Xem mẫu
- CÁC LÝ THUYẾT VỀ NGUỒN GỐC CỦA VĂN HÓA P.X.Gurevits Hiện nay tồn tại một số lý thuyết về nguồn gốc của văn hóa: lý thuyết tâm lý h ọc, lý thuy ết nhân học và lý thuyết xã hội - văn hóa. Ngày nay phần lớn các nhà nghiên c ứu thừa nh ận r ằng: tìm hi ểu các lý thuyết trên đây là hoàn toàn cần thiết. 1. Lý thuyết công cụ lao động Thông thường tiếp cận hoạt động đối với văn hóa được gi ải thích theo truy ền th ống mácxít, trong khuôn khổ của quan niệm này, cho rằng: sự khác bi ệt gi ữa con ng ười và đ ộng v ật trước h ết là ở kh ả năng lao động như một hoạt động hướng đích hợp lý. Có thể giả định rằng, nguồn gốc của xã hội và văn hóa g ắn liền v ới s ự hình thành lao đ ộng c ủa con người, quá trình lao động đó đã làm cho vượn bi ến thành ng ười, b ầy đàn tr ở thành xã h ội, và t ự nhiên thì trở thành môi trường văn hóa. Con ng ười, đó là k ẻ sáng t ạo văn hóa, là m ột th ực th ể có lý trí, khôn ngoan và có tính xã hội. Dựa theo khái niệm công cụ lao động để giải thích nguồn gốc văn hóa, thì con ng ười trong ho ạt động lao động đã tách mình ra khỏi thế gi ới động vật. Lý thuy ết về ngu ồn g ốc con ng ười do F.Engels (1820-1895) nêu ra trong bài báo Vai trò của lao động trong quá trình chuyển biến t ừ v ượn thành ng ười công bố vào những năm 1873-1876. Bài báo này là một ch ương trong tác ph ẩm Phép biện chứng tự nhiên. Phân tích các dữ kiện của nhiều nhà khoa học trước ông nói v ề ngu ồn g ốc loài ng ười, F.Engels đã đi đến kết luận: “ lao động đã sáng tạo ra con người ”. Ông hiểu thuật ngữ lao động là hoạt động h ợp lý có mục đích, bắt đầu từ việc chế tác ra những công cụ b ằng đá, x ương và g ỗ. Theo ý ki ến K.Marx và F.Engels thì trong quá trình lao động, ý th ức ở con ng ười xuất hi ện, và cùng v ới ý th ức là xu ất hi ện nhu cầu muốn nói điều gì đó với nhau. Thế là, tiếng nói ra đ ời nh ư là ph ương ti ện giao ti ếp trong quá trình cùng nhau hoạt động. Hệ quả của những tiên đề trên đây là rất l ớn - quá trình lao đ ộng và ti ếng nói ra đời. Vấn đề không phải chỉ là ở chỗ, con vượn đã bi ến thành con ng ười. Ho ạt đ ộng c ủa con ng ười đã sản sinh ra văn hóa. Cơ chế xã hội của sự tái sản xuất hoạt động người sẽ mở rộng đáng k ể không gian văn hóa. Ở đây, con người, ngay từ đầu đã xuất hiện như một th ực th ể xã h ội, t ức m ột sinh th ể, nh ững khuôn m ẫu hành vi của nó không chứa đựng trong bản thân (t ức là không di truy ền), mà ở ngoài b ản thân nó, bi ểu hiện trong hình thái xã hội của sự giao tiếp. 2. Ma thuật - ngọn nguồn của văn hóa Nhà văn hóa học Hoa Kỳ T.Rotszak (sinh năm 1933) đã đ ề xu ất m ột quan ni ệm khác v ề văn hóa. Ông cho rằng, trước khi xuất hiện thời đại đồ đá cũ, đã t ừng t ồn t ại m ột th ời đ ại khác - th ời c ổ đ ại kỳ diệu. Khi ấy chưa có một công cụ lao động nào xuất hi ện, nh ưng đã có ma thu ật. Nh ững gi ọng hát và điệu múa huyền bí biểu hiện cái bản chất t ự nhiên của con ng ười và chúng xác đ ịnh tính tiên đ ịnh c ủa những bài hát và điệu múa này, trước khi viên đá cuội đ ược đẽo g ọt thành cái rìu. T.Rotszak cho r ằng,
