Xem mẫu
- Lôøi môû ñaàu ‘Khi moät phoùng vieân gioûi lìa ñôøi, nhieàu ngöôøi toû loøng tieác nuoái vaø coù nhöõng ngöôøi coøn nhôù tieác oâng moät thôøi gian daøi’, Chuû bieân ngöøôi Myõ Stanley Walker ñaõ nhaän xeùt nhö vaäy vaøo naêm 1924. Vôùi hy voïng tieán xa hôn chuùt nöõa, Quyõ Töôûng Nieäm Baùo chí Ñoâng Döông (IMMF) ñöôïc thaønh laäp taïi Thaùi Lan vaøo naêm 1992 ñeå töôûng nieäm khoaûng 320 phoùng vieân thuoäc moïi phía ñaõ boû mình trong caùc cuoäc chieán tranh treân khaép vuøng Ñoâng Döông sau naêm 1945. IMMF khoâng theo cöông lónh chính trò naøo, khoâng thieân vò toân giaùo, chuûng toäc hay cheá ñoä xaõ hoäi naøo. Quyõ hoaït ñoäng nhôø taøi trôï cuûa moät soá chính phuû, caùc toå chöùc khoâng vuï lôïi vaø caù nhaân haûo taâm, döôùi söï ñieàu haønh cuûa moät ban giaùm ñoác taïi Thaùi Lan, phaàn ñoâng goàm caùc phoùng vieân ñang laøm vieäc vaø tình nguyeän ñoùng goùp coâng söùc. Muïc tieâu cuûa IMMF chuû yeáu laø veà chuyeân moân. Goàm coù: naâng cao tieâu chuaån ngaønh baùo chí vaø baéc caàu hôïp taùc ngaønh truyeàn thoâng cuûa naêm nöôùc naèm trong moät khu vöïc ñoâi khi ñöôïc goïi laø vuøng Haï Löu Soâng Mekong- Campuchia, Laøo, Myanmar, Thaùi Lan vaø Vieät Nam. Tuy caùc nöôùc keå treân ôû caùc ñòa theá gaén lieàn vôùi nhau baèng moät trong nhöõng doøng soâng lôùn nhaát theá giôùi, song lòch söû cuûa töøng nöôùc trong nöûa sau theá kyû XX khaùc nhau raát nhieàu. Thaät vaäy, caùc nöùôc naøy ñaõ traûi qua nhöõng böôùc thaêng traàm, töø naïn dieät chuûng tôùi kinh teá suy thoaùi, töø nhöõng thaûm caûnh ñau loøng tôùi nhöõng noãi vui voâ bôø beán. Vaäy coù theå naøo trieån khai ñöôïc moät khaùi nieäm baùo chí coäng ñoàng baét nguoàn töø moät boái caûnh nhö vaäy hay khoâng? Neáu coù theå döïa vaøo kinh nghieäm cuûa IMMF ñeå laøm baèng chöùng thì caâu traû lôøi seõ laø: coù theå ñöïôc. Keå töø naêm 1994 trôû veà ñaây, treân 200 hoïc vieân töø khu vöïc ña daïng naøy ñaõ ñaët chaân leân Thaùi Lan, moät tuï ñieåm lôùn cuûa ngaønh truyeàn thoâng ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi. Caùc hoïc vieân ñoù ñaõ traûi qua thôøi gian ñaøo taïo keùo daøi toái ña moät thaùng taïi Bangkok, Chiangmai, Songkhla vaø nhöõng nôi khaùc treân Vöông quoác Thaùi Lan. 200 ngöôøi khaùc ñaõ tham döï caùc khoùa hoïc ngaén haïn hôn ngay taïi nöôùc nhaø. Caùc khoùa ñaøo taïo cuûa IMMF ñaõ thu huùt caùc chuû bieân, phoùng vieân, vaên só, phoùng vieân truyeàn thanh, truyeàn hình vaø nhieáp aûnh, ñeà caäp ñeán caùc ñeà taøi veà moâi tröôøng, thöông nghieäp, xaõ hoäi vaø caùc vaán ñeà khaùc. Caùc khoùa hoïc naøy ñaõ trôû thaønh neàn taûng ñaøo taïo ñaàu tieân cho moät soá phoùng vii
