Xem mẫu

  1. lßng dÉn mïa kiÖt ®· ph¸c ho¹ d¹ng trung m« x¸c ®Þnh. §−îc thõa nhËn lµ ph©n lo¹i d¹ng lßng dÉn cña K. I. Rosinski, I. A. Kuzmin [77]. víi sù hiÖu chØnh cña O. V. Adreev Ch−¬ng 4 vµ I.A. Iaroslavxev [6] vµ Leopold vµ Iolmen [120]: lßng dÉn ®−îc chia thµnh th¼ng, uèn khóc vµ ph©n nh¸nh. H×nh d¹ng lßng s«ng vµ c¸c nh©n 4.1. C¸c lßng dÉn th¼ng tè x¸c ®Þnh nã C¸c lßng dÉn th¼ng Ýt ®−îc nghiªn cøu. Chóng th−êng ®Æc tr−ng cho c¸c s«ng ngßi miÒn nói vµ b¸n s¬n ®Þa víi c¸c d¹ng Kh¸i niÖm "h×nh d¹ng lßng dÉn" (d¹ng h×nh th¸i häc lßng aluvi ph¸t triÓn. §é th« lín cña aluvi c¸c s«ng nh− vËy dÉn ®Õn dÉn) cßn ch−a ®øng v÷ng trong v¨n b¶n vÒ lý thuyÕt còng nh− viÖc thµnh t¹o c¸c d¹ng lßng dÉn vµ sù biÕn d¹ng chñ ®éng cña c¸c vÊn ®Ò øng dông cña qu¸ tr×nh lßng s«ng. Th−êng thay nã lµ chóng chØ cã thÓ vµo thêi kú lò m¹nh nhÊt. V× thÕ qu¸ tr×nh c¸c thuËt ng÷ t−¬ng ®−¬ng kh¸i niÖm "d¹ng vÜ m«", "d¹ng qu¸ thµnh t¹o b·o båi kh«ng t¨ng ®é æn ®Þnh cña d¹ng lßng dÉn. tr×nh lßng s«ng". §Þnh nghÜa d¹ng lßng s«ng cßn thiÕu ngay c¶ ë Aluvi b·i båi ®−îc gia cè bëi th¶m thùc vËt rÊt dÔ bÞ bµo mßn bëi c¸c t¸c gi¶ th−êng xuyªn sö dông kh¸i niÖm nµy [54]. Trong khi dßng s«ngcã kh¶ n¨ng t¶i c¸c vËt chÊt cuéi sái. D¹ng lßng s«ng ®ã nã vÉn ®−îc dïng trong c¸c v¨n b¶n "lßng dÉn ", trong sè ®ã n−íc lò ®−îc x¸c ®Þnh chñ yÕu bëi c¸c nh©n tè phi lßng dÉn – – khi x©y dùng ph©n lo¹i h×nh th¸i vµ h×nh th¸i ®éng lùc lßng th¹ch ®Þa chÊn, th−êng chi phèi tÝnh th¶ng cña thµnh thung dÉn s«ng ngßi. lòng trªn mét kho¶ng dµi. D¹ng lßng dÉn mïa kiÖt ë c¸c s«ng D¹ng lßng dÉn s«ng ngßi (trªn b×nh ®å) lµ sù ph¸c ho¹ lßng nh− vËy ®−îc x¸c ®Þnh b»ng tû sè cña phÇn ®¸y ngËp cña thung dÉn x¸c ®Þnh bëi c¸c thµnh thung lòng vµ/hoÆc c¸c nguyªn tè lòng s«ng ngßi vµ kÝch th−íc cña d¹ng (xem h×nh 3.17). bÒn v÷ng nhÊt cña ®Þa h×nh lßng s«ng, nã ®iÒu khiÓn dßng ch¶y ViÖc b¶o toµn tÝnh th¼ng cña c¸c bê s«ng ®−îc chi phèi bëi s«ng ngßi c¶ mïa kiÖt lÉn mïa lò. H×nh d¹ng lßng s«ng th−êng tÝnh kiªn cè chèng xãi mßn cao cña thµnh bê gèc vµ/hoÆc vËn bÞ chi phèi nëi c¸c d¹ng lßng dÉn t¹o nªn trong qu¸ tr×nh lßng tèc x¸o trén lín cña d¹ng lßng dÉn xu«i theo dßng ch¶y. s«ng, nh−ng vÒ sau ®−îc cñng cè bëi c¸c thµnh t¹o b·i båi. C¸c Trong tr−êng hîp cuèi cïng, tr−êng vËn tèc tuÇn hoµn ë d¹ng lßng dÉn vÜ m« nh− thÕ h×nh nh− ®· v−ît khái ph¹m vi c¸c d¹ng phô vµ cï lao kh«ng g©y ra ho¹t ®éng xãi lë t¹i c¸c bê cña chÝnh lßng dÉn. s«ng do thêi gian t¸c ®éng cña nã ng¾n lªn mét ®o¹n cô thÓ cña C¸c d¹ng trung b×nh (doi) th−êng kh«ng ®−îc phñ bëi b·i bê. §Ó minh ho¹ cã thÓ dÉn ra ®©y h×nh th¸i cña lßng dÉn s«ng båi vµ th¶m thùc vËt, rÊt ho¹t ®éng vµo thêi kú lò. Chóng Alabugi (Kirgizia) sau ®o¹n hîp l−u víi s«ng Ptran [63]. Sù hiÖn th−êng æn ®Þnh theo quan hÖ víi dßng ch¶y s«ng ngßi mïa kiÖt diÖn cña lßng ch¶o réng lín ë phÇn phÝa trªn thung lòng s«ng vµ chñ yÕu ®−îc ®iÒu kiÓn bëi nã. Cho nªn cã thÓ nãi vÒ d¹ng ngßi dÉn ®Õn viÖc phÇn th−îng l−u ®o¹n s«ng nµy kh«ng cã phï 107 108
  2. sa ®¸y cuéi sái. Dßng phï sa ®¸y ®−îc h×nh thµnh do viÖc bµo hå, trong lßng ch¶o dßng ch¶y n−íc b¨ng tan. C¸c aluvi b·i båi mßn c¸c trÇm tÝch aluvi trªn c¸c thÒm s«ng. Sù t¨ng dßng phï cña c¸c s«ng hiÖn ®¹i cã ®é dµy bÐ, phñ lªn líp aluvi vµ Ýt bÞ xãi sa ®¸y theo däc thung lòng s«ng víi ®é dèc ®¸y thung lë vµ lßng dÉn th¼ng trong c¸c bê b·i båi ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c lòngkh«ng ®æi (~ 8%) vµ l−îng n−íc s«ng ( Q = 25 ,...,30 m3/s) g©y nh©n tè th¹ch häc (nh− lµ s«ng Sukh«n ë lßng ch¶o Kuben). nªn sù thay ®æi h×nh th¸i häc lßng s«ng cã quy luËt. Trong V.V. Ivanov [30] ®· ph©n lo¹i c¸c lßng dÉn th¼ng bê b·i båi miÒn thiÕu hôt tuyÖt ®èi phï sa vËn tèc biÕn h×nh th¼ng ®øng mang rÊt Ýt c¸c trÇm tÝch ®¸y. ë ®©y kh«ng xÐt tíi c¸c ®iÒu kiÖn cña lßng s«ng lín (gÇn 0,3 m/n¨m). Trong miÒn b·o hoµ t−¬ng thuû lùc thuËn lîi, kh«ng t¹o nªn c¸c con ch¾n, b·i v¾t mµ hoµn ®èi cña dßng ch¶y bëi phï sa di ®¸y (l−u l−îng riªng trung b×nh l−u dßng ch¶y quanh chóng cã thÓ t¹o nªn xãi lë cña bê b·i båi. n¨m gÇn 0,5kg/(s.m) cho kh¶ n¨ng tÝch tô phï sa vµ h×nh thµnh Cã thÓ trªn c¸c s«ng miÒn ®ång b»ng viÖc dÞch chuyÓn phï sa c¸c cån phô. Víi vËn tèc dÞch chuyÓn c¸c cån phô vÒ xu«i 30 – ®¸y m¹nh bao nhiªu th× viÖc xãi lë c¸c bê th¼ng kh«ng diÔn ra 50 m /n¨m t¹o nªn c¸c ®o¹n s«ng th¼ng. Víi vËn tèc dÞch do viÖc cuyÓn ®éng qu¸ nhanh c¸c thµnh t¹o trÇm tÝch. chuyÓn nhá (10 – 20 m/n¨m) vËn tèc t¹o lßng lín (15–20 cm/n¨m) dÉn tíi t¹o thµnh c¸c lâm c¾t ngang. ViÖc b·o hoµ lßng 4.2. C¸c lßng s«ng uèn khóc s«ng bëi phï sa di ®Èy tiÕp tôc (tíi 190 – 200 ngµn m3/n¨m) vµ më réng ®¸y thung lòng tíi 800 – 1000 m chi phèi viÖc thµnh H×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc c¸c con s«ng uèn khóc liªn t¹o m«t lßng s«ng d¹ng cï lao phøc t¹p. C¸c cï lao dÞch chuyÓn quan tíi mét l−îng lín tµi liÖu lßng dÉn. §èi víi d¹ng nµy cña vÒ xu«i víi vËn tèc 60 –80 m/n¨m, kÕt qu¶ lµ bê gèc bÞ bµo mßn lßng dÉn ®· ph©n ra c¸c d¹ng : ®Þa m¹o häc, vµ ®Þa sinh häc vµ víi vËn tèc kh«ng qu¸ 0,5 m/n¨m vµ b¶o toµn tÝnh th¼ng. Khi ®Þa ®éng lùc häc nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò thuû lùc dßng ch¶y ë ®ã vËn tèc bµo mßn c¸c d¹ng lßng s«ng (trong ®ã kÓ c¶ b·i båi khóc uèn, c¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña ®éng lùc ®o¸nong cong vµ sù cã thùc vËt phñ kÝn) ®¹t 25 m/n¨m. xãi lë c¸c bê cña chóng. Lßng s«ng th¼ng – hiÖn t−îng trªn c¸c s«ng ngßi miÒn ®ång Sù uèn dßng ch¶y cã thÓ lµ nguyªn sinh theo quan hÖ víi b»ng rÊt hiÕm, bëi v× ë ®©y qu¸ tr×nh thµnh t¹o b·i båi th−êng ®Þa h×nh lßng dÉn t¹o nªn nã. C¸c chç uèn nguyªn sinh nµy cã dÉn tíi viÖc phøc t¹p ho¸ lßng s«ng. Th«ng th−êng lßng s«ng thÓ bÞ chi phèi bëi c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa chÊt vµ ®Þa m¹o - ®Þa h×nh th¼ng chØ quan s¸t thÊy ë c¸c vÕt nøt vµ c¸c suèi trªn ®¸ gèc víi nguyªn sinh, th¹ch häc l·nh thæ, n¬i dßng ch¶y ®i qua. C¸c sù kiÓm so¸t cÊu tróc cña c¸c thµnh thung lòng. HiÕm khi t¹o ®iÓm uèn lín cña lßng th¸c Kargalin s«ng Terec xuÊt hiÖn do sù nªn (ë c¸c s«ng ngßi cã b·i båi) c¸c lßng s«ng th¼ng tù do chiÒu hoµ nhËp dßng ch¶y ë c¸c ®o¹n trªn ®ång b»ng ch©u thæ, vµ c¸c dµi > 20 ... 40 ®é réng cña lßng s«ng. Sù b¶o toµn d¹ng th¼ng khóc uèn nhá h¬n ®−îc thµnh t¹o gi÷a c¸c tÇng aluvi ¸ sÐt cña lßng s«ng trong c¸c ®iÒu kiÖn nh− vËy lµ do sù kÕt hîp ®Æc nÆng. Khóc uèn lín s«ng Iana trªn vïng ®åi Kular tõ 5 - 12 km biÖt cña c¸c nh©n tè t¹o lßng. Trªn ®Þa phËn ch©u ¢u cña Liªn vÒ kÝch th−íc kh«ng t−¬ng øng víi l−îng n−íc s«ng mµ t−¬ng bang Céng hoµ x· héi chñ nghÜa X« viÕt th−êng xuyªn quan s¸t øng víi ®é n©ng ®Þa h×nh bao quanh xø Kular. Sù hiÖn diÖn cña thÊy sù ph¸t triÓn cña lßng dÉn s«ng ngßi trong c¸c thung lòng c¸c khóc uèn nguyªn sinh vµ dßng ch¶y tuÇn hoµn do chóng g©y 109 110
  3. nªn ¶nh h−ëng tíi h×nh th¸i vµ ®éng lùc c¶ chÝnh c¸c khóc uèn thung lòng. nguyªn sinh lÉn c¸c d¹ng lßng dÉn ph¸t triÓn trªn ®ã. Khóc uèn ®øt g·y s«ng Iana trong giíi h¹n miÒn ®åi Kular trong vßng 1 triÖu n¨m dÞch chuyÓn theo chiÒu ngang vµ chiÒu däc nh− lµ c¸c thung lòng tù do (víi vËn tèc 2 - 3 mm/n¨m), mÆc dï l−îng n−íc s«ng kh«ng t−¬ng xøng víi kÝch th−íc cña chóng [71]. Trªn s«ng Iuk (trªn cöa Cutrment) ®é uèn thung lòng tù do cña c¸c s«ng víi kÝch th−íc t−¬ng øng víi l−îng n−íc hiÖn nay cña nã, thay ®æi cã quy luËt theo chiÒu dµi khóc uèn lín b¶o tån tõ thêi kú n−íc lªn. Trung b×nh theo ®o¹n v« thø nguyªn S/S0 (S0 - ®é dµi khóc uèn lín theo lßng dÉn) gi¸ trÞ gãc tíi ®èi víi ®é uèn tù do cùc ®¹i trªn khóc uèn lín vµ ®¹t gi¸ trÞ cùc tiÓu ë ®Ønh cña nã (H×nh 4.1). D¹ng lßng dÉn cong th−êng xuyªn xuÊt hiÖn do sù æn ®Þnh dÇn ¸cc d¹ng sãng c¸t, sù xuÊt hiÖn thùc vËt trªn ®ã vµ cÊu thµnh b·i båi. §iÒu nµy thÊy râ nhÊt nÕu quan s¸t sù biÕn ®æi h×nh th¸i häc lßng dÉn trªn mét kho¶ng thêi gian cña mét vµ chØ mét s«ng. S«ng V−tregda ë th−îng l−u (c¸ch cöa s«ng 770 km) ®Æc tr−ng bëi ®¸y lßng dÉn uèn khóc tù do víi c¸c b¨ng c¸t vµ sãng c¸t (H×nh 4.2). Khi t¨ng ®é réng lßng dÉn tíi 200 m vµ l−u l−îng n−íc trung b×nh n¨m tíi 140 m3/s ë ®o¹n lßng cong trªn c¸c b¨ng sãng c¸t t¹o nªn c¸c ®ôn c¸t ph©n bè kiÓu bµn cê víi c¸c b−íc nhá h¬n b−íc thung lòng tõ 2 - 2,5 lÇn. C¸c ®ôn nµy ®−îc cÊu t¹o tõ c¸c sãng c¸t cã b−íc nhá h¬n b−íc cña ®ôn c¸t tõ 2,5 - 4,0 lÇn. Theo møc ®é t¨ng l−u l−îng còng tù do vµ ®ôn c¸t víi sãng c¸t t¨ng lªn. §iÒu−íc trong s«ng vµ chiÒu réng lßng dÉn, kÝch th−íc c¸c thung l nµy dÉn tíi sù kiÓm so¸t h×nh d¹ng thµnh thung lòng lín h¬n bëi v× b−íc thung lòng t¨ng tíi H×nh 4.1. C¸c khóc u«n lín hiÖn ®¹i trªn s«ng Iuk (a) vµ thay ®æi trung b×nh trong kho¶ng thêi gian 0,1 S0 (®ãi víi 20 khóc uèn lín) gãc tíi α cña c¸c quy m« khu vùc cã v¸ch thung lòng ®ång nhÊt vÒ th¹ch häc. thung lòng tù do (b) C¸c thung lòng tù do trë nªn gi·n ra vµ ë kho¶ng 200 km c¸ch 1- trôc lßng dÉn hiÖn ®¹i , 2- v¸ch khóc uèn lín cöa ra ®· kh«ng ph©n biÖt ®−îc vÒ th¹ch häc c¸c khóc uèn däc 111 112
  4. ngét v× kho¶ng dao ®éng cña nã kh¸ réng. tû lÖ b−íc uèn khóc vµ ®ôn gi¶m cì 1,5 - 1,7 vµ chØ ë cöa s«ng l¹i t¨ng ®Õn 2,0. KÝch th−íc c¸c sãng c¸t trªn c¸c ®ôn ë vïng cöa s«ng còng gi¶m xuèng nh−ng kh«ng ®ét ngét nh− chç uèn. Nh− vËy t¹i vïng cöa s«ng V−tregda tæ hîp bËc thang c¸c d¹ng lßng dÉn cã thÓ nhãm vµo mét h¹ng c¸c d¹ng nhá h¬n so víi tæ hîp ®Þa h×nh lßng dÉn dßng ch¶y trung b×nh cña s«ng. Khi ®ã b¶o toµn c¸c ®Æc tr−ng ®Þa m¹o t−¬ng ®èi cã trong thµnh t¹o cña chóng. D¹ng lßng s«ng ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn h×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc cña c¸c ®ôn c¸t vµ cï lao (d¹ng ®Þa h×nh võa). ®Æc ®iÓm dÞch chuyÓn cña c¸c ®ôn qua b·i v¾t trªn khóc uèn lßng s«ng ®· ®−îc xem xÐt bëi N. I. Makaveev [52]. Trªn c¬ së cña s¬ ®å dßng ch¶y tiÒm n¨ng trªn ®o¹n «ng chia ra vïng gia tèc (däc bê lâm ®Õn bê låi) vµ vïng gi¶m tèc (tõ bê låi ®Õn bê lâm) cña H×nh 4.2. Sù t¨ng kÝch th−íc khóc uèn vµ d¹ng lßng dÉn theo däc s«ng dßng chaytreen ®ã ®Æt c¸c miÒn xoay c¸c tia ®¸y tõ bê lâm ®Õn V−tregda theo ®é t¨ng n−íc s«ng vµ thay ®æi thang tæ hîp c¸c d¹ng lßng dÉn khi æn ®Þnh c¸c ®ôn vµ thµnh t¹o chóng trªn c¬ së lßng ch¶o lßng dÉn bê låi do t¸c ®éng cña hoµn l−u