Xem mẫu
- CAÁC LYÁ THUYÏËT HAÂNH VI TÊM LYÁ TRONG LÔNH VÛÅC SÛÁC KHOÃE: TIÏËP CÊÅN NÏÌN TAÃNG CHO NGHIÏN CÛÁU THÛÅC NGHIÏåM . Nguyïîn Àònh Troång* TOÁM TÙÆT Baâi viïët nhùçm töíng kïët, so saánh, àaánh giaá, bònh luêån caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe, àïí àûa ra nhûäng gúåi yá tiïëp cêån húåp lyá khi nghiïn cûáu bùçng caách tiïëp cêån baãy lyá thuyïët lúán vïì haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. Nhûäng phaát hiïån sau nghiïn cûáu cuãa baâi viïët laâ: lyá thuyïët TPB vaâ HBM laâ hai lyá thuyïët maånh nhêët trong haânh vi têm lyá úã lônh vûåc sûác khoãe vaâ haânh vi aáp duång lyá thuyïët thñch húåp. Tûâ àoá, cho thêëy yá nghôa cuãa nghiïn cûáu: Kïët quaã nghiïn cûáu seä cung cêëp möåt caái nhòn töíng quan vïì caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe, caác nghiïn cûáu àiïín hònh trïn thïë giúái, caác àùåc àiïím cuãa möîi lyá thuyïët, tûâ àoá giuáp cho caác nhaâ nghiïn cûáu choån lyá thuyïët, tiïëp cêån húåp lyá cho nghiïn cûáu liïn quan àïën haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. 1. Giúái thiïåu 2. Möåt söë neát chñnh cuãa caác lyá thuyïët Ngaây nay, cuâng vúái sûå phaát triïín caác nghiïn 2.1. Lyá thuyïët SCT: Lyá thuyïët SCT àûúåc cûáu trong lônh vûåc haânh vi têm lyá bònh thûúâng Bandura àûa ra nùm 1977. Theo lyá thuyïët SCT thò caác nghiïn cûáu haânh vi têm lyá trong lônh vûåc (Social Cognitive Theory) thò haânh vi con ngûúâi sûác khoãe cuäng àaä phaát triïín maånh úã nûúác ngoaâi coá thïí thay àöíi búãi kiïím soaát caãm giaác caá nhên, tûâ nhûäng nùm 1970. Tuy nhiïn, úã Viïåt Nam vêën nïëu con ngûúâi tin rùçng hoå coá thïí haânh àöång àïí àïì nghiïn cûáu haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác giaãi quyïët möåt vêën àïì thò hoå coá nhiïìu khuynh khoãe vêîn chûa phaát triïín maånh. Coá thïí do Viïåt hûúáng laâm theo suy nghô àoá àïí thûåc hiïån haânh Nam chûa quan têm nhiïìu àïën lônh vûåc naây hay vi cuãa mònh. Mö hònh lyá thuyïët SCT mö taã theo vêîn chûa tiïëp cêån nhiïìu vúái lyá thuyïët haânh vi Hònh 1. têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe nïn àaä laâm haån Neát cú baãn cuãa lyá thuyïët SCT àûa ra caác yïëu chïë söë lûúång nghiïn cûáu? Baâi baáo naây seä xem töë quan troång aãnh hûúãng àïën haânh vi. Yïëu töë xeát laåi caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh àêìu tiïn laâ sûå tûå nhêån thûác hiïåu quaã (perceived vûåc sûác khoãe möåt caách hïå thöëng àïí àûa ra möåt self-efficacy), tñnh hiïåu quaã liïn quan àïën niïìm tiïëp cêån húåp lyá khi lûåa choån lyá thuyïët nïìn nghiïn tin cuãa con ngûúâi trong nhûäng khaã nùng thûåc cûáu. * NCS., ngaânh Quaãn lyá cöng nghiïåp, Trûúâng Àaåi hoåc Baách khoa - ÀHQG TP.HCM. 60♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
- Hònh 1: Mö hònh lyá thuyïët nhêån thûác xaä höåi (SCT) Mong àúåi kïët quaã: Thïí chêët (physical) Xaä höåi (social) Tûå àaánh giaá (self-evaluative) Tûå laâm chuã Nhûäng muåc tiïu Haânh vi (behavior) (self-efficacy) (goals) Caác yïëu töë cêëu truác xaä höåi (sociastructural factors) Caác höî trúå (facilitations) Caác raâo caãn (impediments) (Nguöìn: Bandura, 1997) hiïån haânh àöång cuå thïí àïí àaåt àûúåc möåt kïët quaã 2.2. Lyá thuyïët mö hònh chuyïín àöíi TTM: mong àúåi. Kïët quaã mong àúåi trong lyá thuyïët Lyá thuyïët naây àûúåc Procchaska vaâ Diclemente SCT liïn quan àïën niïìm tin con ngûúâi vïì nhûäng àûa ra àêìu tiïn nùm 1992, sau àoá àûúåc xem xeát hêåu quaã coá thïí coá tûâ haânh àöång cuãa hoå. Ngoaâi laåi vaâo nùm 1997, vaâ àûúåc Procchaska vaâ Velicer ra, mö hònh cuäng àïì cêåp àïën muåc tiïu, nhêån thûác hoaân têët vaâo nùm 2002. Lyá thuyïët TTM (The nhûäng cú höåi vaâ raâo caãn cuãa xaä höåi aãnh hûúãng Transtheoretical Model) àïì cêåp àïën nùm giai lïn haânh vi. àoaån trong hònh thaânh haânh vi cuãa con ngûúâi. Mö hònh lyá thuyïët thïí hiïån qua Hònh 2. Hònh 2: Mö hònh caác giai àoaån TTM Lyá thuyïët TTM àûúåc xêy dûång dûåa trïn sûå phên tñch hïå thöëng liïåu phaáp têm lyá trong nghiïn Giai àoaån yá àõnh (contemplation) cûáu thûåc nghiïåm úã nhûäng ngûúâi huát thuöëc laá. Lyá thuyïët naây mö taã caác giai àoaån haânh vi têm lyá liïn quan àïën sûác khoãe con ngûúâi. 2.3. Lyá thuyïët mö hònh quaá trònh chêëp Giai àoaån chuêín bõ (preparation) nhêå n ruã i ro PAPM: Lyá thuyïë t PAPM (Precaution Adoption Process Model) àûúåc Weinstein àûa ra nùm 1988, sau àoá àûúå c Sandman chónh sûãa laåi vaâo nùm 1992. Mö hònh Haânh àöång (action) lyá thuyïët PAPM àûúåc mö taã qua Hònh 3. Lyá thuyïët PAPM mö taã baãy giai àoaån trong haânh vi con ngûúâi. Coá thïí noái àêy laâ möåt mö hònh phaát triïín tûâ lyá thuyïët nùm bûúác TTM. Lyá Giai àoaån duy trò (maintenance) thuyïët PAPM khaác TTM úã chöî khi con ngûúâi muöën haânh àöång seä xaãy ra hai khaã nùng quyïët àõnh haânh àöång hay khöng haânh àöång. Sau khi quyïët àõnh haânh àöång thò con ngûúâi seä haânh àöång Giai àoaån tiïìn yá àõnh (precontemplation) vaâ sau àoá laâ haânh vi duy trò haânh àöång. Do vêåy, trong lyá thuyïët PAPM mö taã àïën 7 bûúác trong (Nguöìn: Procchaska vaâ Diclemente, 1992) haânh vi con ngûúâi, coân trong lyá thuyïët TTM chó K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦61
- Hònh 3: Mö hònh caác giai àoaån PAPM Khöng biïët vêën àïì (unaware of issue) Chûa raâng buöåc búãi vêën àïì (unengaged by issue) Quyïët àõnh khöng haânh àöång Muöën haânh àöång (deciding about acting) (decided not to act) Quyïët àõnh haânh àöång (decided to act) Haânh àöång (acting) Duy trò (maintenance) (Nguöìn: Weinstein vaâ Sandman, 1988, 1992) coá nùm bûúác trong haânh vi. Schwarzer vaâ Fruchs hoaân têët nùm 1995. Lyá 2.4. Lyá thuyïët mö hònh tiïëp cêån quaá trònh thuyïët HAPA àûúåc mö taã qua Hònh 4. haânh àöång sûác khoãe HAPA Lyá thuyïët HAPA Mö hònh lyá thuyïët HAPA àûúåc mö taã qua hai (The Health Action Process Approach) àûúåc giai àoaån chñnh trong quaá trònh haânh thaânh nïn Hònh 4: Mö hònh HAPA Tûå chuã (self-efficacy) Boã luön Nhûäng Caác muåc tiïu Kïë hoaåch Ban àêìu Duy trò (diseng- mong àúåi (goals) (planning) (initiation) (maintenance) agement) kïët quaã Phuåc höìi laåi (recovery) Àoán nhêån ruãi ro (risk perception) Haânh àöång Nhûäng raâo caãn vaâ caác nguöìn lûåc (Nguöìn: Schwarzer, 2004) 62♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
