Đọc những cách đọc Nguyễn Huy Thiệp và thử đọc Nguyễn Huy Thiệp

C NH NG CÁCH
C NGUY N HUY THI P
VÀ TH
C NGUY N HUY THIÊP
PGS. TS. Nguy n H u Sơn
Vi n văn h c

1. Nhìn t phương di n xã h i h c văn h c, v n
nhà phê bình -ngư i c ( c
gi ) và th hi u văn h c ngày càng ư c kh o sát, phân tích sâu s c hơn. Trong th c ch t,
c tuy n t vô vàn nh ng ngư i c, làm nên m t
thương hi u “nhà phê bình” chính là s
ki u ngư i c chuyên nghi p, có ngh , có kh năng nh hư ng th hi u b n c và dư
lu n xã h i.
Rõ ràng th hi u là m t phương di n quan tr ng trong toàn b
i s ng văn h c, t n
t i v a như m t phân o n trong h th ng liên hoàn: hi n th c xã h i – nhà văn – công
chúng b n c; v a tác ng v a ch u s qui nh tr l i c a c a các phương di n khác.
Song ã nói n th hi u t c là nói n s thích riêng: ngư i này nh y c m v i tâm s u
hoài l ng ng, ngư i kia thích hài hư c, ngư i khác am mê v ly kỳ trong các tác ph m
tâm lý xã h i, vi n tư ng, trinh thám. Trên cơ s th hi u cá nhân l i d n d n hình thành
nh ng nhóm th hi u… Chính trên cơ s này mà các nhà lý lu n cho r ng câu ch văn b n
ch có “M t” song l i có “Vô vàn tác ph m” v i ý nghĩa m i ngư i c là m t th c th
c
l p, có kh năng ti p nh n, thanh l c, chuy n hóa văn b n theo “t m nhìn bi n i” m t
cách riêng bi t(1).
2. Theo dõi su t th k XX, có th th y nhà văn Nguy n Huy Thi p ã tr thành
m t hi n tư ng c a sáng t o văn h c và ng th i cũng là hi n tư ng c a nh ng cu c trao
i, tranh lu n quy t li t gi a nh ng ngư i c, ngư i phê bình và trong chính gi i sáng
tác. Chính th c xu t hi n trên văn àn v i t p truy n ng n Tư ng v hưu(2) in trên gi y n a
en nh m g m 10 truy n ư c vi t theo phong cách “gi c tích” (Trái tim h , Con thú l n
nh t, Nàng Bua, Ti c xòe vui nh t, Sói tr thù,
t quên, Chi c tù và b b quên, S , N n
d ch, Nàng Sinh) trong chùm truy n Nh ng ng n gió Hua Tát và 9 truy n ng n in m s c
màu truy n kỳ (Tâm h n m , Huy n tho i ph phư ng, Ch y i sông ơi, Tư ng v hưu,
Mu i c a r ng, Chút thoáng Xuân Hương, Gi t máu, Không có vua, Con gái th y th n),
Nguy n Huy Thi p ã t o nên m t tr n “sóng th n” trong i s ng văn chương.
Ngay sau khi t p truy n ng n Tư ng v hưu in ư c m t năm ã xu t hi n t p sách
Nguy n Huy Thi p – Tác ph m và dư lu n(3), trong ó có tuy n nh ng bài phê bình, trao
i tiêu bi u v Nguy n Huy Thi p. Hơn mư i năm sau, t p sách i tìm Nguy n Huy
Thi p(4) do Ph m Xuân Nguyên th c hi n ã óng vai trò t ng thành, k p th i t p h p ư c
h u h t nh ng ti u lu n nghiên c u, phê bình, trao i, tranh lu n, gi i thi u, c sách và
i m sách cơ b n nh t liên quan n sáng tác c a Nguy n Huy Thi p. Qua công trình t p
h p này có th xác nh ư c chân dung c a t ng ngư i c, d u n c a t ng quan i m,

t ng phong cách phê bình và có th phân lo i thành nh ng cách c, nh ng nhóm c gi
và nh ng ki u lo i th hi u khác bi t nhau.
T p sách i tìm Nguy n Huy Thi p g m 54 m c bài ã t p h p và bao quát ư c
nh ng ý ki n lu n bình cơ b n nh t xung quanh hi n tư ng sáng tác Nguy n Huy Thi p.