ngang. T−¬ng øng víi ®iÒu ®ã N. I. Makaveev ®· t¸ch ra mét miÒn chËm vËn ®éng cña c¸c ®ôn ë 1 - lßng ch¶o, 2- ®ôn, 3- b¨ng sãng c¸t, 4- sãng c¸t, 5- b−íc sãng bê låi sau m¸i uèn, phÇn cßn l¹i cña lßng dÉn c¸c ®ôn dÞch Sù t¨ng kÝch th−íc c¸c ®ôn vµ gi¶m tèc ®ä chuyÓn ®éng chuyÓn víi gia tèc. R. S. Tralov [95] ®· kh¶o s¸t chi tiÕt sù dÞch xu«i theo lßng s«ng dÉn tíi viÖc di tró trªn ®ã c¸c th¶m thùc chuyÓn cña c¸c ®ôn c¸t b·i v¾t trªn hai khóc uèn lßng s«ng vËt. Kho¶ng 400 km c¸ch cöa s«ng phÇn lín c¸c ®ôn trªn s«ng V−tregda. ¤ng ®· x¸c ®Þnh ®−îc vËn tèc dÞch chuyÓn ®ôn c¸t V−tregda ®· h×nh thµnh c¸c ®¶o võa, vµ trªn c¸c cï lao lín nhÊt kh¸ lín däc bê lâm (gÇn 250 m/n¨m) víi vËn tèc bÐ (gÇn ®· ®−îc phñ kÝn aluvi b·i båi vµ ph¸t triÓn hoÆc thµnh ®¶o, 25m/n¨m) cña dÞch chuyÓn bªn bê låi khóc uèn. hoÆc lµ thung lòng. Trªn mét sè ®o¹n s«ng (vÝ dô nh− vµo Trªn bÒ mÆt khóc uèn víi hÖ thèng dßng ch¶y ngang Ýt ph¸t kho¶ng 145 - 155 km c¸ch cöa, t¹i vïng Knhiarin vµ S«n«ms) triÓn h¬n vµ víi x¸c suÊt bÐ cña sù ng¾t dßng ch¶y tõ bê låi b−íc thung lòng tù do lßng dÉn vµ c¸c ®ôn dÞch chuyÓn theo nã khóc uèn sù chuyÓn ®éng cña c¸c ®ôn c¸t t−¬ng øng h¬n víi s¬ hÇu nh− b»ng nhau [95]. D−íi kho¶ng 200 km tiÕp theo tõ cöa ®å ph©n bè vïng gia tèc vµ gi¶m tèc trong dßng ch¶y vßng t¹i hÇu nh− mäi ®ôn c¸t lín ®· æn ®Þnh vµ t¹o nªn d¹ng uèn khóc ®o¹n cong. Trªn b×nh ®å khóc uèn s«ng V−tregda vµo kho¶ng 49 cña lßng dÉn. DiÔn ra sù gi¶m ®ét ngét kÝch th−íc c¸c khóc uèn - 57 km c¸ch cöa s«ng v¬Ý sù kÕt hîp cña ®ôn c¸t c¸c b·i v¾t khi t¨ng l−îng n−íc s«ng (xem h×nh 4.2). T−¬ng øng, trªn ®o¹n Zaostrov, Ust - Vilegod vµ Xipuskin däc bê lâm tr¸i vËn tèc nµy diÔn ra sù gi¶m kÝch th−íc c¸c ®ôn, nh−ng kh«ng qu¸ ®ét chuyÓn ®éng cña c¸c ®ôn c¸t gi¶m tõ b¾t ®Çu chç cong ®Õn ®Ønh 113 114
  5. cña nã kho¶ng 600 - 40 m/n¨m. §ôn c¸t t¹i ®Ønh khóc uèn trong b·i c¸t. kho¶ng mét vµi n¨m cã thÓ b¶o toµn vÞ trÝ æn ®Þnh. Sù chuyÓn ®éng cña c¸c ®ôn c¸t däc bê låi cã tÝnh chÊt phøc t¹p h¬n. T¹i ®©y nh×n thÊy c¸c vïng gia tèc dÞch chuyÓn ®ôn c¸t lªn m¸i trªn khóc uèn vµ sù ng−ng trÖ qu¸ tr×nh nµy t¹i m¸i d−íi. Tuy nhiªn t¹i ®Ønh cña khóc uèn cùc ®¹i vËn tèc dÞch chuyÓn c¸c ®ôn c¸t kh«ng quan s¸t thÊy. T¹i ®©y diÔn ra sù æn ®Þnh m¸i d−íi tõ trªn xuèng däc bê låi cña c¸c ®ôn c¸t tr−íc khi c¸c ®ôn c¸t æn ®Þnh trªn ®Ønh khóc uèn ë bê lâm. Nh− vËy, ngay c¶ trªn bÒ mÆt khóc uèn s¬ ®å tiÒm n¨ng ch¶yvßng còng thùc hiÖn trong dÞch chuyÓn ®ôn c¸t víi nh÷ng sù thay ®æi lín g¾n liÒn víi c¸c t¸c ®éng qua l¹i cña h×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc dôn c¸t. I. V. Popov ®· quan s¸t ®−îc sù gi¶m miÒn biÕn ®éng c¸c b−íc b¨ng sãng c¸t víi sù gia t¨ng ®é cong khóc uèn mµ trong ®ã c¸c b¨ng sãng c¸t ®−îc ph©n bè [67]. V. B. Borovcov trªn c¬ së thùc nghiÖm t¹i phßng thÝ nghiÖm ®· chØ ra ¶nh h−ëng cña ®é H×nh 4.3. VËn tèc dÞch chuyÓn khóc uèn ngang (a) vµ däc (b) s«ng Terec phô thuéc vµo ®é cong (®Æc tr−ng bëi hÖ sè b¸n kÝnh ®é cong R vµ ®é réng cong dßng ch¶y ®Õn kÝch th−íc, h×nh d¹ng vµ ®éng lùc cña c¸c lßng dÉn b) vµ vÞ trÝ cña ®ôn c¸t trªn khóc uèn d¹ng ®¸y. Trong lßng dÉn cong gi¶m chiÒu dµi lÉn chiÒu cao c¸c ®ôn c¸t, nh−ng víi sè Frud lín [11]. 1- khóc uèn æn ®Þnh; 2- khóc uèn kh«ng æn ®Þnh víi ®ôn c¸t t¹i bê låi; 3- khóc uèn kh«ng æn ®Þnh víi ®ôn c¸t t¹i bê lâm TÝnh chÊt phøc t¹p cña c¸c ¶nh h−ëng qua l¹i c¸c d¹ng lßng C¸c khóc uèn æn ®Þnh chuyÓn ®éng xu«i theo dßng s«ng víi dÉn lªn h×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc cña c¸c d¹ng sãng c¸t lßng vËn tèc kho¶ng 10 m/n¨m. §ång thêi tån t¹i dÞch chuyÓn ngang dÉn, mµ chóng vÒ phÇn m×nh l¹i t¸c ®éng lªn d¹ng lßng dÉn vµ kho¶ng 5 m/n¨m. VËn tèc dÞch chuyÓn däc vµ ngang cña c¸c khóc sù thay ®æi cña chóng ®−îc ghi nhËn t¹i lßng dÉn cong s«ng uèn nµy ®−îc x¸c ®Þnh bëi chØ tiªu R/b. Víi R/b ~ 3 vËn tèc dÞch Terec sau cöa Sundji. chuyÓn khóc uèn lµ cùc ®¹i; víi c¸c gi¸ trÞ lín h¬n vµ nhá h¬n cña B−íc uèn trung b×nh cña lßng dÉn s«ng λ lµ 1750 m R/b sù dÞch chuyÓn c¸c khóc uèn gi¶m (h×nh 4.3). Víi ®é réng cña ( σ L 240m), hÖ sè d¹ng khóc uèn S/λ trung b×nh lµ 1,4. Theo h×nh dßng b = 500 ... 600 m, b¸n kÝnh ®−êng cong R lµ 400 ®Õn 700m. th¸i häc vµ ®éng lùc häc, vÒ phÇn m×nh khóc uèn chia ra hai Tû sè R/b trong tr−êng hîp nµy nhá h¬n 2; trong mét sè tr−êng nhãm: æn ®Þnh vµ kh«ng æn ®Þnh. Trong giíi h¹n khóc uèn æn hîp nã gi¶m tíi 0,7. Trong ph¹m vi c¸c khóc uèn nµy trôc ®éng ®Þnh, lßng dÉn ®Æc tr−ng bëi hÖ thøc R/b > 2,0. V¸ch ng¨n dßng lùc cña dßng kh«ng æn ®Þnh. Nã ®−îc ph©n bè mét c¸ch tuÇn ph©n bè däc bê lâm. T¹i bê låi tÝch tô phï sa, h×nh thµnh nªn c¸c hoµn ë bê lâm hoÆc bê låi cña khóc uèn. T¹i bê ®èi diÖn t¹o nªn 115 116