- vieân, vaø nhieàu hoïc vieân khi maõn khoùa ñaõ moâ taû thôøi gian ñaøo taïo taïi IMMF laø moät böôùc ngoaët trong ñôøi hoï. Haàu heát caùc giaûng vieân cuûa IMMF cuõng ñeàu nhaän xeùt töông töï. Maëc duø laø nhöõng tay laõo luyeän trong ngheà töø khaép moïi nôi treân theá giôùi, hoï ñaõ rôøi Ñoâng Nam AÙ vôùi moät kieán thöùc doài daøo theâm nhieàu ñeán noãi chính baûn thaân hoï cuõng khoâng töôûng töôïng ñöôïc neáu khoâng coù caùc hoïc vieân ñaõ giuùp hoï nhaän ra. IMMF phaùt trieãn maïnh meõ cuõng nhôø nhöõng kinh nghieäm töông hoã ñoù. Nhö moät nhieáp aûnh giaVieät Nam, Traàn Quang Tuaán, ñaõ phaùt bieåu: ‘trong thôøi gian huaán luyeän, chuùng toâi khoâng coøn laø nhöõng ngöôøi xuaát xöù töø naêm quoác tòch khaùc nhau nöõa, chuùng toâi ñeàu thuoäc veà moät maûnh ñaát chung, maûnh ñaát cuûa IMMF’. Cuoán soå tay höôùng daãn naøy ruùt ra nhöõng kinh nghieäm ñoäc ñaùo cuûa IMMF töø nhöõng khoaù ñaøo taïo veà baùo chí, trình baày caùc khaùi nieäm cô baûn moät caùch roõ raøng vaø tröïc tieáp. Khoâng gioáng vôùi caùc taøi lieäu ñaøo taïo khaùc, cuoán soå tay naøy ñöôïc bieân soaïn vôùi söï quan taâm ñaëc bieät ñeán caùc phoùng vieân ñang hoaït ñoäng taïi Ñoâng Nam AÙ. Muïc ñích cuûa cuoán soå tay naøy khoâng phaûi ñeå ñöa ra nhöõng quy luaät cöùng nhaéc. Chuùng toâi hy voïng ñaây laø nhöõng lôøi chæ daãn cô baûn khoâng theå thieáu ñöïôc cho caùc hoïc vieân töông lai cuûa IMMF, cuõng nhö cho baát cöù ai mong muoán trôû thaønh phoùng vieân. Qua caùc aán baûn baèng tieáng Myanmar, Campuchia, Laøo, Thaùi Lan vaø Vieät Nam, mong raèng cuoán soå tay naøy seõ trôû thaønh kyû vaät höõu ích cho caùc baïn vaø cuøng caùc baïn chia xeû, vaø coù theå, treân moät phöông dieän nhoû nhoi naøo ñoù, goùp phaàn phaùt trieån caùc moái lieân heä ngheà nghieäp laâu beàn trong moät vuøng maø ngaøy nay ñaõ gaàn nhö hoaøn toaøn ñöôïc an höôûng thaùi bình. Denis Gray vaø Dominic Faulder Ñoàng Chuû tòch IMMF Sarah Mclean Giaùm Ñoác Döï aùn IMMF Bangkok, Thaùng 12 2001. viii