Nói cách khác, có th coi ây là câu chuy n "Ngư i ương th i Nguy n Huy Thi p bàn v
Nguy n Huy Thi p", khi mà nh n th c trong xã h i và văn gi i còn y tính tr c c m, m i
lùi th i gian
t ng k t,
ngư i u ph i bày t rõ ràng chính ki n, quan ni m, chưa có
k t lu n. Châu tu n vào cu c th m nh và tranh lu n sôi n i này có m t h u h t các anh
hùng h o hán c a làng sáng tác, nghiên c u và phê bình văn h c trong nư c như Di p
Minh Tuy n, Bùi Hi n, H Phương, Mai Ng , Nguy n Văn B ng, Bùi Bình Thi, ông La,
Trung Lai, Hoàng Ng c Hi n, Nguy n ăng M nh,
c Hi u,
Tr n Duy Thanh,
Văn Khang,
ng Anh ào, Nguy n H i Hà, Văn Tâm, L i Nguyên Ân, Vương Trí
Nhàn, H ng Di u... R i thêm nh ng h i th o bàn tròn, ph ng v n, i u tra dư lu n... R i
còn bài vi t c a các tác gi t Nga, Pháp, M , Australia... H i dư lu n ã th y gì trang
văn Nguy n Huy Thi p ?
Có m t i m d th ng nh t, dù khen dù chê, các ý ki n u th a nh n văn Nguy n
Huy Thi p m i m , h p d n, có “Ma l c”. Qu th c có m t giai o n, nh t là ch ng
ư ng kh i u, m i truy n ng n c a Nguy n Huy Thi p xu t hi n u là m t qu pháo
ùng gây tranh lu n, bàn cãi - bàn cãi n quy t li t. Dư ng như trong tâm th th i
i
m i, b n c d
ng c m v i cái m i, t ý th c v cái m i như m t bi u hi n c a s
trư ng thành, i m i trong tư duy văn h c. Vì th , cái m i trong sáng tác c a Nguy n
Huy Thi p cũng ư c ti p nh n trong s
i sánh v i cái cũ quen thu c
nh n chân c
quá trình ti p n i và phát tri n: “Có m t th i văn h c c a ta n ng v ca ng i, bi u dương
nh ng ph m ch t t t p, nh ng con ngư i thu c v kh i c ng ng nhân dân ta, dân t c
ta, xã h i ta” (Hoàng Ng c Hi n); “Anh ã thoát kh i căn b nh tr m kha lâu nay văn h c ta
v n m c ph i: ch nghĩa
tài” (Di p Minh Tuy n); “ ã có m t th i quá dài, văn h c
ngh thu t ta thư ng thiên v cái chung, cái ph bi n khi xây d ng c t truy n và tính cách
nhân v t” (Nguy n M nh u); “Sáng tác ã thay i v căn b n - không ch còn là “công
c ” ho c “phương ti n” c a chính tr n a - thì phê bình cũng ph i thay i h n. Không ph i
là thôi “gác c a” ch này thì “gác c a” ch khác ho c chuy n sang làm ngư c vai trò
c a ngư i “gác c a” - thì g i là i m i” (
Trung Lai), v.v...
ây tôi hi u r ng c
Hoàng Ng c Hi n, Di p Minh Tuy n và hai nhà báo quân i Nguy n M nh
u–
Trung Lai u không h ph nh n quá kh - càng không có cái g i là ph nh n n n văn
h c cách m ng trư c ây - mà ch nh m xét duy t, ch nh lý m t h n ch trong t ng thành
giá tr n n văn h c m t th i. Có t trong s so sánh y m i th y ư c nh ng óng góp
ích th c c a Nguy n Huy Thi p - ngư i v a là hi n thân, nh cao và “lãi l n” trong cu c
canh tân văn h c cu i th k XX này.
Còn nh bao nhiêu năm qua, h i gi a th p k Tám mươi c a th k trư c, anh b n
Tr nh Bá ĩnh - bây gi là Phó Giáo sư, Ti n sĩ, Trư ng phòng Phòng Lý lu n Văn h c,
cây bút d ch thu t và phê bình n i tr i Vi n Văn h c - c cách nh t bu i sáng l i lóc cóc

p xe n nhà tôi trong làng Gi ng Võ ch
cùng lu n bình v ... Nguy n Huy Thi p.
Nói: “Tình hình gay quá ông ! Có hai bài ánh!”. Cách nh t, b o: “L i ánh ti p hai bài
d l m! Gay go quá!”. R i sau l i th y b o: “ n r i!”... C như th , kh p trong Nam ngoài
B c, t công s
n tư gia, t bàn biên t p n quán nư c, âu âu cũng th y ngư i c và
lu n bình Nguy n Huy Thi p.