  6. c¸c ®ôn c¸t hay cï lao dÇn dÇn t¹o ra c¸c giai ®o¹n cña b·i båi. c¸c nh©n tè tù nhiªn, h×nh d¹ng cña ®o¹n lßng dÉn cong ®−îc ®Æc Sù b¶o toµn ë bê dßng ch¶y ë c¸c bê b·i båi qua mét thêi gian nµo tr−ng bëi sù phøc t¹p lín. Mét sè khóc uèn d¹ng chuÈn th−êng ®ã dÉn ®Õn viÖc kÐo theo dßng ch¶y chÝnh vµo miÒn ®ã. Khi ®ã gÆp Ýt h¬n, vµ cµng hiÕm khi cã mét nhãm nh− thÕ. Sù ®a d¹ng diÔn ra sù bµo mßn m¶ng b·i båi ®Õn khi nã bÞ xãi lë hoµn toµn. c¸c d¹ng khóc uèn n¶y sinh ra nhiÒu thuËt ng÷ vµ sù m« t¶ Chu kú ph©n bè nµy kÐo dµi kho¶ng 20 n¨m. chóng: d¹ng h×nh sin, trßn, elip, ngßi bót, ngãn tay, vßm,côc, phøc t¹p, vãn, tùa h×nh sin, bÊt ®èi xøng, mµi mßn, kh«ng hoµn C¸c khóc uèn kh«ng æn ®Þnh khi ph©n bè trùc tiÕp s¸t liÒn chØnh, lë, ®ãi xøng, xo¸yvµo, xo¸y ra, h¹n chÕ, biÕn d¹ng, gãc nhau cïng ph¸t triÓn ®ång thêi, tøc lµ trôc ®éng häc dÞch h¼n vÒ nhän v.v.. mét bê trªn khóc uèn trªn g©y nªn sù thay ®æi vÞ trÝ sèng vµ ë bê ®èi diÖn ë khóc uèn d−íi. Trªn c¸c ®o¹n uèn cña lßng dÉn dµi vµ §Ó ®Æc tr−ng c¸c d¹ng phøc t¹p cña lßng dÉn cong ng−êi ta gå ghÒ tÝnh bÊt æn ®Þnh cña trôc dßng ch¶y xuÊt hiÖn cã Ýnh côc sö dông hµm mËt ®é phæ hµng lo¹t gãc ph−¬ng vÞ cña ®o¹n cong bé. Sù h×nh thµnh c¸c ®ôn c¸t t−¬ng ®èi æn ®Þnh g©y nªn sù xãi trôc lßng dÉn [134]. H×nh d¹ng ®¬n gi¶n cña khóc uèn ®−îc m« t¶ bê t¨ng c−êng ®¹i ph−¬ng vµ t¹o nªn sù níi réng lßng dÉn côc bé. chÝnh x¸c h¬n c¶ b»ng ®−êng cong tùa h×nh sin cña Leopold vµ Khi níi réng quan s¸t thÊy sù chuyÓn ®æi sèng c¸t. Langbei [119]: dθ 2πs C¸c khóc uèn æn ®Þnh cã thÓ chuyÓn vÒ nhãm kh«ng æn ®Þnh = θ o sin ds So nÕu diÔn ra sù co hÑp chóng (trong ®iÒu kiÖn −u thÕ cña dÞch chuyÓn däc m¸i trªn khóc uèn so víi sù dÞch chuyÓn ë m¸i d−íi) BiÕn ®æi chuçi Phure ph−¬ng vÞ θ còng dÉn tíi khai triÓn c¸c vµ gi¶m b¸n kÝnh ®o¹n cong ®Õn R/b < 3. Th−êng th−êng ®iÒu d¹ng phøc t¹p thµnh c¸c thµnh phÇn ®¬n gi¶n. Bµn tíi tiªn ®Ò nµy diÔn ra khi cã sù biÕn h×nh lín cña ®o¹n s«ng ph©n bè trªn vÒ tÝnh chi phèi cña mçi d¹ng thµnh phÇn ®¬n gi¶n cña lßng dÉn ®o¹n uèn æn ®Þnh hoÆc khi cñng cè bê phÝa m¸i d−íi cña nã. HiÖn cong bëi miÒn x¸c ®Þnh cña l−u l−îng n−íc trong s«ng. Mçi l−u t−îng trÇm tÝch xuÊt hiÖn khi ®ã ë bê lâm cña khóc uèn æn ®Þnh l−îng n−íc ch¶y qua s«ng ph¶n ¸nh ë d¹ng lßng dÉn d−íi d¹ng kÐo theo sù t¨ng b¸n kÝnh ®o¹n cong cña trôc dßng ch¶y vµ khóc khóc uèn ®¬n gi¶n, b−íc cña nã tû lÖ thuËn víi l−u l−îng, cßn uèn l¹i trë l¹i æn ®Þnh. biªn ®é tû lÖ thuËn víi ®é lÆp l¹i cña l−u l−îng vµ kh¶ n¨ng xãi §éng lùc häc c¸c khóc uèn kh«ng æn ®Þnh phô thuéc vµo vÞ mßn cña nã. Siªu quan ®iÓm khóc uèn ®¬n gi¶n x©y dùng nªn cÊu trÝ cña vïng l¾ng ®äng phï sa. NÕu nh− nã ph©n bè ë phÝa bê låi tróc phøc t¹p cña lßng dÉn cong [83]. Tiªn ®Ò nµy ®· t×m thÊy sù th× t¨ng (tíi 10 m/n¨m) vËn tèc x¸o trén ngang cña khóc uèn. Sù kh¼ng ®Þnh ë c¸c d¹ng lßng dÉn phøc t¹p h¬n ë c¸c s«ng cong mµ tÝch luü phï sa s«ng ngßi ë bê lâm, sù thµnh t¹o ë ®©y c¸c ®ôn c¸t ®èi víi chóng ®−êng cong l−u l−îng t¹o lßng cã d¹ng nhiÒu ®Ønh bÒn v÷ng hay cï lao dÉn tíi viÖc gi¶m m¹nh vËn tèc dÞch chuyÓn [25]. ngang cña khóc uèn. VËn tèc dÞch chuyÓn däc cña c¸c khóc uèn TÝnh phøc t¹p cña lßng dÉn uèn khóc còng thÓ hiÖn ë sù thay khong æn ®Þnh th−êng kh«ng lín do ®é cong cña nã lín. ®æi cã trËt tù h×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc däc theo s«ng. Lo¹t tæ Do TÝnh kÐo dµi trong tiÕn ho¸ cña khóc uèn trªn c¸c giai chøc nh− vËy c¸c khóc uèn ®· ®−îc R. S. Tralov ph©n lo¹i [95] ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau cña chóng, do ¶nh h−ëng cña ®a sè 117 118
  7. trªn s«ng V−tregda vµ Lena theo quy luËt gi¶m hoÆc t¨ng b¸n VËn tèc dÞch chuyÓn däc cùc tiÓu ë khóc uèn trªn cïng cña kÝnh ®o¹n cong c¸c khøc uèn kÕ tiÕp hay lµ trôc ®éng häc cña nhãm vµ t¨ng dÇn xu«i theo chiÒu dßng ch¶y. KÕt qu¶ lµ toµn dßng ch¶y. C¸c khøc uèn liªn kÕt l¹i thµnh mét nhãm còng tu©n nhãm bÞ kÐo d·n do gi¶m chiÒu dµi cña khóc uèn cuèi cïng. theo sù biÕn ®æi mét h−íng cã quy luËt cña b−íc λ, hay hÖ sè biÓu hiÖn uèn khóc S/λ. Trong nhãm gép kho¶ng 6 - 10 khóc uèn. CÇn ph¶i nhãm nh− vËy ®Ó kÕt qu¶ nhËn ®−îc kh«ng lµ ngÉu nhiªn. ®Æc biÖt cÇn ph©n biÖt râ rµng tÝnh nhãm vÒ ®é uèn trªn c¸c th¸c vµ c¸c bar vïng cöa s«ng (h×nh 4.4) H×nh 4.5. §éng lùc lo¹t khóc uèn s«ng Terec 1- ®−êng bê n¨m 1958; 2- ®−êng bê n¨m 1979 Trong mét sè tr−êng hîp chØ dÞch chuyÓn mét trong sè c¸c khóc uèn nhá vµ ®−îc gäi lµ sù lu©n chuyÓn khóc uèn gi·n vµ nÐn. 4.3. C¸c s«ng ph©n nh¸nh Lßng s«ng ®−îc ph©n ra c¸c nh¸nh ®Æc tr−ng bëi tÝnh phong phó nhÊt cña h×nh d¹ng. Ph©n lo¹i h×nh th¸i ®éng lùc chi tiÕt nhÊt c¸c lßng dÉn nh− vËy ®−îc so¹n th¶o bëi R.S. Tralov [101]. N. I. Makaveev nhËn thÊy r»ng nÕu nh− lßng dÉn cã hai nh¸nh th× c¸c ®ôn ph©n bè theo trËt tù bµn cê ë c¸c bê kh¸c H×nh 4.4. Lo¹t c¸c khóc uèn ghÒnh ngËp n−íc trªn bar s«ng Indigirki 1- GhÒnh ngoÆt; 2 - ba cöa n−íc n«ng; 3- vïng n«ng; 4- giíi h¹n bar nhau n»m trªn tiÕn ®Õn mÐp ph©n nh¸nh vµ dÇn phñ cña Trong lo¹t c¸c khóc uèn víi ®é cong gi¶m dÇn xu«i theo nguån lóc nh¸nh nµy lóc nh¸nh kh¸c. Cho nªn c¸c nh¸nh s«ng dßng ch¶y: mét - hai khóc uèn cong phÇn th−îng th−êng dÞch lÇn l−ît ho¹t ®éng lóc tÝch cùc vµ lóc suy tho¸i [52]. Trong chuyÓn c¶ däc lÉn ngang trôc thung lòng. C¸c khóc uèn tiÕp tr−êng hîp lßng s«ng nhiÒu nh¸nh hiÖu øng nµy lµm phøc t¹p theo nhá h¬n chñ yÕu dÞch chuyÓn theo h−íng däc (h×nh 4.5). thªm chÕ ®é biÕn h×nh lßng dÉn ë c¸c nh¸nh. Sù suy gi¶m n−íc 119 120
