Xem mẫu
- h a n g e Vi h a n g e Vi
XC XC
e e
F- F-
w w
PD
PD
er
er
!
!
W
W
O
O
N
N
y
y
bu
bu
to
to
k
k
QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU TRỊ BỆNH
lic
lic
C
C
w
w
m
m
w w
w
w
o
o
.c .c
.d o .d o
HEN PHẾ QUẢN DINH NGHĨA OMS TRONG Y HỌC
c u -tr a c k c u -tr a c k
Hen phÕ qu¶n (HPQ) la bÖnh cã nh÷ng c¬n khã thë do nhiÒu
nguyªn
nh©n kh¸c nhau, kÌm theo dÊu hiÖu l©m sang t¾c nghÏn toan bé hay
mét phÇn
phÕ qu¶n, cã thÓ phôc håi ®ưîc gi÷a c¸c c¬n. T×nh tr¹ng t¾c nghÏn
do t¨ng ®ét
ngét nh÷ng c¶n trë ®ưêng h« hÊp cã liªn quan hoÆc kh«ng liªn
quan ®Õn c¬
chÕ miÔn dÞch.
1.1.2. §Þnh nghÜa cña Héi Phæi häc Mü (1975)
Hen phÕ qu¶n la bÖnh cã ®Æc ®iÓm t¨ng tÝnh ph¶n øng ®ưêng h«
hÊp do
nhiÒu nguyªn nh©n.
1.1.3. §Þnh nghÜa cña Charpin (1984)
Hen phÕ qu¶n la mét héi chøng cña nh÷ng c¬n khã thë vÒ ®ªm, héi
chøng
th¾t nghÏn va t¨ng tÝnh ph¶n øng cña phÕ qu¶n do nhiÒu yÕu tè kÝch
thÝch và
- h a n g e Vi h a n g e Vi
XC XC
e e
F- F-
w w
PD
PD
er
er
!
!
W
W
O
O
N
N
y
y
bu
bu
to
to
k
k
lic
lic
C
C
w
w
m
m
w w
w
w
o
o
.c .c
.d o .d o
c u -tr a c k c u -tr a c k
®Æc biÖt do acetylcholin.
86
Copyright@Ministry Of Health
1.1.4. §Þnh nghÜa cña chư¬ng tr×nh Quèc gia gi¸o dôc HPQ Mü
(1991)
Hen phÕ qu¶n la mét bÖnh h« hÊp cã 3 ®Æc ®iÓm:
Héi chøng co th¾t.
Viªm ®ưêng h« hÊp.
T¨ng tÝnh ph¶n øng ®ưêng h« hÊp.
VËy cã thÓ ®Þnh nghÜa hen phÕ qu¶n la:
Mét héi chøng biÓu hiÖn b»ng nh÷ng c¬n khã thë rÝt kÞch ph¸t,
xuÊt hiÖn
®ét ngét, khã thë th× thë ra, thưêng vÒ ban ®ªm, kÌm theo tiÕng thë
rÝt do phÕ
qu¶n co th¾t, ho va kh¹c ®êm nhÇy dÝnh; cã thÓ hoan toan håi phôc
sau ®ã.
VÒ phư¬ng diÖn chøc n¨ng cã biÓu hiÖn héi chøng t¾c nghÏn, mét
sù t¨ng
- h a n g e Vi h a n g e Vi
XC XC
e e
F- F-
w w
PD
PD
er
er
!
!
W
W
O
O
N
N
y
y
bu
bu
to
to
k
k
lic
lic
C
C
w
w
m
m
w w
w
w
o
o
.c .c
.d o .d o
c u -tr a c k c u -tr a c k
ho¹t tÝnh toan bé c¸c phÕ qu¶n khi chóng bÞ c¸c yÕu tè kÝch thÝch
kh¸c nhau
t¸c ®éng, ®Æc biÖt la c¸c chÊt trung gian tiÕt cholin.
1.2. §Æc ®iÓm dÞch tÔ häc
1.2.1. T×nh h×nh m¾c bÖnh
Hen phÕ qu¶n hay gÆp ë nhiÒu nưíc, mäi løa tuæi.