- Giôùi thieäu Luùc naøy ñaây chính laø thôøi gian mang laïi ñaày haêng say thích thuù cho nhöõng ngöôøi laøm baùo taïi Ñoâng Nam AÙ. Tình hình chính trò, kinh teá vaø xaõ hoäi ñang thay ñoåi nhanh choùng. Caùc nöùôc trong vuøng ñang phaùt trieån vaø cuoäc soáng ñang ngaøy caøng trôû neân phöùc taïp hôn. Ngöôøi daân caàn coù theâm caùc tin töùc chính xaùc, ñuùng luùc vaø saâu roäng ñeå hoï coù theå hieåu ñöôïc caùc thay ñoåi ñoù vaø caûi thieän ñôøi soáng cuûa chính hoï. Hoï troâng ñôïi caùc kyù giaû cung caáp cho hoï caùc tin töùc ñoù. Khoâng may laø ngaønh baùo chí chöa phaùt trieån maáy trong vuøng naøy vì caùc cuoäc xung ñoät daân söï, chieán tranh, ngheøo khoå vaø coâ laäp. Nhu caàu veà ñaøo taïo baùo chí vaø caùc taøi lieäu huaán luyeän ñaëc bieät höõu ích cho caùc phoùng vieân Ñoâng Nam AÙ hieän raát cao. Ña soá caùc taøi lieäu naøy do Hoa Kyø vaø caùc nöôùc Phöông Taây khaùc cung caáp, thích hôïp vôùi hoaøn caûnh cuûa caùc nöôùc ñoù hôn laø cho vuøng Ñoâng Nam AÙ. Caùc taøi lieäu naøy coøn vieát baèng tieáng Anh raát khoù hieåu. Ñaây laø lyù do khieán Quyõ Töôûng Nieäm Baùo chí Ñoâng Döông (IMMF), soaïn ra cuoán soå tay naøy. Chuùng toâi ñaëc bieät vieát cho caùc phoùng vieân thuoäc naêm nöùôc cuûa IMMF. Chuùng toâi duøng tieáng Anh ñôn gæan vaø roõ raøng. Chuùng toâi ñöa ra nhöõng thí duï thöïc teá ruùt ra töø caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñòa phöông, vöøa baèng tieáng Anh, vöøa baèng tieáng ñòa phöông. Chuùng toâi chuù troïng ñeán caùc loãi maø caùc phoùng vieân ñòa phöông hay maéc phaûi, vaø chuùng toâi luoân khoâng queân löu yù tôùi caùc ñieàu kieän chính trò xaõ hoäi vaø kinh teá taïi ñòa phöông caùc phoùng vieân naøy ñang laøm vieäc. Cuoán soå tay naøy noùi veà caùc nguyeân taéc cô baûn ñeå töôøng thuaät, ñöa tin vaø vieát phoùng söï. Chuùng toâi vieát phaàn lôùn cho caùc phoùng vieân baùo vieát chuyeân vieát veà tin töùc toång quaùt. Tuy nhieân, phaàn lôùn caùc nguyeân taéc naøy cuõng coù theå aùp duïng ñöôïc cho phoùng vieân truyeàn thanh vaø truyeàn hình. Moät soá nguyeân taéc ôû ñaây khaùc vôùi nhöõng gì caùc phoùng vieân Ñoâng Nam AÙ ñaõ töøng quen thuoäc, nhöng ñaây laø nhöõng nguyeân taéc ñöôïc caùc phoùng vieân gioûi taïi khaép nôi treân theá giôùi aùp duïng. Coù theå caùc baïn khoâng aùp duïng ñöôïc ngay taát caû caùc nguyeân taéc ñoù taïi caùc cô quan truyeàn thoâng nôi caùc baïn laøm vieäc, nhöng chæ caàn baïn aùp duïng moät vaøi nguyeân taéc coù theå aùp duïng ñöôïc, baïn cuõng ñaõ trôû thaønh moät phoùng vieân khaù roài, cho duø baïn laøm vieäc taïi ñaâu ñi nöõa. Trong cuoán soå tay naøy, chuùng toâi duøng caùc ñoaïn trích töø nhieàu aán phaåm khaùc nhau trong vuøng. Chuùng toâi giöõ nguyeân ngoân töø vaø caùch vieát cuûa nguyeân baûn. Caùch vieát ñoù coù