  8. ë mét sè nh¸nh riªng theo quan hÖ víi lßng chÝnh dÉn tíi sù huû. §iÒu nµy lµm t¨ng kh¶ n¨ng lÇy ho¸ nh¸nh s«ng [1]. gi¶m kÝch th−íc mäi d¹ng lßng dÉn cña tæ hîp bËc thang. Trong H×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc lßng s«ng ®−îc ph©n nh¸nh mèi liªn hÖ nµy ph©n tÝch cÊu tróc ®Þa h×nh ë c¸c lßng dÉn x¸c ®Þnh bëi t×nh tr¹ng c¸c yÕu tè thuû lùc chi phèi c¸c d¹ng nhiÒu nh¸nh cÇn thiÕt ph¶i tiÕn hµnh t¹i mçi nh¸nh riªng biÖt. sãng c¸t lßng dÉn trong chuçi bËc thang, chóng ®−îc æn ®Þnh bëi Tån t¹i c¶ sù t¸c ®éng t−¬ng hç cña chÕ ®é lßng dÉn c¸c qu¸ tr×nh thµnh t¹o b·i båi. NÕu sù æn ®Þnh nh− thÕ diÔn ra nh¸nh trong lßng s«ng nhiÒu nh¸nh. R. S. Tralov qua vÝ dô trªn mùc cÊu tróc cña sãng c¸t lín nhÊt th× h×nh thµnh nªn c¸c ph©n nh¸nh h¹ l−u lßng s«ng Lena ®· chøng tá r»ng trong c¸c lßng s«ng víi c¸c d¹ng siªu lín: ph©n nh¸nh c¸c s«ng song song lßng dÉn víi sù ph©n nh¸nh phøc t¹p ®i kÌm quan s¸t thÊy sù hoÆc lµ b·i båi nhiÒu nh¸nh, hoÆc gÇn víi cöa s«ng, tÝnh ®a thay ®æi vai trß t−¬ng ®èi cña mçi nh¸nh trªn hai nh¸nh chÝnh nh¸nh vïng ch©u thæ. NÕu nh− h×nh d¹ng lßng dÉn ®−îc x¸c khi cho c¸c l−u l−îng n−íc kh¸c nhau ®i qua. Víi mùc n−íc cao, ®Þnh bëi c¸c d¹ng lßng dÉn æn ®Þnh trªn mùc cÊu tróc c¸c sãng vai trß chñ yÕu cña l−u l−îng n−íc tËp trung ë c¸c nh¸nh mét c¸t lín th× xuÊt hiÖn lßng dÉn ®¬n nhÊt víi sù ph©n nh¸nh ®¬n hÖ thèng, ë ®©y diÔn ra sù biÕn h×nh tÝch cùc. Víi mùc n−íc gi¶n kÌm theo, nÕu b·i båi ®−îc cÊu t¹o trªn toµn bé tæ hîp sãng thÊp, phÇn lín dßng ch¶y s«ng ngßi ®i qua c¸c nh¸nh ®èi diÖn c¸t lín. Khi ®ã l−îng nh¸nh chÝnh phô thuéc vµo tû sè b/L2 : víi [95]. Trong sù ph©n nh¸nh phøc t¹p cña ch©u thæ Enhix©y sù b/L2 < 5,0 lßng dÉn sÏ uèn khóc; víi 0,5 < b/L2< 1,0 - t¹o nªn t¸i ph©n bè mïa vµ nhiÒu n¨m cña dßng ch¶y n−íc gi÷a c¸c lßng dÉn hai nh¸nh; víi 1,0 < b/L2< 1,5 - lßng dÉn ba nh¸nh v.v.. nh¸nh x¸c ®Þnh xu h−íng ph¸t triÓn cña chóng [1]. BiÓu ®å l−u (xem h×nh 3.17). Sù hiÖn diÖn cñÊcc bËc thang sãng c¸t lín lµm l−îng t¹o lßng (theo c¸ch hiÓu cña N. I. Makaveev) lµ kh¸c phøc t¹p h×nh d¹ng lßng dÉn. Sù ph©n nh¸nh hçn lo¹n vµ phøc nhau ®èi víi c¸c nh¸nh s«ng kh¸c nhau. T¹i nh¸nh nhiÒu n−íc t¹p diÔn ra trªn c¸c s«ng n¬i cã qu¸ tr×nh æn ®Þnh vµ thµnh t¹o h¬n - Enhix©y lín - dßng phï sa lín nhÊt diÔn ra khi l−u l−îng b·i båi bao phñ c¶ nh÷ng sãng c¸t trung b×nh. LÊy vÝ dô nh− n−íc nhá h¬n so víi nh¸nh Ýt n−íc h¬n - Kamen Enhix©y. s«ng Obi ë vïng cöa s«ng Anui (H×nh 4.6) Trong tr−êng hîp nh− thÕ nµy cã thÓ cã −u thÕ ph¸t triÓn cña nh¸nh Ýt n−íc vµ ng−ng trÖ ë nh¸nh nhiÒu n−íc. Sù t¸c ®éng qua l¹i cña c¸c nh¸nh trong lßng s«ng nhiÒu nh¸nh vµ ph©n bè l¹i dßng n−íc gi÷a chóng theo thêi gian g©y ¶nh h−ëng lín ®Õn xu thÕ ph¸t triÓn c¸c nh¸nh khi thay ®æi chÕ ®é thuû v¨n. C¸c tÝnh to¸n ®−îc tiÕn hµnh cho ch©u thæ Enhix©y khi ®iÒu tiÕt dßng ch¶y b»ng c¸c hå chøa bËc thang chøng tá r»ng do sù thay ®æi biÓu ®å l−u l−îng t¹o dßng t¹i mét sè nh¸nh t¨ng l−u l−îng n−íc, víi nã diÔn ra dßng phï sa cùc ®¹i. C¸c nh¸nh nh− vËy sÏ ho¹t ®éng tÝch cùc. T¹i c¸c nh¸nh kh¸c, dßng phï sa cùc ®¹i H×nh 4.6. H×nh th¸i häc tæ hîp ®Þa h×nh lßng dÉn th−îng nguån s«ng Obi ë vïng cöa s«ng Anui diÔn ra víi l−u l−îng n−íc nhá h¬n so víi dßng kh«ng bÞ ph¸ 1 - ®¸y bïn; 2 - n−íc n«ng; 3 - gê vµ ®ôn; 4 - ®¶o 121 122
  9. ρg U 3 T¹i ®©y phæ biÕn réng r·i c¸c d¹ng ®¸y - gîn sãng (L ~ εo = F (4.2) 2 2,5m); ®ôn (L ~ 20m), vïng låi (L ~ 70m) [89]. C¸c sãng c¸t Co H trung b×nh víi b−íc sãng L ~ 250m ®−îc ph¬i kh« vµo mïa kiÖt víi U - vËn tèc trung b×nh cña dßng ch¶y, H - ®é s©u trung trë nªn ®a d¹ng nh− lµ cï lao vµ m« c¸t. NhiÒu d¹ng kÝch th−íc b×nh, F - diÖn tÝch mÆt c¾t −ít, ρ vµ g - mËt ®é n−íc vµ gia tèc nh− vËy ®−îc phñ bëi aluvi b·i båi, æn ®Þnh vµ chuyÓn ho¸ r¬i tù do. thµnh c¸c ®¶o kh«ng lín vµ x¸c ®Þnh lu«n h×nh d¹ng lßng dÉn. HÖ sè kh¸ng C0 l¹i chÝnh lµ mét hµm phøc t¹p cña c¸c C¸c ®¶o kÝch th−íc trung b×nh (L ~ 1100m) còng ®−îc gép vµo nh©n tèc ngo¹i sinh cña qu¸ tr×nh lßng s«ng vµ h×nh th¸i lßng mùc cÊu tróc c¸c sãng c¸t trung b×nh, chÝnh chóng ®· x¸c ®Þnh dÉn. h×nh d¸ng lßng s«ng th−îng nguån s«ng Obi. ChØ c¸c ®¶o lín vµ C o = f (H / D; H / h Γ ; L Γ / h Γ ; L H / L B ; b / H...) c¸c m¶ng ®¶o (L ~ 3000m) míi th−éc mùc cÊu tróc sãng c¸t lín. C¸c m¶ng lín nhÊt - sù kÕt dÝnh c¸c ®¶o ph©n ra bëi c¸c khu Tõ c«ng thøc (4.1) vµ (4.2) ta nhËn ®−îc: vùc øng víi lßng dÉn tËp trung hÑp [9] cã b−íc sãng 6000-8000m thuéc vµo lo¹i sãng c¸t lín nhÊt. 1 U3 Gi¸ trÞ Q vµ I0 ®−îc cho the QI o = F. o c¸c ®iÒu 2 C o HP 4.4. C¸c nh©n tè x¸c ®Þnh h×nh d¹ng lßng dÉn kiÖn trong hÖ thèng mùc cao h¬n hÖ thèng dßng ch¶y - lßng HÖ thèng dßng ch¶y - lßng dÉn lµ c¬ së cho th¶o luËn nµy. s«ng. Chóng hÇu nh− kh«ng thay ®æi theo tû lÖ trung b×nh thêi §èi víi mét ®o¹n lßng dÉn trong mét thêi kho¶ng trung b×nh gian vµi chôc n¨m. §ång thêi c¸c tham sè h×nh th¸i häc cña ®Æc tr−ng kh«ng chÞu sù thay ®æi ®¬n h−íng, sù hao hôt n¨ng lßng dÉn víi Q vµ I0 kh«ng ®æi cã thÓ gÆp trong c¸c sù kÕt hîp l−îng ε0 cã thÓ biÓu diÔn qua c¸c tham sè ngo¹i cña hÖ thèng - ®a d¹ng. XuÊt ph¸t tõ sè liÖu cña c«ng tr×nh [116] hÖ thèng l−u l−îng n−íc Q vµ gãc nghiªng mÆt n−íc l: dßng ch¶y - lßng s«ng cã tèi thiÓu lµ 8 bËc tù do: chiÒu réng lßng ε o = ρgQI dÉn b; ®é s©u H; kho¶ng c¸ch tõ ®−êng s©u nhÊt tíi bê gÇn nhÊt (4.1) ba; ®é s©u cùc ®¹i Hm; ®é uèn khóc (®é ph©n nh¸nh) P; ®é cao MÆt kh¸c, sù tiªu ao n¨ng l−îng cã thÓ biÓu diÔn qua c¸c sãng c¸t hr; chiÒu dµi sãng c¸t Lr; vÞ trÝ m¸i d−íi sãng c¸t LH. V× tham sè néi cña hÖ thèng. Theo tiªn ®Ò cña A. N. Komogorov trong lßng s«ng th−êng tån t¹i mét sè bËc ®Þa h×nh lßng dÉn, tiªu hao n¨ng l−îng riªng ε = k(u' ) / λ víi u' - vËn tèc b×nh 3 nªn sè bËc tù do (®Æc tr−ng h×nh th¸i lßng s«ng vµ d¹ng lßng ph−¬ng trung b×nh ®−îc x¸c®Þnh theo n¨ng l−îng rèi; λ - tû lÖ dÉn) t¨ng thªm nhiÒu. §iÒu nµy phï hîp víi sè l−îng v« h¹n c¸c tuyÕn tÝnh ®Æc tr−ng cña hÖ; k - hÖ sè. Tiªn ®Ò nµy ®−a ra tõ lý tr¹ng th¸i c©n b»ng cña hÖ thèng. C¸c tÝnh to¸n c¬ b¶n chøng tá thuyÕt ®ång d¹ng hoµn toµn t−¬ng øng víi thÓ hiÖn ë d¹ng r»ng nÕu chØ biÕt c¸c gi¸ trÞ Q vµ I0 th× d¹ng h×nh th¸i cña lßng thµnh phÇn tiªu t¸n cña ph−¬ng tr×nh thuû lùc: dÉn lµ kh«ng x¸c ®Þnh. Trªn h×nh 4.7 chØ ra miÒn tån t¹i c¸c d¹ng lßng s«ng (trong to¹ ®é ®é cong vµ ®é réng t−¬ng ®èi b/H) 123 124
  10. víi Q = 100 m3/s, I0 = 0,0003, hÖ sè nh¸m n = 0,02 vµ c¸c vËn tèc kh¸c ®−îc gi¶i thÝch bëi sù hiÖn diÖn mét l−îng lín c¸c nh©n tè dßng ch¶y trong kho¶ng 0,6 - 2,5 m/s. T¹i miÒn nµy ph©n bè chñ tù nhiªn mµ chóng kiÓm so¸t c¸c tham sè h×nh th¸i lßng s«ng, yÕu c¸c d¹ng h×nh th¸i lßng s«ng : th¼ng, cong vµ ph©n nh¸nh tõ mét phÝa vµ tÝnh x¸c ®Þnh ®Þa lý chÕ ®é lßng dÉn s«ng ngßi, [85]. tõ phÝa kh¸c. B¶ng 4.1. C¸c nh©n tè qu¸ tr×nh lßng s«ng cÇn thiÕt ®Ó tÝnh to¸n c¸c thµnh §ång thêi mét sè yÕu tè chøng tá r»ng d¹ng h×nh th¸i mçi tè h×nh th¸i lßng s«ng lßng s«ng cô thÓ rÊt æn ®Þnh. ThÝ dô, ®o¹n uèn khóc cña s«ng C¸c biÕn ®éc lËp C¸c biÕn phô Istuit ë trung l−u Uelse vµo th¸ng 10 n¨m 1969 ®−îc n¾n th¼ng thuéc (Tõ sè Tõ sè thµnh vµ chuyÓn thµnh kªnh, tuy nhiªn chØ sau mét n¨m ®o¹n s«ng C«ng thøc tÝnh to¸n Tõ sè nh©n tè qu¸ thµnh tè h×nh tè h×nh th¸i l¹i phôc håi sù uèn. Trong lßng dÉn s«ng nµy tõ n¨m 1800 ®Õn tr×nh lßng s«ng th¸i lßng dÉn) lßng dÉn 1920 lÊy n−íc ®Ó s¶n xuÊt kho¸ng s¶n. KÕt qu¶ lµ lßng dÉn hÑp ®¬n nh¸nh uèn khóc vµo n¨m 1904 biÕn thµnh lßng dÉn réng D, σ, ρs, ρw+, ®−êng Lr (2.39)*;(2.40)*; b, H, P h¬i cong víi c¸c cï lao vµ c¸c nh¸nh trªn b·i båi. Nh−ng sau qu¸ tr×nh, hr (2.49)*;(3.1)**; (3.6)** khi chÊm døt c¸c t¸c ®éng nh©n sinh th× h×nh th¸i nguyªn thuû D, σ, ρs, ρw+, ®−êng P (4.95)*; (4.129)*; cña lßng dÉn l¹i ®−îc phôc håi vµ ®Õn n¨m 1978 lßng dÉn cña qu¸ tr×nh, HB, T, Hm (4.69)*; (4.112)** s«ng l¹i hÑp vµ ®¬n nh¸nh (tuy vÉn cßn h¬i cong) [121]. ThËm toC, Q, I0, S, c¸c chÝ t¹i sau ®Ëp thuû ®iÖn, kh«ng xÐt tíi sù t¸i t¹o ®Þa h×nh lßng b, H, hr, Lr tÝnh chÊt ®Þa chÊt dÉn, d¹ng h×nh th¸i lßng dÉn ®«i khi còng kh«ng thay ®æi. VÝ dô c«ng tr×nh, th¶m ë sau ®Ëp thuû ®iÖn Novosibia trªn s«ng Obi trªn ®o¹n 10 km thùc vËt xãi s©u lßng dÉn trë thµnh ®a nh¸nh, mÆc dÇu trªn mét sè khu H c«ng thøc l−u l−îng Nh− trªn vùc diÔn ra sù phøc t¹p ho¸ c¸c d¹ng ®ang tån t¹i, cßn trªn mét n−íc sè khu vùc kh¸c - thµnh t¹o míi c¸c mÐp ph©n nh¸nh [95]. b quan hÖ thuû v¨n - ®Þa Nh− trªn + c¶nh Còng kh¸ tËp trung theo thêi gian kÝch th−íc c¸c thµnh phÇn b, P, hr, Lr m¹o quan l−u vùc, chÕ riªng rÏ cña lßng s«ng vµ c¸c d¹ng lßng dÉn, lÊy trung b×nh cho ®é thuû v¨n dßng c¸c thêi ®o¹n ®Æc tr−ng biÕn ®æi nhiÒu n¨m cña dßng ch¶y. ChØ ch¶y, lÞch sö ph¸t do thay ®æi dßng ch¶y n−íc vµ phï sa rÊt lín, hoÆc lµ c¶nh triÓn thung lòng quan l−u vùc, d¹ng h×nh th¸i häc lßng s«ng mét con s«ng cô thÓ Chó gi¶i: 1. D - ®−êng kÝnh trung b×nh cña ®Êt ®¸y; σ - ®é lÖch qu©n míi thay ®æi râ rÖt. ph−¬ng ®Êt ®¸y; ρs, ρw- - mËt ®é ®Êt ®¸y vµ mËt ®é n−íc ; S - nång ®é phï sa l¬ M©u thuÉn gi÷a sè l−îng v« h¹n c¸c mèi liªn kÕt c¸c löng; HB - ®é cao bê; toC - nhiÖt ®é n−íc; T - thêi gian ph¸t triÓn khóc uèn; 2. Ký thµnh tè ®Þa h×nh lßng s«ng víi tÝnh æn ®Þnh lín cña h×nh th¸i hiÖu "*" - ®¸nh sè c«ng thøc trong c«ng tr×nh [90]; ký hiÖu "**" - ®¸nh sè c«ng häc lßng s«ng cô thÓ, tõ khÝa c¹nh thø nhÊt vµ tÝnh tËp trung thøc trong s¸ch nµy. kÝch th−íc c¸c tham sè h×nh häc chÝnh cña nã, tõ khÝa c¹nh 125 126
  11. Trong khu«n khæ c¸c biÓu hiÖn vÒ mèi liªn hÖ h×nh th¸i gi¶m sè bËc tù do (H×nh 4.8). häc lßng s«ng vµ c¸c nh©n tè tù nhiªn x¸c ®Þnh nã cã thÓ ®Ò Cã thÓ thµnh lËp nguyªn lý hiÖu chØnh ph©n tÝch lßng x−íng trËt tù gi¶m sè bËc tù do hÖ thèng dßng cahû - lßng s«ng dÉn, theo ®ã ®Ó ®¹t ®é chÝnh x¸c cÇn thiÕt cña tÝnh to¸n h×nh sau ®©y, tøc lµ tÝnh to¸n kÝch th−íc c¸c thµnh ph©n cÊu tróc ®Þa häc lßng s«ng cÇn biÕt sè l−îng c¸c nh©n tè bªn ngoµi cña qu¸ h×nh lßng s«ng (b¶ng 4.1) tr×nh lßng s«ng t−¬ng øng. Khi cã th«ng tin vÒ 9 nh©n tè qu¸ tr×nh lßng s«ng, cã thÓ tÝnh kÝch th−íc c¸c thµnh tè ®Þa h×nh sãng c¸t. §Ó x¸c ®Þnh c¸c ®Æc tr−ng h×nh d¹ng mÆt c¾t −ít cña lßng s«ng vµ ®é uèn cña nã cÇn cì 20 nh©n tè bªn ngoµi. Cho ®Çy ®ñ ®Æc tr−ng ®Þa m¹o cña lßng s«ng chØ b»ng lý thuyÕt hiÖn nay ch−a thÓ ®¸p øng. §Ó x¸c ®Þnh