Tû lÖ hen phÕ qu¶n trung b×nh chiÕm 5 - 6% d©n sè, trong ®ã 5% ë
ngưêi
lín va 10% trÎ em dưíi 15 tuæi.
ư ë trÎ em dưíi 15 tuæi: tû lÖ hen ë con trai la 1-2%, ë con g¸i la
0,5-1%.
ư VÒ tuæi b¾t ®Çu m¾c hen: ë nam giíi 90% m¾c trưíc 35 tuæi va
80% trưíc
15 tuæi. Trong khi ë n÷ 75% la trưíc 35 tuæi va chØ cã 40% trưíc
15 tuæi.
ư Sè nam giíi m¾c hen sau 35 tuæi chiÕm 10% tæng sè bÖnh nh©n
va ë n÷ la
25%.
- h a n g e Vi h a n g e Vi
XC XC
e e
F- F-
w w
PD
PD
er
er
!
!
W
W
O
O
N
N
y
y
bu
bu
to
to
k
k
lic
lic
C
C
w
w
m
m
w w
w
w
o
o
.c .c
.d o .d o
c u -tr a c k c u -tr a c k
ư ë ViÖt Nam tû lÖ nãi chung la 6% cho c¶ trÎ em va ngưêi lín.
Theo Ph¹m Khuª (1980) thèng kª víi h¬n 14000 ngưêi trªn 14
tuæi, tû lÖ
m¾c bÖnh hen la 1,7 %; ë 10000 ngưêi cao tuæi, tû lÖ la 2,3%.
Theo Lª V¨n Thi (1986): tû lÖ hen ®· gÆp la 5,1% ë thanh phè;
3,3% ë
n«ng th«n ®ång b»ng va 1,7% ë n«ng th«n miÒn nói.
Qua nhiÒu thèng kª thÊy r»ng t×nh h×nh m¾c hen ®ang cã xu hưíng
t¨ng
lªn.
1.2.2. Lý do xu hưíng t¨ng bÖnh hen
ư V× sè bÖnh nh©n thùc tÕ cã t¨ng lªn.
ư V× nhu cÇu ch¨m sãc søc kháe cao h¬n.
87
Copyright@Ministry Of Health
ư Do b¶n th©n viÖc ®iÒu trÞ hen, c¸c thuèc ch÷a ngay nay tuy cã tèt
h¬n
- h a n g e Vi h a n g e Vi
XC XC
e e
F- F-
w w
PD
PD
er
er
!
!
W
W
O
O
N
N
y
y
bu
bu
to
to
k
k
lic
lic
C
C
w
w
m
m
w w
w
w
o
o
.c .c
.d o .d o
c u -tr a c k c u -tr a c k
nhưng còng cã nhiÒu ph¶n øng phô h¬n.
T¹i héi nghÞ quèc tÕ Boston n¨m 1990 cã nªu kh¶ n¨ng cña mét sè
nguyªn nh©n sau ®©y:
+ Do « nhiÔm m«i trưêng.
+ Do sö dông bõa b·i thuèc, hãa chÊt.
+ NhÞp sèng c¨ng th¼ng, stress.
+ KhÝ hËu nãng va Èm.
+ Do yÕu tè sai lÇm trong chÈn ®o¸n.
Theo Woolcock (1989), mét chuyªn gia hen häc ngưêi Australia
cho r»ng
trong c¸c c¨n nguyªn m¾c hen th× khÝ hËu cã ¶nh hưëng rÊt râ rÖt.
Còng theo
t¸c gi¶ ®Ó nhËn ®Þnh chÝnh x¸c h¬n vÒ dÞch tÔ häc bÖnh hen hiÖn
nay cã 3 vÊn
®Ò cÇn nªn t×m hiÓu la: sè bÖnh nh©n míi m¾c bÖnh hang n¨m, tÝnh
chÊt nguy
kÞch cña bÖnh va c¸c yÕu tè nguy c¬.
- h a n g e Vi h a n g e Vi
XC XC
e e
F- F-
w w
PD
PD
er
er
!
!
W
W
O
O
N
N
y
y
bu
bu
to
to
k
k
lic
lic
C
C
w
w
m
m
w w
w
w
o
o
.c .c
.d o .d o
c u -tr a c k c u -tr a c k
1.3. Ph©n lo¹i hen phÕ qu¶n
ư Dùa vao nguyªn nh©n g©y bÖnh:
+ Hen ngo¹i lai.