- người cổ đại tự biểu hiện mình trước hết như một người mộng tưởng, ng ười giầu xúc đ ộng, ng ười tìm tòi ý tưởng, người sáng tạo ra những bóng ma (ảo ảnh), và cuối cùng là Con người chế tác (Homo faber). Nhà khoa học đã phác thảo ra cuộc sống cổ đại nh ư sau: Kh ởi đ ầu là nh ững ảo ảnh huy ền bí, sau đó mới là những công cụ linh phù (mandala) thay cho bánh lái, l ửa thiêng đ ể hi ến t ế (ch ỉ v ề sau thì mới dùng để nấu đồ ăn), tế lễ các vì sao, không đếm th ời gian b ằng sao ho ặc đ ếm nh ững m ốc kh ởi hành, cành vàng thay cho tượng gỗ (gậy) của người chăn chiên hoặc quy ền tr ượng c ủa nhà vua. Tóm lại, theo ý kiến T.Rotszak, tri giác khấn cầu - mãnh liệt v ề cuộc s ống đã x ảy ra tr ước óc th ực d ụng c ủa thời đại đá cũ. 3. Khúc dạo đầu của văn hóa - những biểu tượng Nhà triết học, xã hội học, văn hóa học Hoa Kỳ L.Mamphord (1895-1973) quan ni ệm: Không th ể gán cho lao động và công cụ lao động có ý nghĩa đ ịnh h ướng, và đ ặt chúng vào v ị trí trung tâm trong s ự phát triển của con người và văn hóa. L.Mamphord đã m ỉa mai quan ni ệm xem con ng ười nh ư là đ ộng v ật sử dụng công cụ lao động, còn Platon thì cảm thấy lạ lùng, vì ông ghi nh ận h ướng đi lên c ủa con ng ười trong trạng thái nguyên thủy ở trình độ như nhau, nh ư Mars (con trai th ần Zeus) và Orphée, nh ư Prométhée và Kêphêutx, như thần - thợ rèn. Hơn nữa, Mamphord còn nhấn mạnh rằng, sự miêu tả con ng ười, ch ủ yếu về ph ương di ện s ử dụng và chế tác công cụ lao động bắt đầu từ giữa thế kỷ XIX đ ược thừa nh ận chung trong truy ền th ống khoa học tại các nước Âu Mỹ, nhất là trong nhân h ọc. Mamphord kh ẳng đ ịnh r ằng, s ự ph ối k ết c ủa các giác quan là điều kiện cần thiết để tạo ra những công cụ lao đ ộng s ơ đ ẳng làm b ằng đá ho ặc g ỗ, không đòi hỏi phải có bất cứ sự sắc sảo đáng kể nào về ý t ưởng. Ngoài ra, ông còn cho r ằng, n ếu các ph ẩm chất trí năng của con người gắn liền với hoạt động công cụ, với s ự trau dồi k ỹ thu ật, thì t ất y ếu ph ải bác bỏ sự kiện nói rằng, những công cụ của người tối cổ như: răng, xương, n ắm đấm c ủa nó - đ ược làm ra cũng giống như công cụ của những động vật linh trưởng khác. Vì v ậy, cho đ ến nay v ấn đ ề v ẫn còn ti ếp tục bàn cãi..., trong khi con người hãy còn chưa thành th ạo trong vi ệc t ạo ra nh ững công c ụ đá, v ận hành có hiệu quả hơn, là tạo ra các cơ quan t ự nhiên thiên b ẩm c ủa nó t ốt h ơn. Nhà bác h ọc nh ấn mạnh: Tôi cho rằng: tài năng thoát hiểm (vượt thoát) không c ần đ ến các công c ụ khác l ạ, đã cung c ấp cho con người tối cổ một thời gian vừa đủ để phát tri ển nh ững yếu t ố phi v ật th ể c ủa văn hóa c ủa nó, các yếu tố phi vật thể này, trong chừng mực cần thiết, đã làm phong phú thêm k ỹ thu ật c ủa nó. Không chỉ con người, mà còn có