c¸c tham sè h×nh häc quan träng nhÊt cña lßng s«ng - ®é réng b, ®èi víi c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa m¹o c¶nh quan cô thÓ cÇn x©y dùng c¸c quan hÖ thuû v¨n - ®Þa m¹o thùc nghiÖm (lµm t¨ng ®ét ngét sè nh©n tè tù nhiªn thùc tÕ ®i kÌm). H×nh 4.7. MiÒn tån t¹i c¸c d¹ng h×nh th¸i lßng s«ng 1- th¼ng víi b¨ng sãng c¸t, 2- th¼ng víi ®ôn c¸t. 3- th¼ng víi cï lao, 4 - cong, 5 - cong - ph©n nh¸nh. 6 - nhiÒu nh¸nh, 7 - ranh giíi c¸c miÒn thay ®æi h×nh th¸i lßng s«ng Kh«ng bµn tíi sù tån t¹i c¸c quan hÖ ng−îc - tÝnh phô thuéc lÉn nhau cña c¸c biÕn trong sè c¸c ®Æc tr−ng h×nh th¸i lßng s«ng, trong mäi c«ng thøc tÝnh to¸n ®Òu cã mÆt c¸c biÕn tõ c¸c nh©n tè bªn ngoµi qu¸ tr×nh lßng s«ng. Tõ sè l−îng th«ng tin vÒ c¸c nh©n tè nµy cÇn ph¶i t¨ng theo møc ®é gi¶m bËc tù do cña hÖ thèng vµ triÖt tiªu tÝnh kh«ng x¸c ®Þnh vÒ h×nh th¸i c¸c thµnh tè ®Þa h×nh lßng s«ng. L−îng c¸c nh©n tè tù nhiªn bªn H×nh 4.8. HÖ thøc sè bËc tù do N hÖ thèng dßng ch¶y - lßng s«ng vµ sè c¸c ngoµi cÇn thiÕt ®Ó triÖt tiªu tÝnh kh«ng x¸c ®Þnh cña tr¹ng th¸i nh©n tè tù nhiªn bªn ngoµi ®∙ biÕt hÖ thèng dßng ch¶y - lßng s«ng, t¨ng gÇn 3 lÇn nhanh h¬n so víi 127 128
  12. Mèi quan hÖ gi÷a h×nh häc c¸c d¹ng lßng dÉn vµ c¸c nh©n lßng dÉn cÇn ph¶i lµm râ bËc cÊu tróc (nh©n cÊu tróc), n¬i diÔn tè x¸c ®Þnh chóng, dÉn trong b¼ng 4.1, vÒ d¹ng liÖt vµo h¹ng ra sù æn ®Þnh thuû lùc c¸c d¹ng lßng dÉn sãng c¸t, mµ chóng sÏ tÊt ®Þnh víi quan hÖ nghÞch. Nhê chóng khi cã mét bé c¸c nh©n x¸c ®Þnh d¹ng lßng s«ng. C¸c vÝ dô ®−îc dÉn ra chøng tá r»ng tè tù nhiªn bªn ngoµi cña qu¸ tr×nh lßng s«ng cÇn thiÕt ®Çy ®ñ sù chuyÓn tõ d¹ng lßng dÉn sãng c¸t ®Õn qu¸ tr×nh cñng cè cã thÓ tÝnh mét tæ hîp duy nhÊt c¸c ®Æc tr−ng h×nh th¸i lßng thµnh t¹o båi cho c¸c h×nh d¹ng lßng s«ng cã thÓ x¶y ra trong s«ng. XuÊt ph¸t tõ kh¶ n¨ng nµy M. A. Velicanov [12] ®· thµnh mét kho¶ng bËc tæ chøc h×nh thang cña ®Þa h×nh lßng s«ng réng lËp nguyªn lý giíi h¹n c¸c tæ hîp h×nh th¸i tù nhiªn: c¸c d¹ng lín. Mùc nµy trong bËc thang cµng thÊp h×nh th¸i lßng thµnh lßng dÉn t−¬ng ®èi æn ®Þnh, vµ tÊt nhiªn lµ ®ång d¹ng nÕu nã ®Ó t¹o cµng phøc t¹p víi cïng ®é phøc t¹p ®ång ®Òu cña cÊu tróc ra c¸c qu¸ tr×nh cã kh¶ n¨ng kh«i phôc chóng. M. A. Velicanov ®Þa h×nh lßng s«ng vµ tû lÖ kÝch th−íc c¸c d¹ng lßng dÉn víi ®é gi¶ thiÕt r»ng nguyªn lý nµy t¹o nªn c¬ së ®èi víi sù ph©n lo¹i réng lßng s«ng, Cïng lóc ®ã cã thÓ x¶y ra sù ph©n ho¸ c¸c d¹ng ®Þa m¹o lßng s«ng. N. I. Makaveev g¾n nguyªn lý giíi h¹n c¸c tæ h×nh th¸i lßng dÉn, chi phèi sù æn ®Þnh c¸c d¹ng lßng dÉn cña hîp tù nhiªn ®Õn mét trong c¸c quy luËt chñ yÕu cña qu¸ tr×nh c¸c mùc bËc thang kh¸c nhau. VÝ dô nh− s«ng Terec ë h¹ l−u, lßng s«ng nh−ng cã l−u ý r»ng n¶y sinh nhiÒu ph−¬ng ¸n h×nh s«ng V−tregda ë vïng cöa s«ng V−m, s«ng Niger ë ch©u thæ bÞ d¹ng chÝnh t−¬ng øng víi c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau uèn khóc. C¸c khóc uèn lßng s«ng c¸c s«ng ®ã vÒ h×nh th¸i cña tæ hîp h×nh th¸i, còng nh− chi phèi theo chu kú hoÆc sù t−¬ng tù nhau, vµ ph¹m vi quan hÖ b−íc nh¶y cña khóc uèn vµ thay ®æi cã ®Þnh h−íng cña c¸c nh©n tè t¹o lßng. Cã thÓ bæ sung chiÒu réng lßng s«ng gièng nhau. Tuy nhiªn c¸c khóc uèn h¹ vµo ®iÒu nµy r»ng thËm chÝ víi c¶ chÕ ®é dõng sù h×nh thµnh l−u s«ng Terec - ®ã lµ c¸c d¹ng nguyªn thuû cña lßng dÉn, ®Þa h×nh lßng dÉn cã tÝnh ngÉu nhiªn. NhiÌu nh©n tè tù nhiªn chóng ®−îc thµnh t¹o víi sù lÇy ho¸ dÇn c¸c b·i bao bäc c¸c cã b¶n chÊt x¸c suÊt. Mçi d¹ng lßng dÉn thuéc nh©n cÊu tróc tuyÕn vËn chuyÓn dßng ch¶y s«ng ngßi. C¸c khóc uèn s«ng mµ nã m« t¶ b»ng c¸c kÝch th−íc ®Æc tr−ng vµ ®−êng cong ph©n V−tregda ®−îc h×nh thµnh bëi c©y cá mäc lªn vµ c¸c ®ôn c¸t bao bè kÝch th−íc. Sù hiÖn diÖn ®èi víi mçi thµnh tè h×nh th¸i lßng phñ bëi aluvi b·i båi (c¸c sãng c¸t cùc lín), cßn c¸c khóc uèn dÉn t−¬ng tù nh− ®−êng cong ph©n bè lµm cho c¸c tæ hîp h×nh nh¸nh s«ng ë ch©u thæ s«ng Niger ®−îc thµnh t¹o do sù æn ®Þnh th¸i tù nhiªn kh«ng ®¬n trÞ, kÝch th−íc c¸c d¹ng lßng dÉn biÕn c¸c d¶i c¸t lín nhá h¬n - sãng c¸t. §¶o trong ch©u thæ s«ng ®éng trong mét ph¹m vi lín. Tùu trung chØ cã thÓ ®¸nh gi¸ c¸c Enhix©y vµ th−îng nguån s«ng Obi còng t−¬ng tù vÒ h×nh th¸i, tham sè ®−êng cong ph©n bè c¸c ®Æc tr−ng h×nh th¸i lßng dÉn. v× sù t¹o d¸ng chóng vµ tû lÖ chiÒu dµi víi chiÒu réng ®−îc x¸c §iÒu nµy dÉn tíi sù xuÊt hiÖn mét h−íng míi tÝch cùc trong lý ®Þnh bëi h×nh d¹ng lîi vÒ thuû lùc [118]. Nh−ng chóng l¹i thuéc luËn vµ thùc tiÔn qu¸ tr×nh lßng s«ng - nghiªn cøu c¸c quy luËt c¸c mùc cÊu tróc ®Þa h×nh lßng s«ng kh¸c nhau vµ tu©n theo thèng kª t¸c ®éng t−¬ng hç dßng ch¶y vµ lßng s«ng [65]. c¸c mèi quan hÖ kh¸c nhau cña c¸c ®Æc tr−ng h×nh th¸i vµ thuû lùc lßng s«ng. Lµm râ toµn bé tæ hîp cÊu tróc bËc thang c¸c d¹ng lßng dÉn vµ tÝnh to¸n c¸c kÝch th−íc ®Æc tr−ng kh«ng dÉn tíi viÖc x¸c Nh− vËy, d¹ng h×nh th¸i ®éng lùc cña lßng s«ng ®−îc x¸c ®Þnh d¹ng h×nh th¸i ®éng lùc cña lßng dÉn. §Ó x¸c ®Þnh d¹ng ®Þnh tõ mét phÝa lµ bëi cÊu tróc thuû lùc chi phèi cña ®Þa h×nh 129 130