+ Hen néi t¹i.
ư Dùa vao tÝnh chÊt cña c¬n hen:
+ Møc ®é hen.
+ BËc hen.
1.4. Quan niÖm cña YHCT vÒ hen phÕ qu¶n
Dùa trªn c¸c biÓu hiÖn vÒ triÖu chøng häc, c¬n khã thë cña hen phÕ
qu¶n
còng ®ưîc miªu t¶ trong c¸c chøng hen suyÔn, h¸o suyÔn cña
YHCT.
S¸ch Y häc chÝnh truyÒn nãi: “SuyÔn la nãi vÒ h¬i thë, thë gÊp g¸p,
khi
nÆng th× h¸ miÖng so vai. Hen nãi vÒ ©m thanh ph¸t ra tõ cæ häng,
cã tiÕng cß
cưa ph¸t ra khi thë”.
- h a n g e Vi h a n g e Vi
XC XC
e e
F- F-
w w
PD
PD
er
er
!
!
W
W
O
O
N
N
y
y
bu
bu
to
to
k
k
lic
lic
C
C
w
w
m
m
w w
w
w
o
o
.c .c
.d o .d o
c u -tr a c k c u -tr a c k
Nhưng th«ng thưêng hay gäi chung la chøng hen suyÔn hoÆc
chøng h¸o
suyÔn.
Trong chøng suyÔn cã suyÔn thùc do cã ta khÝ x©m nhËp va suyÔn
hư do
cã nguyªn khÝ hư suy ma sinh ra bÖnh.
Chøng hen: khi hÝt thë khÝ ra vao sinh ra tiÕng khß khÌ, cß cưa
hoÆc rÝt.
Trong hen cã hen han do cã dư¬ng khÝ hư suy l¹i c¶m ph¶i ngo¹i
ta va hen
nhiÖt do cã ®am nhiÖt t¾c trë.
Chøng hen khi ph¸t ra thưêng kÌm theo c¶ chøng suyÔn, nhưng
chøng
suyÔn khi ph¸t ra cã thÓ kh«ng kÌm theo chøng hen.
88
Copyright@Ministry Of Health
2. NGUYªN NH©N Va C¬ CHÕ SINH BÖNH
- 2.1. Nguyªn nh©n
Cã hai nhãm nguyªn nh©n g©y HPQ:
2.1.1. Hen phÕ qu¶n kh«ng do dÞ øng
ư Di truyÒn
ư Rèi lo¹n t©m thÇn
ư Rèi lo¹n néi tiÕt
ư G¾ng søc
ư Aspirin va thuèc chèng viªm kh«ng steroid.
2.1.2. Hen phÕ qu¶n do dÞ øng
a. Hen phÕ qu¶n dÞ øng kh«ng nhiÔm trïng
ư Bôi sinh ho¹t: bôi nha, bôi ®ưêng phè
ư PhÊn hoa c©y, cá
ư L«ng vò
ư BiÓu b× l«ng sóc vËt (chã, mÌo, ngùa…)
ư Thùc phÈm (trøng, c¸, s÷a…)
ư Thuèc (penicillin, piperazin…).
- b. Hen phÕ qu¶n dÞ øng nhiÔm trïng
ư Vi khuÈn (tô cÇu, liªn cÇu, phÕ cÇu, Klebsiella, Neisseria)
ư Virus (Arbovirus…..)
ư NÊm mèc (Aspergillus, Cladosporiom….).
NhiÔm khuÈn hay gÆp nhÊt la nhiÔm virus tõ nhá, la yÕu tè thuËn
lîi
h×nh thanh hen va tÝnh dÔ bÞ kÝch thÝch phÕ qu¶n khi trưëng thanh.