nhiều loài sinh vật khác đã và đang t ạo ra vô s ố thi ết b ị t ự t ạo. Có thể nhận thấy loài kiến và loài ong đã tạo ra sự kỳ di ệu c ủa ngh ệ thu ật ki ến trúc. Nh ững con h ải ly đã khá thành thạo trong việc xây dựng những cái đ ập (b ờ ch ắn n ước), nh ững con nh ện bi ết t ết thành các tấm mạng (nhện). Ở đây, một vài loài sinh vật dường nh ư đã biểu thị tài năng sáng t ạo khéo léo h ơn con người. Nếu sự hiểu biết về kỹ thuật được coi là đầy đủ để khẳng định trí tuệ tích c ực c ủa loài ng ười, thì con người trong một thời gian dài đã được xem nh ư kẻ hoàn toàn không may m ắn, n ếu đem so nó v ới các loài sinh vật khác. Và chỉ về sau này khi sự sản xu ất ra các bi ểu t ượng đã v ượt tr ội h ẳn vi ệc s ản xuất ra công cụ, khi ấy nó mới thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ khả năng k ỹ thuật c ủa con ng ười. Chính vì vậy, nếu xem xét con người chủ yếu như một động vật ch ế tác công c ụ, thì đi ều ấy có nghĩa là, theo ý kiến Mamphord, đã bỏ qua nh ững đ ặc điểm c ơ b ản trong th ời ti ền s ử c ủa nhân lo ại, trên thực tế các đặc điiểm ấy là những giai đoạn quyết định của phát tri ển. Con ng ười, v ề c ơ b ản là m ột động vật tự hoàn thiện, là kẻ biết sử dụng trí tuệ và sản xuất ra nh ững bi ểu t ượng. Mamphord khẳng định rằng, dấu ấn cơ bản trong hoạt động của con ng ười là ở b ản thân c ơ th ể của nó. Khi con người tự bản thân nó không t ạo ra đ ược v ật thể nào, thì nó khó có th ể t ạo ra môi tr ường xung quanh.
- Chúng tôi xin dẫn ra một vài ví dụ. Lao động trong b ộ môn văn hóa h ọc theo đ ịnh h ướng mác xít được xem như quá trình tác động qua lại giữa con người và thiên nhiên, trong đó con ng ười không ch ỉ biến đổi cái thiên nhiên bên ngoài, mà nó còn bi ến đ ổi c ả cái b ản ch ất c ủa nó (t ức cái thiên nhiên bên trong). Lao động - đó là phương thức tồn tại của con ng ười, là ph ương ti ện và đi ều ki ện trao đ ổi v ật th ể một cách tự nhiên giữa con người và thiên nhiên. Con ng ười không ch ỉ bi ến c ải hình thái c ủa cái mà thiên nhiên cấp cho nó, hơn thế nó còn t ạo ra m ột hình ảnh đ ầy ý t ưởng c ủa cái mà nó c ần ph ải làm như thế, nó đặt ra mục tiêu một cách hữu thức, m ục tiêu ấy xác đ ịnh ph ương th ức và tính cách hành động của nó. Công cụ lao động thực ra đóng vai trò không nhỏ trong cuộc s ống con ng ười. Tuy v ậy, nó hoàn toàn không thể vạch ra cái bí mật của s ự chuyển biến t ừ v ượn thành ng ười, không th ể gi ải thích đ ến t ận cùng sự kỳ diệu của ý thức, quà t ặng của lương tâm và nh ững bí ẩn c ủa đ ời s ống xã h ội. Lý thuy ết ti ến hóa xuất phát từ sự phát triển tiến lên của vật thể sống, ở đây d ường nh ư không hoàn toàn th ỏa đáng. Cần phải nói lại một cách nghiêm túc rằng, nhân lo ại hãy còn ch ưa có đ ược nh ững lý thuy ết, gi ải thích tỷ mỉ về mọi chi tiết của sự hình thành con người. Sự xuất hiện việc sáng tạo kỳ diệu ra con người trên trái đ ất g ắn li ền v ới nh