  13. lßng dÉn sãng c¸t (cã tÝnh ®Õn tÝnh kh«ng ®¬n trÞ cña tÊt c¶ sù h×nh th¸i ®éng häc hiÖu chØnh vµ bæ sung cña N. E. chi phèi nµy), cßn mÆt kh¸c lµ bëi c¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu c¶nh Kondrachev (siªu nhá - nhá - võa - lín vµ siªu lín) vµ R. S. quan trªn l−u vùc s«ng ngßi, chóng x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng æn ®Þnh Tralov [97] (d¹ng sãng c¸t - d¹ng lßng s«ng) tõ mét phÝa, vµ c¸c d¹ng lßng dÉn vµ c¬ së thµnh t¹o c¸c d¹ng lßng s«ng trªn ®ã. ph©n lo¹i thuû lùc c¸c d¹ng sãng c¸t, tõ phÝa kh¸c. Tû lÖ x©m C¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu c¶nh quan ®−îc x¸c ®Þnh bëi thµnh phÇn nhËp vµo hai ph©n lo¹i nµy ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c nh©n tè khÝ th¶m thùc vËt c− tró trªn c¸c b·i, quan hÖ chu kú linh ®éng cùc hËu - c¶nh quan b»ng t×nh tr¹ng c¸c d¹ng lßng dÉn trong bËc ®¹i cña líp phï sa ho¹t ®éng trªn b·i vµ mïa gia t¨ng th¶m thang bÞ chi phèi bëi c¸c ®Æc tr−ng thuû lùc cña dßng ch¶y bËc thùc vËt, ®é ®ôc cña n−íc trong s«ng vµo thêi kú ngËp b·i, tÝnh cÊu tróc cña ®Þa h×nh lßng dÉn. Sù kÕt hîp c¸c nhãm nh©n tè Ýt chÊt chuçi ®éng lùc tiÕn ho¸ cña thùc vËt b·i, dung l−îng vµ quan hÖ dÉn ®Õn sù ®a d¹ng lín lßng dÉn s«ng ngßi theo ®éng ®éng lùc ®Þa h×nh b·i. Do sù kh¸c biÖt cña c¸c ®iÒu kiÖn nµy vËn lùc vµ h×nh th¸i. tèc t¨ng tr−ëng chiÒu dµy aluvi b·i thay ®æi tõ 1,0 - 1,5 m cho Trong c¸c ®iÒu kiÖn nµy mét trong c¸c vÞ trÝ chñ ®¹o lµ c¸c 1000 n¨m ë h¹ l−u s«ng Terec vµ Amua -Dary. Trong ch©u thæ ph−¬ng ph¸p ®Þa lý nghiªn cøu d¹ng ®Þa h×nh. C¸c so¹n th¶o s«ng Enhix©y, Taza, Iana trªn c¬ së so s¸nh c¸c tr¾c ®¹c gi÷a c¶u N. I. Makaveev [52], R.S. Tralov [95] chøng minh r»ng sù thÕ kû XIX - ®Çu thÕ kû XX víi hiÖn t¹i lµm râ c¸c cï lao, trªn kÕt hîp cô thÓ c¸c nh©n tè t¹o lßng trong ph¹m vi mét vïng ®ã kh«ng cã th¶m thùc vËt kho¶ng 130 n¨m. §ång thêi ë h¹ l−u c¶nh quan, mét vïng ®Þa chÊt - ®Þa m¹o, mét l−u vùc s«ng ngßi c¸c s«ng phÝa nam, nh− Terec, thêi kú chuyÓn ho¸ hoµn toµn cï vµ c¸c bé phËn cña chóng, mét l¸t c¾t ®· cho cña lßng dÉn s«ng lao vÒ ®¶o kh«ng v−ît qu¸ 20 n¨m vµ thùc vËt di tró diÔn ra vµo ngßi dÉn tíi tiÕn hµnh viÖc thùc hiÖn ®Çy ®ñ mét d¹ng h×nh nh÷ng n¨m ®Çu tiªn sau khi ng−ng trÖ sù chuyÓn ho¸ cï lao th¸i ®éng lùc x¸c ®Þnh vµ tÝnh chÊt cña mét chÕ ®é lßng dÉn trong s«ng. Mét l−îng lín sù kÕt hîp c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù s«ng ngßi. Trªn nÒn chung c¸c nh©n tè cña l·nh thæ cã thÓ lµ nhiªn vµ thuû lùc thµnh t¹o ®Þa h×nh lßng s«ng lµm co hÑp c¸c quy luËt h×nh th¸i lßng dÉn vµ tÝnh chÊt biÕn h×nh lßng s«ng m¹nh miÒn ¸p dông nguyªn lý giíi h¹n c¸c tæ hîp h×nh th¸i tù cña vïng chung nhÊt, sù kÕt hîp c¸c nh©n tè tù nhiªn ®−a ra nhiªn. VÒ ®iÒu nµy chøng tá tÝnh so s¸nh kÐm cña c¸c quan hÖ c¸c ®Æc thï cña qu¸ tr×nh lßng s«ng. h×nh th¸i thuû lùc rót ra ®−îc bëi c¸c t¸c gi¶ kh¸c nhau trªn c¬ Trong giai ®o¹n hiÖn nay sù ph¸t triÓn c¸c h−íng ®Þa lý cña së ®o ®¹c thuû v¨n vµ h×nh th¸i diÖn hÑp. §ã lµ nguyªn nh©n lý thuyÕt qu¸ tr×nh lßng s«ng vµ c¸c thµnh phÇn øng dông cña kh¸ch quan cña sù thiÕu c¬ së lý luËn cña ph©n lo¹i d¹ng vÜ m« nã ®· lµm sù s¸ng tá c¸c ®Æc ®iÓm chÝnh vµ c¸c d¹ng biÓu hiÖn (h×nh d¹ng lßng dÉn) mµ N. S. Znamenskaia ®· ghi nhËn trong cña qu¸ tr×nh lßng s«ng (h×nh th¸i häc vµ ®éng lùc häc lßng hµng lo¹t vÊn ®Ò lý thuyÕt qu¸ tr×nh lßng s«ng kh¸c ch−a ®−îc s«ng) víi c¸ckÕt hîp cô thÓ c¸c nh©n tè tù nhiªn vµ kinh tÕ theo gi¶i quyÕt [28]. c¸c vïng cña ®Êt n−íc, c¸c l·nh thæ lín, trªn c¸c l−u vùc s«ng TÝnh chi phèi thuû lùc vµ khÝ hËu - c¶nh quan c¸c d¹ng ®Þa lín vµ trªn c¸c con s«ng riªng biÖt. §Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò nµy h×nh lßng s«ng gi¶i thÝch sù tån t¹i hai ph©n lo¹i cÊu tróc bËc cÇn ph¶i [47]: thang song hµnh cña ®Þa h×nh lßng s«ng (h×nh 4.9): ph©n lo¹i 1) so¹n th¶o m« h×nh ®éng lùc cÊu tróc cña lßng s«ng, dùa 131 132
  14. vµo cÊu tróc thuû lùc cña ®Þa h×nh lßng dÉn vµ lµm râ quan hÖ nhau vµ so¹n th¶o mét s¬ ®å tæng qu¸t sö dông hîp lý tµi gi÷a c¸c thµnh tè cña nã; nguyªn n−íc vµ tµi nguyªn ®Êt liªn quan ®Õn nã víi sù tÝnh ®Õn c¸c ®Æc ®iÓm chung còng nh− c¸c ®Æc ®iÓm ®Þa ph−¬ng cña qu¸ 2) x¸c ®Þnh tæ hîp c¸c d¹ng biÓu thÞ qu¸ tr×nh lßng s«ng tr×nh lßng s«ng, ¶nh h−ëng cña c¸c nh©n tè tù nhiªn vµ nh©n trong c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¸c nhau vµ x¸c ®Þnh c−êng ®é sinh diÖn réng vµ côc bé. biÕn h×nh cña chóng; 3) lµm s¸ng tá tÝnh chÊt vµ h−íng thay ®æi h×nh th¸i vµ ®éng lùc loµng dÉn s«ng ngßi d−íi t¸c ®éng cña c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ trªn l−u vùc, trong thung lòng s«ng, c¶ trªn bê lÉn d−íi lßng dÉn. H×nh 4.9. Tû lÖ cÊu tróc ®Þa h×nh lßng dÉn bËc thang thuû lùc vµ h×nh th¸i ®éng lùc C¸c mòi tªn liÒn chØ ra c¸c quan hÖ chÝnh - c¸c mòi ®øt - thø sinh; c¸c v¹ch chÐo t−¬ng øng mùc tæ chøc ®Þa h×nh lßng s«ng trong c¸c hÖ kh¸c nhau t−¬ng øng víi mËt ®é c¸c ®−êng Môc ®Ých cuèi cïng cña nghiªn cøu lµ lËp c¬ së nguyªn lý tÝnh to¸n c¸c ho¹t ®éng t¹o lßng cña s«ng ngßi trong c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¸c nhau víi c¸c d¹ng sö dông kinh tÕ kh¸c 133 134
nguon tai.lieu . vn