HPQ
Kh«ng dÞ øng DÞ øng
Kh«ng nhiÔm trïng NhiÔm trïng (typ IV)
Typ I Typ III
Hen phÕ qu¶n dÞ øng thuéc 3 lo¹i typ I, III, IV (theo c¸ch ph©n lo¹i
cña Gell va Coombs)
89
Copyright@Ministry Of Health
Hen phÕ qu¶n
- Ph©n lo¹i hen phÕ qu¶n (ADO, 1986)
Kh«ng dÞ øng
DÞ øng
Kh«ng nhiÔm trïng
(bôi nha, phÊn hoa)
NhiÔm trïng (typ IV)
(liªn cÇu, tô cÇu, phÕ cÇu, Klebsiella, Nisseria), nÊm, mèc,…
Typ I
Typ III
Di truyÒn
Rèi lo¹n néi tiÕt
Rèi lo¹n t©m thÇn
G¾ng søc
Aspirin
Sãng næ
2.2. C¬ chÕ sinh bÖnh
- 2.2.1. YÕu tè t¨ng mÉn c¶m
ë bÖnh nh©n hen phÕ qu¶n, phÕ qu¶n thưêng cã tÝnh mÉn c¶m
m¹nh h¬n
so víi ngưêi kh«ng m¾c bÖnh, tøc la dÔ ph¶n øng bÊt thưêng h¬n
khi gÆp mét
kÝch thÝch ®Æc hiÖu (dÞ nguyªn) hoÆc kh«ng ®Æc hiÖu.
Trong l©m sang ngưêi ta chia ra 2 lo¹i hen chñ yÕu:
ư Ngo¹i lai: thÊy râ do mét kh¸ng nguyªn bªn ngoai g©y nªn.
ư Néi t¹i: khi kh«ng chøng minh ®ưîc râ do kh¸ng nguyªn bªn
ngoai g©y
nªn, va trong hen “néi t¹i”, nång ®é IgE b×nh thưêng hoÆc thÊp,
bÖnh
xuÊt hiÖn ë ngưêi lín, thưêng ë tuæi trung niªn, bÖnh mang tÝnh
chÊt
m¹n tÝnh víi nh÷ng c¬n liªn tôc, Ýt cã tiÒn sö dÞ øng c¸ nh©n va gia
®×nh.
a. C¬ chÕ g©y HPQ cña yÕu tè t¨ng mÉn c¶m
- ư Kh¸ng thÓ trong hen gäi la reagin (ký hiÖu la IgE - mét globulin
miÔn
dÞch): IgE do lympho B va tư¬ng bao tæng hîp, nhưng ho¹t ®éng
®¸p øng
dưíi sù kiÓm so¸t cña lympho T hç trî va c¸c lympho øc chÕ.
ư Khi tiÕp xóc kh¸ng nguyªn, phøc hîp IgE - kh¸ng nguyªn sÏ
h×nh thanh
va g¾n vao bÒ mÆt c¸c tÕ bao ưa base, chñ yÕu la dưìng bao va ®¹i
thùc
bao; mét lo¹t ph¶n øng sÏ x¶y ra, c¸c hãa chÊt trung gian sÏ h×nh
thanh,
histamin, c¸c yÕu tè hãa øng ®éng ưa eosinophil g©y co th¾t phÕ
qu¶n va
tËp trung c¸c tÕ bao ưa eosin. C¸c hãa chÊt trung gian g©y viªm sÏ
sinh
ra phï nÒ va th©m nhiÔm ë c¸c thanh phÕ qu¶n. C¸c chÊt ®éc va c¸c
yÕu
tè ho¹t hãa tiÓu cÇu sÏ g©y tæn thư¬ng c¸c tÕ bao biÓu m«.
- 90
Copyright@Ministry Of Health
ư C¸c hãa chÊt trung gian g©y ph¶n øng ®ưîc nghiªn cøu nhiÒu la
histamin, c¸c yÕu tè hãa øng ®éng, c¸c prostaglandin va leucotrien
(sinh
ra do chuyÓn hãa cña acid arachidonic tõ mang tÕ bao), yÕu tè ho¹t
hãa
tiÓu cÇu va c¸c kinin.
KH¸NG NGUYªN
Dưìng bao mÊt h¹t va gi¶i phãng
Arachidonic acid metabolisme
YÕu tè hãa Leucotrien
Histamin øng ®éng
IgE kh¸ng thÓ
Co th¾t c¬ phÕ qu¶n
(tøc th×)
Viªm thanh phÕ qu¶n,
- co th¾t c¬ phÕ qu¶n
(muén)
Th©m nhiÔm
b¹ch cÇu ¸i toan
S¬ ®å c¬ chÕ ®¸p øng víi kh¸ng nguyªn hÝt vao
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, xu hưíng chung cho hen la mét bÖnh
do viªm.