Nhìn l i hành trình “ i tìm Nguy n Huy Thi p” có th th y rõ hai lu ng ý ki n chính.
M t phía thiên v ph n ng, th m chí phê phán quy t li t: “Ngòi bút c a anh Thi p úng là
c a hi m. C a hi m c a m t tài năng ng th i cũng là c a hi m c a m t b nh lý, s v i
vã nh hình, s b c l sâu s c cái tâm lý ch
o là ch i b và ph n kháng, l t
và h b
m i th n tư ng” (Mai Ng ); “xô ngã th n tư ng” (Vũ Phan Nguyên); “b n súng l c vào
Văn Khang say mê vi t t i b n bài, l i
quá kh ” (Nguy n Thuý Ái). Có tác gi như
ngư c dòng tìm l i gi i áp cho m t nh
tư tư ng: Vì sao văn c a Nguy n Huy Thi p
ngày càng sa sút!... Còn l i m t phía khác, ư c hi u như dòng ch lưu, thì n ng nhi t
chào ón, ánh giá cao, cho r ng tác gi x ng áng nh n t ng thư ng “cây bút vàng”
(Vương Trí Nhàn); “Lâu l m r i văn h c Vi t Nam m i xu t hi n m t hi n tư ng như hi n
tư ng Nguy n Huy Thi p... Hy v ng chúng ta s còn ư c c nhi u tác ph m hay hơn
n a c a anh. Có i u là mong cho anh có y
b n lĩnh
ng v ng trư c nh ng l i
chê bai. Và c nh ng l i khen” (Di p Minh Tuy n); “Nguy n Huy Thi p xu t hi n như
m t tài năng, ngày càng có nhi u s bàn cãi” (Nguy n Văn B ng); “Tôi th y Nguy n Huy
Thi p xu t hi n v i m t gi ng i u m i, m t bút pháp s c g n, tr trung, r t thích” (H
Phương); “Trong hành trình “ i tìm Nguy n Huy Thi p”, tôi th y m t gi t vàng rơi vào
lòng mình, gi t vàng ròng ng i sáng. ó là truy n ng n c a anh” (
c Hi u)...
Ngoài hai lu ng ý ki n chính nêu trên, t p sách i tìm Nguy n Huy Thi p còn có
nhi u ti u lu n nghiên c u th c s chuyên sâu, công phu, tâm huy t. Nhi u tác gi
tv n
phân tích t ng hình tư ng nhân v t, t ng truy n ng n, t ng c m
tài (nông thôn mi n núi - thành th ), t ng phương th c sáng tác (hi n th c - huy n tho i - l ch s - gi c
tích), t ng th pháp ngh thu t (thi pháp dân gian - vai trò ngư i k chuy n - ngh thu t
barôc), m r ng liên h t i bút pháp s ký, truy n kỳ phương ông và c d u n văn h c
hi n i M La - tinh… Ph i chăng ó chính là nh ng phương di n xác nh giá tr ích
th c các sáng tác c a Nguy n Huy Thi p và r i ư c b n bè qu c t ón nh n, ư c d ch
sang các ti ng Anh, Nga, Pháp,
c, Nh t B n, Hàn Qu c, Italia... Xin ơn c l i ánh giá
c a Ti n sĩ G. Lockhart: “Hơn n a, theo tôi ây là m t tác gi Vi t Nam có tài năng ngang
t m v i nh ng nhà văn xu t s c qu c t . Vì th tôi nghĩ r ng tác ph m c a Nguy n Huy
Thi p là m t óng góp cho văn h c th gi i hi n i” (
ây tôi xin nói l i, trư c ây có
nhà phê bình “b t c n lý lu n” ã lên ti ng chê bai: , cái ông p ông Ép y, bi t gì!)...