theå khoâng gioáng vôùi nhöõng theå loaïi vaø ngoân töø maø chuùng toâi ñaõ duøng ñeå vieát cuoán saùch naøy. Chuùng toâi ñeà nghò caùc phoùng vieân neân nghieân cöùu cuoán soå tay naøy ñeå chuaån bò cho caùc khoùa ñaøo taïo cuûa IMMF vaø caùc khoùa huaán luyeän khaùc. Nhieàu khoùa hoïc loaïi naøy laø veà phöông phaùp ñöa tin caùc ñeà taøi ñaëc thuø naøo ñoù, nhö thöông maïi hay moâi tröôøng. Caùc baïn seõ hoïc caùc khoùa hoïc naøy thaáu ñaùo hôn, toát hôn ix
- neáu caùc baïn hoïc veà caùc nguyeân taéc cô baûn cuûa baùo chí tröôùc. Töông töï, caùc giaùo vieân coù theå duøng cuoán soå tay naøy taïi caùc tröôøng cao ñaúng vaø ñaïi hoïc. Caùc chuû bieân coù theå duøng trong caùc phoøng tin. Tuy nhieân, ñaây khoâng phaûi laø moät cuoán saùch hoïc toaøn dieän. Chuùng toâi chæ noùi ñeán nhöõng ñieàu cô baûn. Coù nhieàu caùch ñeå vieát moät baøi baùo. Coù nhieàu ñieàu khaùc vôùi caùc quy luaät toång quaùt. Chuùng toâi ñeà nghò caùc baïn duøng cuoán soå tay naøy vôùi söï höôùng daãn cuûa moät chuû bieân hay giaùo vieân, qua nhieàu cuoäc thaûo luaän vaø thöïc taäp. Chuùng toâi baét ñaàu baèng caùch moâ taû coâng vieäc cuûa moät phoùng vieân vaø ñaâu laø caùc tieâu chuaån veà chaát löôïng toát cuûa moät phoùng vieân gioûi vaø ñaâu laø caùc phaåm chaát ñoøi hoûi ôû moät phoùng vieân gioûi. Tieáp ñaáy, chuùng toâi dieãn taû cung caùch hoï tìm toøi caùc phöông phaùp, caùch hoï khai thaùc caùc yù töôûng ñeå vieát baøi vaø thu thaäp tin töùc cho caùc baøi vieát ñoù. Sau ñoù, chuùng toâi baét ñaàu böôùc vaøo tieán trình vieát baøi, laøm caùch naøo tìm ra ñieåm môû ñeà vaø saép xeáp baøi vieát. Keá ñeán laø caùc chöông ñaëc bieät cho caùc phoùng vieân trong vuøng, duøng nhöõng lôøi trích daãn, söû duïng caùc thoâng caùo baùo chí, vieát veà caùc cuoäc hoïp baùo, caùc baøi dieãn vaên vaø caùc cuoäc hoïp. Moät chöông daønh rieâng cho caùch vieát hay, giaûi thích caùch thöùc trình baày caùc döõ kieän moät caùch hieäu quaû nhaát. Sau ñoù, chuùng toâi giaûi thích söï khaùc bieät giöõa caùch vieát baùo in vaø caùch vieát cho truyeàn thanh, truyeàn hình. Tuy nhieân, laøm phoùng vieân khoâng coù nghóa chæ laø töôøng thuaät, laø ñöa tin vaø vieát laùch. Vì theá chuùng toâi theâm moät chöông quan troïng veà ñaïo ñöùc ngheà nghieäp. Sau cuøng, höôùng veà töông lai, chuùng toâi nhaän thaáy moät trong nhöõng thöû thaùch chính cho phoùng vieân cuûa vuøng naøy laø laøm sao baét kòp vôùi caùc nöôùc khaùc trong vieäc söû duïng caùc döõ kieän