Do nhiÒu nguyªn nh©n, tÕ bao biÓu m« ®· bÞ tæn h¹i g©y th©m
nhiÔm b¹ch cÇu
va lam t¨ng tÝnh dÔ bÞ kÝch thÝch cña ®ưêng thë. B¶n th©n cña sù co
th¾t phÕ
qu¶n còng la hËu qu¶ cña qu¸ tr×nh viªm c¸c tÕ bao biÓu m«.
b. C¬ chÕ t¾c nghÏn ®ưêng thë
Trªn c¨n nguyªn t¨ng mÉn c¶m va viªm nhiÔm nªu trªn, phÕ qu¶n
ph¶n
øng b»ng co th¾t va g©y nªn t¾c nghÏn lưu th«ng kh«ng khÝ trong
®ưêng thë,
- nã la ®Æc ®iÓm chñ yÕu cña c¬n hen. Cã 3 yÕu tè c¬ b¶n t¹o nªn
tr¹ng th¸i nay:
ư Co th¾t phÕ qu¶n.
ư Phï nÒ niªm m¹c phÕ qu¶n.
ư LÊp t¾c do t¨ng tiÕt c¸c chÊt niªm dÞch phÕ qu¶n.
C¬ tr¬n phÕ qu¶n co th¾t la hiÖn tưîng quan träng nhÊt trong c¸c
nguyªn
nh©n g©y c¬n hen ®· ®ưîc chøng minh trªn thùc nghiÖm còng như
mæ tö thi.
Co th¾t, lÊp t¾c, phï nÒ niªm m¹c la biÓu hiÖn cô thÓ nhÊt cña phÕ
qu¶n
mÉn c¶m, t¹o nªn sù trë ng¹i cho lưu th«ng kh«ng khÝ, nguyªn
nh©n g©y c¬n
khã thë cña bÖnh hen. C¶ 3 hiÖn tưîng l¹i cã thÓ mÊt ®i sau ®ã nªn
cã sù håi
phôc gÇn như hoan toan cña chøc n¨ng h« hÊp sau c¬n hen.
c. C¬ chÕ tõ yÕu tè viªm
- Vai trß cña viªm phÕ qu¶n ®· ®ưîc nhiÒu t¸c gi¶ chøng minh (tháa
ưíc
quèc tÕ Mariland 1992). Tho¶ ưíc nay cho r»ng ®ã còng la mét
nguyªn nh©n
91
Copyright@Ministry Of Health
g©y t¾c nghÏn ®ưêng thë ngoai yÕu tè co th¾t. C¸c tÕ bao viªm
gåm mastocyt,
c¸c b¹ch cÇu, c¸c ®¹i thùc bao, b¹ch cÇu ®¬n nh©n, c¸c lympho
bao, tiÓu cÇu va
biÓu m«… hîp thanh chÊt dÞch nhÇy, tr¹ng th¸i nay ®ưîc chøng
minh qua kü
thuËt röa phÕ qu¶n - phÕ nang va sinh thiÕt phÕ qu¶n. Ph¶n øng
viªm cã thÓ
phôc håi nhưng còng cã thÓ g©y tæn thư¬ng vÜnh viÔn, do ®ã ®iÒu
trÞ viªm la
mét hưíng quan träng ch÷a hen phÕ qu¶n.
2.2.2. C¸c yÕu tè kh¸c ngoai t¨ng mÉn c¶m
- a. YÕu tè di truyÒn
NhiÒu t¸c gi¶ nghiªn cøu thÊy bÖnh nh©n hen thưêng cã ngưêi
trong gia
®×nh cïng m¾c hen hoÆc c¸c biÓu hiÖn dÞ øng kh¸c. Theo Williams,
kho¶ng 50
% bÖnh nh©n hen cã tiÒn sö dÞ øng gia ®×nh so víi 12% ngưêi
kh«ng hen.
