th¶o - Nhµ triÕt häc”, trong TriÕt gia TrÇn §øc
Th¶o: Di c¶o, håi øc, kû niÖm do NguyÔn Trung
Kiªn s−u tÇm vµ biªn so¹n.
(**)
Lenin ®· ®Ó l¹i mét nhËn xÐt cã tÝnh ph−¬ng
ph¸p luËn: “Chñ nghÜa duy t©m th«ng minh gÇn
víi chñ nghÜa duy vËt th«ng minh h¬n chñ nghÜa
duy vËt ngu xuÈn”.
(*)

33
VÊn ®Ò lµ nã kh«ng gièng chuÈn cña ta
th«i. Lµ ng−êi n¾m ®Õn ch©n t¬ kÏ tãc
HiÖn t−îng häc, lµ ng−êi thÊu hiÓu
t−êng tËn vÒ hiÖn sinh th× viÖc thÊm
kh«ng ph¶i lµ kh«ng thÓ x¶y ra(*).
Nh−ng còng xin ®õng suy diÔn thªm v×
b¶n th©n TrÇn §øc Th¶o ®· tõng kh¼ng
®Þnh r»ng, sau tranh luËn víi Jean-Paul
Sartre, «ng ®· ®o¹n tuyÖt víi chñ nghÜa
hiÖn sinh ®Ó ®øng h¼n vÒ chñ nghÜa
Marx. VÒ ®iÓm nµy, Gi¸o s− NguyÔn
§×nh Chó ®· cã nhËn xÐt hÕt søc tinh tÕ
lµ: “... ®èi víi t«i, ®©y lµ mét con ng−êi
siªu viÖt nh−ng còng cã mét c¸i g×
kh«ng b×nh th−êng”(**).
C¸i kh«ng b×nh th−êng ®ã lµ ®am
mª khoa häc, lµ kh¸t väng ®−îc cèng
hiÕn, lµ c« ®¬n(***), lµ bÞ ®è kþ, lµ v−ît
lªn hoµn c¶nh mµ ng−êi b×nh th−êng
khã cã thÓ chÊp nhËn, nãi g× ®Õn v−ît
qua. V× hiÓu c¸i kh«ng b×nh th−êng ®ã
nªn nhµ v¨n, nhµ th¬, nh¹c sÜ, nhµ
nghiªn cøu triÕt häc NguyÔn §×nh Thi
gäi «ng lµ “Ng−êi l÷ hµnh vÊt v¶”; nhµ
V¨n T« Hoµi rÊt h×nh ¶nh khi vÝ «ng lµ
“VÞ triÕt gia ng¬ ng¸c gi÷a ®êi th−êng”;
PGS.TS. Ph¹m Thµnh H−ng chia sÎ
cïng c¸i nh×n víi NguyÔn §×nh Thi
“TriÕt gia l÷ hµnh TrÇn §øc Th¶o”...
(Xem: NguyÔn TiÕn Dòng, 2003). Ng¬
ng¸c, vÊt v¶ h×nh nh− lµ thuéc tÝnh cña
l÷ hµnh. Nh−ng TrÇn §øc Th¶o kh«ng
W. James (1842-1910): “§õng bao giê nãi lµ
®iÒu kh«ng thÓ v× kh«ng ai biÕt giíi h¹n tËn cïng
cña kh¶ n¨ng”.
(**)
DÉn theo: NguyÔn §×nh Chó, “Gi¸o s− triÕt
häc TrÇn §øc Th¶o” trong “TriÕt gia TrÇn §øc
Th¶o: Di c¶o, håi øc, kû niÖm” do NguyÔn Trung
Kiªn s−u tÇm vµ biªn so¹n.
(***)
Cï Huy Chö “Gi¸o s− TrÇn §øc Th¶o - BiÓn
quª h−¬ng trÇm t− triÕt häc”, trong TriÕt gia TrÇn
§øc Th¶o: Di c¶o, håi øc, kû niÖm do NguyÔn
Trung Kiªn s−u tÇm vµ biªn so¹n ®· viÕt: “TrÇn
§øc Th¶o kh«ng bao giê tù võa lßng víi nh÷ng g×
«ng ®· s¸ng t¹o, ®· cèng hiÕn. Cã lÏ v× vËy trong
cuéc sèng, Ýt nhiÒu «ng c¶m thÊy c« ®¬n”.
(*)