ững đ ột phá ch ất lượng trong sự phát triển vật thể sống, vật thể ấy đã bỗng trở thành k ẻ bi ết suy nghĩ m ột cách hào hứng. Rất có thể, điều đó xảy ra đúng như C.Marx và F.Engels đã hình dung. Cũng có th ể ý th ức c ủa con người sinh ra từ những điều kiện hoàn toàn khác, nh ư Rotszak và Mamphord đã gi ải thích. M ột s ố nhà khoa học khác lại gắn văn hóa với các tín ngưỡng tôn giáo c ổ đại. Tuy v ậy, trong m ọi bi ến d ạng c ủa hiện tượng văn hóa có thể xem xét như là một đột biến c ơ b ản trong s ự phát tri ển con ng ười, nhân lo ại và lịch sử. 4. Về những khởi nguyên của văn hóa Có không ít nhà khoa học đã viện dẫn nguồn gốc của t ừ văn hóa xu ất phát t ừ t ừ c ổ thờ cúng (culte). Họ cho rằng, văn hóa đi song hành với tính ch ất tinh th ần, trong đó có tôn giáo. Đ ương nhiên, ở các dân tộc khác nhau có những quan niệm khác nhau v ề các vị th ần, cho nên cũng có nh ững hình th ức thờ cúng khác nhau, tuy vậy trong đó có nhiều điểm chung. M ột s ố nhà văn hóa h ọc xem hình thái tôn giáo đầu tiên là bái vật giáo - thờ cúng những vật thể vô tri như đá, cây... d ường nh ư ở các v ật th ể này có mang các thuộc tính siêu nhiên. Theo ý kiến của các nhà khoa h ọc, thì bái v ật giáo (v ật t ổ) có ở kh ắp các dân tộc nguyên thủy. Một số biểu hiện tàn d ư của nó còn đ ược b ảo trì trong các tôn giáo hi ện đ ại như: sự thờ cúng tảng đá đen tại thánh địa Islam ở Mecca, thờ cúng cây thập t ự và các s ức m ạnh trong Thiên chúa giáo,... Bên cạnh sự thờ cúng các vật thể vô tri, chúng khó đ ược th ừa nh ận là s ở thu ộc th ần linh, vì r ằng các ấn tượng thực tế về khúc gỗ hoặc tảng đá xù xì không gợi ra hình ảnh v ị th ần linh trong ý th ức con người; sự thần linh hóa các vì sao, mặt trời, mặt trăng, biển, sông, các l ực l ượng t ự phát trong t ự nhiên (bão, dông, động đất...) đã tồn tại thực sự trong đời s ống khi ến cho s ự th ờ cúng ngày càng sâu đ ậm thêm. Các bậc cha mẹ đã trở thành đối tượng của sự thờ cúng ng ười sống, tuy v ậy trong th ời m ẫu h ệ thì đối tượng thờ cúng là phụ nữ, còn trong thời phụ hệ - thì đối t ượng là đàn ông. Theo d ẫn ch ứng c ủa nhà triết học Nga V.X. Soloviev thì dân tộc Trung Hoa đ ương th ời (n ửa sau th ế k ỷ XIX) là dân t ộc có tôn giáo thờ cúng tổ tiên. Hơn nữa, khi tình cảm tôn giáo h ướng v ề các vị t ổ tiên đã khu ất, thì nh ững y ếu t ố đ ạo đức trong tình yêu của lớp con cháu sẽ gắn liền với việc thờ cúng ông bà, t ổ tiên. Lịch sử loài người đã biết đến nhiều dạng thờ cúng khác khau. Ph ần trên chúng tôi đã nói v ề những thờ cúng của người nguyên thủy. Trong thời cổ đ ại các t ục th ờ cúng này ngày càng tr ở nên ph ức tạp hơn, vì thế nhà nước, thượng đế, con người, đền miếu... đã trở thành đ ối t ượng c ủa s ự th ờ cúng trong tôn giáo. Các hành động cúng lễ cũng phức t ạp hơn, nh ư: R ước, múa nh ảy, c ầu kh ấn. Đã xu ất hiện các hình thức cúng bái bí mật (huyền bí) như nhập đồng, thôi miên.