b. Kinh nguyÖt va sinh në
Theo Rees (1967) cã phô n÷ m¾c hen ë tuæi dËy th×, sau nay hang
th¸ng
l¹i thÊy c¬n hen 7-10 ngay trưíc khi hanh kinh va khi cã mang th×
bÖnh ®ì
h¼n; tuy nhiªn ë bÖnh nh©n hen kh«ng cã c¨n nguyªn dÞ øng th×
kh«ng thÊy râ
¶nh hưëng cña sinh ®Î.
c. C¬ chÕ thÇn kinh
C¬ chÕ thÇn kinh trong hen ®· ®ưîc ®Ò cËp qua nhËn xÐt bÖnh nh©n
hen
- cã thÓ ph¶n øng kh«ng ®Æc hiÖu víi nhiÒu nguyªn nh©n kh«ng ph¶i
la miÔn
dÞch (vÝ dô: nhiÔm khuÈn hoÆc khi hÝt ph¶i c¸c chÊt kÝch thÝch).
Ngoai ra c¸c
stress t©m lý còng cã thÓ lam ph¸t sinh c¬n hen.
d. C¸c yÕu tè kÝch thÝch g©y c¬n hen
Víi c¬ chÕ nªu trªn, cã rÊt nhiÒu kÝch thÝch cã thÓ khiÕn c¬n hen
xuÊt
hiÖn:
ư C¸c dÞ nguyªn: cã rÊt nhiÒu dÞ chÊt ®ưîc nªu la c¨n nguyªn g©y
hen, phæ
biÕn nhÊt la: bôi nha, phÊn hoa, bao tö nÊm, l«ng sóc vËt nu«i trong
nha
như (chã, mÌo, thá, chuét lang, chuét b¹ch,...). Ngoai ra thøc ¨n
như
trøng, c¸, s÷a va thuèc nhÊt la aspirin va c¸c lo¹i kh¸ng viªm non -
steroid còng kÝch thÝch g©y hen.
- ư NhiÔm khuÈn: nhiÔm virus tõ nhá la yÕu tè thuËn lîi h×nh thanh
hen va
tÝnh dÔ bÞ kÝch thÝch phÕ qu¶n khi trưëng thanh.
2.3. BiÓu hiÖn l©m sang theo y häc hiÖn ®¹i
2.3.1. TriÖu chøng c¬n hen ®iÓn h×nh ë ngưêi lín
C¬n hen thưêng x¶y ra vÒ ®ªm, nhiÒu khi ®ưîc b¸o trưíc b»ng
nh÷ng
triÖu chøng: ngøa m¾t, ch¶y nưíc m¾t, ngøa mòi, h¾t h¬i, ho khan
hoÆc nÆng
bông, tøc ngùc như cã vËt g× chÑn vao lam ngưêi bÖnh ph¶i ngåi
dËy va …c¬n
khã thë b¾t ®Çu. NhÞp thë chËm, khã thë tréi ë th× thë ra g©y nªn
nh÷ng
92
Copyright@Ministry Of Health
tiÕng rÝt, khß khÌ, cß cưa ma chÝnh ngưêi bÖnh va nh÷ng ngưêi
®øng gÇn
còng nghe thÊy.
- Khã thë như vËy lam ngưêi bÖnh ph¶i h¸ miÖng ®Ó thë, tú tay vao
thanh
giưêng thanh ghÕ. C¶m gi¸c thiÕu kh«ng khÝ lam ngưêi bÖnh ®ßi
më cöa ®Ó hÝt
kh«ng khÝ.
Trong c¬n ngưêi bÖnh rÊt mÖt nhäc, da xanh nhît, to¸t må h«i,
tiÕng nãi
ng¾t ®o¹n.
2.3.2. YÕu tè lam xuÊt hiÖn c¬n hen
ư Thay ®æi thêi tiÕt nhÊt la thay ®æi nhiÖt ®é m«i trưêng tõ nãng
Êm sang
l¹nh.
ư HÝt ph¶i mét dÞ nguyªn, mét chÊt kÝch thÝch (khãi bôi, h¬i ho¸
chÊt), mét
mïi nÆng.
2.3.3. TriÖu chøng thùc thÓ
ư Kh¸m l©m sang: gâ ngùc vÉn trong, rung thanh b×nh thưêng, r×
rao phÕ
nguon tai.lieu . vn