ánh giá hi n tư ng Nguy n Huy Thi p t góc
ti p nh n văn h c và các m i
quan h l ch s - xã h i có th th y nhà văn chính là m t s n ph m, m t giá tr
ng hành
v i công cu c i m i. Nhi u ý ki n ã nh n nh Nguy n Huy Thi p “là m t dòng m ch
xu t hi n ng th i v i i m i” (Nguy n ăng M nh); thêm n a, còn kh ng ng m nh
m ý nghĩa công cu c
i m i ã sinh thành nên nhà văn: “Ph i nói ngay r ng không có

công cu c i m i trong i s ng văn hoá văn ngh hi n nay thì không th có hi n tư ng
m i Nguy n Huy Thi p. Anh g p th i!” (Di p Minh Tuy n), “Nhưng anh v n là m t ngư i
có h ng phúc, b i v i m t ngư i khác, hoàn c nh xu t hi n khác, nh ng trang văn trĩu
n ng suy tư như c a anh không d ư c xu t hi n, n u có ư c xu t hi n cũng không d
ư c ngư i ta xúm l i bàn tán” ( ông La); “Chúng tôi nghĩ, hi n tư ng Nguy n huy Thi p
là s n ph m t t y u c a s g p g gi a tài năng v i khát v ng dân ch và i m i mà s
v n ng ý th c xã h i cũng như văn h c sau 1975 em l i (Nguy n H i Hà – Nguy n Th
Bình... Như th , bên c nh nh ng t ng thư ng “cây bút vàng”, có th coi Nguy n Huy
Thi p là “nhà văn anh hùng” c a th i kỳ i m i!
c i tìm Nguy n Huy Thi p, h n không ph i tôi ã tán ng v i t t c m i ý ki n
khen cũng như chê trong t p sách. Tôi ch làm công vi c tư ng thu t và lu n bình các ý
ki n bàn v Nguy n Huy Thi p. Dĩ nhiên m i nhà phê bình s ch u trách nhi m v nh ng ý
ki n riêng c a mình. Ch có i u, h u th s soi vào t ng trang sách và b o: M này tr ng,
M này en, M này nh nh !(5)...
3. V các sáng tác c a Nguy n Huy Thi p, ngay c nh ng ngư i c c oan nh t cũng
th a nh n văn ông c th t h p d n, có ma l c, luôn lôi cu n, g i m , ưa ngư i c i t
b t ng này n b t ng khác, mình tư ng th này thì câu chuy n l i chuy n sang hư ng
khác, mình lý gi i ki u này hóa ra l i còn bao nhiêu i u thu n chi u và ngh ch lý khác
n a.
ây ch xin th nêu m t cách c, m t cách phân tích, th m bình hai o n ng n
trong truy n Không có vua và nh ng câu song trùng m
u – k t lu n trong truy n Nh ng
ngư i th x c a Nguy n Huy Thi p.
3.1. Cũng như nhi u truy n ng n khác c a Nguy n Huy Thi p, Không có vua là m t
ph c h p c a nh ng tính cách nhân v t, tình ti t, c t truy n.
ây ch xin bàn v tính
ph c h p c a các tính cách nhân v t và s g i m nh ng cách c, các kh năng ti p nh n
và ý nghĩa thanh l c c a câu chuy n.
3.1.1. c m t o n văn trong truy n ng n Không có vua c a Nguy n Huy Thi p:
“ oài lên giư ng gi báo ra c. Sinh d n d p m t lúc r i xu ng i t m. Sinh xách
hai xô nư c vào trong bu ng t m, khép c a l i.
Lão Ki n loay hoay dư i b p, nghe ti ng d i nư c bu ng t m, th dài, b lên nhà.
i vài bư c, lão Ki n quay l i, vào trong b p, b c chi c gh
u, trèo lên nín th ngó sang
bu ng t m. Trong bu ng t m, Sinh ng kh a thân.
oài ang lim dim ng , th y T n gi t áo ng i d y h i: “Cái gì?”. T n xua tay, d t
oài xu ng b p, ch lão Ki n ang ng ki ng chân trên gh
u. oài cau m t tát T n
r t au. T n ngã v p m t xu ng cái xô ng nư c, trên có t m gi lau. Lão Ki n v i t t
xu ng gh , nép cánh c a, lát sau ch y ra h i: “Sao ánh nó?”. oài b o: “Nó vô giáo d c
thì ánh”. Lão Ki n ch i: “Th mày có giáo d c à?”. oài nghi n răng nói kh : “Tôi cũng
vô giáo d c nhưng không nhìn tr m ph n c i tru ng”. Lão Ki n im.
oài lên nhà, rót rư u u ng. Lão Ki n
T n d y. T n xách xô nư c, ng i th p
xu ng lau nhà. Lão Ki n i lên b o oài: “Rót tao m t c c”. U ng c n c c rư u lão Ki n
b o: “Mày có h c mà t . Bây gi tao nói chuy n àn ông v i mày”. oài b o: “Tôi không

tha th âu”. Lão Ki n b o: “Tao ch ng c n. àn ông ch ng nên x u h vì có con b…”.
oài ng i im, u ng thêm m t c c rư u n a, r i b ng th dài: “K cũng ph i”. Lão Ki n
b o: “Làm ngư i nh c l m”. oài h i: “Th sao không l y v l ?”. Lão Ki n ch i: “M
cha mày, tao ch nghĩ thân tao, thì lũ chúng mày ư c th này à?”. oài rót ra m t c c
rư u n a, t n ng n: “B u ng rư u n a không?”. Lão Ki n quay m t v phía bóng t i, l c
u. oài nói: “Con xin l i b ”. Lão Ki n b o: “Bây gi mày như ào kép di n trên
tivi”(6)...