- Nhìn chung, trong văn hóa cổ đại (Hy La) và cổ đại ph ương Đông, có th ể tìm th ấy r ất nhi ều hình thức thờ cúng cụ thể: thờ các vì sao cụ thể, thờ những con ng ười c ụ thể nh ư: ng ười anh hùng, ng ười có quyền lực... Nhưng điều quan trọng là ở chỗ, tất cả các hình th ức th ờ cúng, tín ng ưỡng trong th ời kỳ này đều được tiến hành ở nhiều nước khác nhau, dẫn đến việc thành l ập các tôn giáo th ế gi ới, còn t ồn t ại đến tận ngày nay. Cùng với sự ra đời của các tôn giáo ấy là s ự xu ất hiện nh ững công trình ki ến trúc nhà thờ tuyệt vời, hội họa dưới dạng tranh thánh (Iconographie) âm nh ạc có dàn đ ồng ca (c ầu kh ấn, hát thánh ca, đơn ca và múa...). V.X. Soloviev đã nh ận rằng: “n ếu cái đ ẹp c ủa s ự th ờ chúa ki ểu Hy L ạp trong nhà thờ Xôphia không tạo ra ấn tượng mạnh mẽ, tác đ ộng đến ngôn t ừ c ủa công t ước Vladimir ở Kiev, thì có lẽ ngày nay sẽ không có nước Nga theo đ ạo chính th ống. Và, chính cái đ ẹp này đã hi ện lên sáng chói, thể hiện toàn vẹn nội dung tinh thần của tôn giáo”. Theo ý kiến của nhà triết học nước Nga khác là N.A. Berdiaev, thì tính ch ất g ần gũi gi ữa văn hóa và tôn giáo đã chứng tỏ tính chất biểu tượng của văn hóa, theo ông thì văn hóa đã ti ếp thu tính ch ất này từ biểu tượng thờ cúng trong tôn giáo. Toàn bộ những thành t ựu c ủa văn hóa, th ực ch ất đ ều mang tính biểu tượng. Vậy là, giữa văn hóa và tôn giáo có mối liên hệ vô cùng sâu s ắc. V ấn đ ề đ ặt ra ở đây hoàn toàn không phải chỉ là nói về họ hàng của từ văn hóa (culture) và th ờ cúng (culte), mà chính là trong t ừ nguyên (nguồn gốc của từ) của chúng. Đó là nói về ngu ồn g ốc c ủa văn hóa, v ề tính ch ất ph ụ thu ộc mang tính lịch sử của văn hóa với sự thờ cúng như một hiện t ượng đặc biệt. Tuy vậy, văn hóa không tồn tại bất biến. Khi g ạt bỏ các ng ọn ngu ồn th ờ cúng, tôn giáo kh ởi đ ầu của mình, văn hóa dần dần chuyển sang văn minh. V ề mặt nguyên lý trong văn hóa h ọc có t ồn t ại hai quan điểm nói về mối tương quan giữa văn hóa và văn minh. Vì th ế, N.A. Berdiaev v ề ph ương di ện này đã đồng tình với quan điểm của O.Spengler, nghiêng về phía c ần phân bi ệt văn hóa / văn minh (nh ư hai thực thể), bên cạnh đó nhà thần học G.Mariten lại phản đối sự phân biệt này. Tuy vậy, cho đến nay vấn đề trên đây vẫn là một trong nh ững v ấn đ ề gay c ấn nh ất c ủa văn hóa học. HOÀNG VINH dịch __________________ My Thuat Viet Nam
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học