phong phuù voâ chöøng cuûa maïng Internet. Chuùng toâi thaønh thaät caùm ôn Trung taâm baùo chí Quoác teá (International Center for Journalists), John S and James L. Knight Foundation, cô quan baûo trôï cho Jeff Hodson, vaø Dieãn ñaøn Töï do (The Freedom Forum) ñaõ hoã trôï cho Peter Eng ñeå soaïn cuoán soå tay naøy. Chuùng toâi caùm ôn Friedrich-Ebert-Stiftung cuûa Ñöùc vaø Phoøng Dòch Vuï Thoâng tin cuûa Hoa Kyø taïi Thaùi Lan ñaõ taøi trôï cho vieäc aán loaùt cuoán soå tay naøy. Cuõng gioáng nhö caùc baïn, hai chuùng toâi ñeàu laø phoùng vieân. Ñieàu naøy coù nghóa chuùng toâi luoân luoân tin raèng coù theå laøm ñöïôc hôn nöõa nhöõng gì ñaõ laøm. Chuùng toâi mong raèng cuoán soå tay naøy seõ höõu ích toái ña cho caùc baïn. Neáu caùc baïn coù yù kieán hay lôøi pheâ bình naøo ñeå laøm cho cuoán soå tay naøy hay hôn, xin lieân laïc vôùi chuùng toâi taïi IMMF. Peter Eng Phoùng Vieân ñoäc laäp Jeff Hodson Nghieân Cöùu vieân Bangkok, thaùng 12 -2001. x
- Chuù thích Goùc caïnh: Moät caùch tieáp caän ñaëc bieät naøo ñoù hoaëc moät quan ñieåm khi vieát tin. Moät soá caùc söï kieän coù theå coù nhieàu khía caïnh cuøng ñaùng löu yù nhö nhau, ngöôøi phoùng vieân coù theå choïn moät trong nhöõng khía caïnh ñoù. Nguoàn tin voâ danh: Moät ngöôøi chæ cung caáp tin neáu ngöôøi phoùng vieân khoâng neâu teân cuûa hoï trong baøi vieát. Neâu xuaát xöù: Caùch ngöôøi vieát baøi moâ taû nguoàn goác cuûa moät caâu trích daãn hay goác gaùc cuûa caâu chuyeän. Boái caûnh: Nhöõng thoâng tin cho ñoäc giaû thaáy nhöõng gì xaûy ra tröôùc ñoù coù lieân quan ñeán dieãn bieán thoâng tin. Caùc döõ kieän naøy giuùp cho ñoäc giaû hieåu caâu truyeän roõ raøng hôn. Caân ñoái vaø coâng baèng: Ñoù laø nhöõng ñaëc ñieåm quan troïng cuûa moät baøi vieát hay, ngöôøi phoùng vieân cho ñoäc giaû thaáy quan ñieåm cuûa caû hai phía trong moät vaán ñeà vaø khoâng thieân vò beân naøo. Thaân baøi: Caùc chi tieát, lôøi trích daãn, … keát caáu thaønh phaàn lôùn baûn tin. Toaøn caûnh: Nhöõng thoâng tin trong moät caâu chuyeän cho ñoäc giaû thaáy tình hình chung hieän taïi lieân quan ñeán dieãn bieán trong baøi nhö theá naøo. Caùc döõ kieän naøy giuùp cho ñoäc giaû hieåu roõ hôn veà dieãn bieán ñoù. Bình luaän: Moät baøi vieát trong ñoù ngöôøi vieát cho thaáy quan ñieåm rieâng cuûa hoï, hoaëc quan ñieåm cuûa tôø baùo, hoaëc khaúng ñònh raèng moät dieãn bieán naøo ñoù toát hay xaáu. Ñoái vôùi caùc baùo ñöùng ñaén, caùc baøi bình luaän ñöôïc taùch rieâng ra khoûi