Trư ng o n câu chuy n trên ây x y ra vào bu i chi u sau ám gi bà v lão Ki n.
T t c có b n nhân v t. oài làm vi c B Giáo d c, ít ti n nhưng khôn ngoan, b m mép,
t ng có hành vi “nhìn chăm chú vào kho ng lõm ng c ch dâu”, “ ưa tay ch m vào lưng
ch Sinh”, ã t ng: “Nói r i xán l i, hôn chút lên má Sinh. Sinh y ra, oài h n h n: “Tôi
nói trư c, th nào tôi cũng ng ư c v i Sinh m t l n”… ( y th mà ngay sau ó oài l i
có cái quy n tra v n, xét h i, xét x ngư i b c a mình). Cô Sinh là con dâu, ngư i vô can,
th
ng và là ch ng nhân: “Sinh l t vào gia ình nhà này t a như cơn mưa rơi xu ng t
n . Không khí d u l i” (Cho n l n này, cô là nguyên c nhưng v n ngo i ph m, vô can,
ây lão Ki n là nhân v t chính, v m t ã mư i m t năm, lúc ó lão năm
vô tình)…
mươi ba tu i, “cái tu i oái oăm, l y v n a cũng d , không l y v n a cũng d . Lão Ki n
ch n cái d ít hơn, v y”. Th nhưng trong cái bu i chi u cay ng y, khi nghe ti ng d i
nư c trong bu ng t m, lão “th dài, b lên nhà”. Không có di n bi n tâm lý, ch có hành
ng, ch có bư c chân b n năng và m t kho nh kh c vô th c, m ng du, li u lĩnh, quy t
oán: “ i vài bư c, lão Ki n quay l i…”. Còn l i nhân v t T n là a con út d d ng l i
chính là ngư i ưa ra ánh sáng m t v vi c éo le, ch p n i ưa ư ng cho k vô – giáo –
d c làm vi c B Giáo d c có tên là oài ư c quy n ch trích, tr n áp, h nh c ngư i
cha ã h t lòng hy sinh vì nh ng a con.
Trong o n văn trên, ti p n i sau s ki n lão Ki n “nín th ngó sang bu ng t m” là
hành ng và i tho i chuy n t quan h T n – oài n oài – lão Ki n. T i sao khi
ư c T n mách b o thì oài l i tát T n? Trong tâm tư ng, oài luôn buông th d c v ng,
cho mình có quy n chi m h u ch dâu. Bây gi T n ã ch cho oài bi t m t th l c khác
cũng có mưu mô và ganh ua v i y. Trong vô th c, oài t c gi n “ á thúng ng nia”,
quay ra ánh T n và qui k t T n là “vô giáo d c” nhưng trong th c ch t nh m ám ch
ngư i cha. R i oài óng vai ngư i t t , th a gió trút b xung l c gi n d lên lão Ki n và
d n ngư i cha n ư ng cùng, bu c ông ph i im l ng, ch p nh n cu c thua.
o n văn ti p theo miêu t c nh cha con u ng rư u. Lão Ki n bi n lu n, bào ch a,
bi n báo, níu kéo, vi n d n l ph i v mình d a theo t m phao lý s b n năng, cái ph n b n
tính d c v ng “chuy n àn ông”, “ch ng nên x u h ”… Trong tâm ý sâu xa, oài th a
nh n cái nh
ngư i cha ã nói th ng ra, t liên h , nhìn l i chính mình nên b ng “th
dài” và th a nh n: “K cũng ph i”. Lão Ki n ti p t c ch rõ nh ng ngh ch lý và cay ng
c a ki p ngư i trong hoàn c nh c th này: “Làm ngư i nh c l m”. Câu ch t v n c a oài:
“Th sao không l y v l ?” ch t t cáo và ch ng t y là ngư i nông c n, m i s ng v i
ph n b n năng mà chưa ch m ư c t i cái ph n nhân tính ngư i cha. Câu ch i buông