caùc baûn tin vaø ñaêng taûi treân trang goïi laø trang bình luaän. Phoùng söï: Moät caâu chuyeän mang tính caùch thoâng tin hay giuùp vui khoâng haún gaén lieàn vôùi moät dieãn bieán naøo ñoù vöøa xaûy ra vaø thöôøng ñoøi hoûi ngöôøi vieát phaûi tìm toøi nghieân cöùu saâu. Phoùng söï thöôøng chuù troïng ñeán khía caïnh “con ngöôøi”. Ñoâi khi coøn ñöôïc goïi laø “Tin nheï nhaøng”. xi
- Tin thôøi söï: Tin veà caùc dieãn bieán cuûa moät söï kieän naøo ñoù vöøa xaûy ra vaø caàn phaûi cho ñoäc giaû bieát ngay. Ñoâi khi coøn goïi laø “Tin soát deûo”. Moái quan taâm cuûa con ngöôøi: Moät dieãn bieán hoaëc tình huoáng naøo ñoù gôïi tình caûm cuûa ngöôøi ñoïc. Kim Töï thaùp loän ngöôïc: Caáu truùc cuûa moät caâu truyeän trong ñoù ñieåm quan troïng nhaát ñöôïc ñaët leân ñaàu, tieáp ñeán laø caùc tin hoã trôï cho ñieåm naøy vaø roài ñeán caùc döõ kieän khaùc, keùm quan troïng hôn. Töø chuyeân moân: Nhöõng töø ñaëc thuø cuûa nhöõng ngöôøi cuøng laøm trong moät ngheà chaúng haïn nhö caùc vieân chöùc chính phuû, caùc chuyeân gia kinh teá hay phoùng vieân. Ngöôøi ngoaøi ngheà khoâng chaéc hieåu nhöõng töø naøy. Môû ñeà: Khôûi ñaàu cuûa moät baûn tin. Môû ñeà tröïc tieáp laø ñi thaúng vaøo ñieåm chính hay yù chính cuûa vaán ñeà. Haàu heát caùc tin thôøi söï ñeàu coù phaàn môû ñeà tröïc tieáp. Môû ñeà giaùn tieáp laø ñi ñeán yù chính cuûa caâu chuyeän sau khi ngöôøi vieát ñaõ ñöa ra moät thí duï hay keå laïi moät dieãn bieán naøo ñoù, hoaëc ñaõ daøn döïng ngoaïi caûnh xong. Haàu heát caùc baøi phoùng söï duøng loaïi môû ñeà giaùn tieáp. Khaùch quan: Ñaây laø chaát löôïng quan troïng cuûa moät baøi hay - ngöôøi phoùng vieân giöõ khoâng ñe åcho tình caûm hay yù kieán cuûa mình len loûi vaøo baøi vieát vaø chæ cho ñoäc giaû bieát caùc döõ kieän chính xaùc. Ñöôïc trích daãn: Moâ taû nhöõng tin töùc cuûa moät nguoàn tin ñoàng yù cho duøng thoâng tin cuûa hoï trong moät baøi vieát vaø coâng khai ghi nhaän xuaát xöù cuûa hoï. Khoâng ñöôïc trích daãn: Moâ taû nhöõng tin töùc cuûa moät nguoàn tin nhöng nguoàn tin naøy khoâng muoán ñöôïc ñaêng taûi, hoaëc chæ ñoàng yù cho ñaêng taûi neáu xuaát xöù khoâng ñöôïc neâu roõ. Kieåm chöùng: Ñoù laø böôùc maø ngöôøi phoùng vieân phaûi tuaân thuû ñeå tìm hieåu xem chaéc chaén moät tin naøo ñoù coù ñuùng hay khoâng. Coù theå ngöôøi phoùng vieân caàn phaûi quan saùt, baøn luaän vôùi nhöõng ngöôøi khaùc hoaëc nghieân cöùu caùc taøi lieäu. xii
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học