- haânh vi con ngûúâi, àoá laâ giai àoaån tiïìn yá àõnh vaâ Mö hònh TRA vaâ TPB àaä àûúåc aáp duång röång raäi giai àoaån haânh àöång. Trong giai àoaån thûá nhêët trong caác haânh vi liïn quan àïën sûác khoãe, thöng göìm ba biïën quan troång laâ tñnh tûå chuã, mong àúåi qua caác baâi àaánh giaá cuãa Liska (1984), Jonas kïët quaã vaâ àoán nhêån ruãi ro. Trong giai àoaån thûá and Doll (1996), Ajzen vaâ Fishbein (2005). hai noái vïì sûå mong muöën têåp trung trïn nhêån Thöng qua lyá thuyïët TPB thò thêëy ba yïëu töë chñnh thûác ban àêìu vaâ kiïím soaát haânh àöång. HAPA aãnh hûúãng lïn haânh vi cuãa möåt con ngûúâi àoá laâ: cuäng àûúåc xem nhû laâ möåt lyá thuyïët cuâng nhoám thaái àöå (attitude), caác chuêín mûåc (norms) vaâ nhêån vúái TTM vaâ PAPM, nhûng lyá thuyïët HAPA àaä thûác cuãa con ngûúâi (perception) seä aãnh hûúãng àûa yïëu töë tñnh tûå chuã (self-efficacy) vaâo nöåi lïn yá àõnh vaâ yá àõnh seä aãnh hûúãng lïn haânh vi dung maâ hai lyá thuyïët TTM vaâ PAPM khöng con ngûúâi. laâm àûúåc. 2.6. Lyá thuyïët àöång cú baão vïå (PMT): Lyá 2.5. Lyá thuyïët TPB: Lyá thuyïët TPB (The thuyïët PMT (Protection Motivation Theory) Theory of Planned Behaviour) àûúåc Ajzen àûa àûúåc phaát triïín búãi taác giaã Rogers (1975). Nùm ra nùm 1988 vaâ hoaân chónh vaâo nùm 1991. Lyá 1983 taác giaã Rogers àaä múã röång lyá thuyïët naây ra thuyïët TPB àûúåc mö taã qua Hònh 5. lônh vûåc truyïìn thöng aãnh hûúãng lïn haânh vi. Hònh 5: Mö hònh lyá thuyïët haânh vi dûå àõnh TPB Caác biïën bïn ngoaâi: Biïën nhên khêíu hoåc Niïìm tin Thaái àöå (tuöíi, giúái tñnh, nghïì haânh vi nghiïå p , tònh traå n g kinh tïë vaâ xaä höåi, tön giaáo, giaáo duåc). Niïìm tin Chuêín mûåc Haânh vi YÁ àõnh Àùå c àiïí m nhên chuêín mûåc chuã quan caách (ngûúâi dïî tñnh, cúãi múã, lûúng têm, cùng thùèng, v.v...) Niïìm tin Kiïím soaát haânh AÃnh hûúãng cuãa möi kiïím soaát vi nhêån thûác trûúâng (Nguöìn: Ajzen, 1988) Lyá thuyïët TPB laâ möåt sûå phaát triïín cuãa lyá Lyá thuyïët PMT àûúåc sûã duång trong hai daång thuyïët TRA, do Ajzen vaâ Fishbein àûa ra nùm sau: Thûá nhêët, lyá thuyïët PMT àûúåc duâng nhû 1975, vúái sûå phaát triïín vïì yá àõnh haânh vi têm lyá. möåt khung lyá thuyïët àïí àaánh giaá vaâ phaát triïín Hònh 6: Mö hònh lyá thuyïët PMT Àaánh giaá caác möëi àe doåa (threat appraisal) Àöång cú baão vïå Haânh vi (protection motivation) (behaviour) Àöëi phoá vúái caác àaánh giaá (coping appraisal) (Nguöìn: Rogers, 1983) K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦63
- Hònh 7: Mö hònh HBM Caác biïën Nhêån thûác nhaåy caãm nhên khêíu hoåc: (perceived susceptibility) Têìng lúáp, giúái tñnh, tuöíi, v.v... Nhêån thûác mûác àöå nghiïm troång (perceived severity) Àöång cú sûác khoãe Haânh àöång (health motivation) (action) Nhêån thûác vïì nhûäng lúåi ñch Nhûäng (perceived benefits) àùåc àiïím têm lyá: Àùåc àiïím caá nhên, aáp lûåc Nhêån thûác vïì cuâng trang lûáa, Tñn hiïåu haânh àöång nhûäng raâo caãn v.v... (cues to action) (perceived barriers) (Nguöìn: Conner vaâ Sparks, 2005) thöng tin liïn laåc. Thûá hai, lyá thuyïët PMT duâng àaä aáp duång lyá thuyïët HBM. Lyá thuyïët HBM àïí tiïn àoaán haânh vi sûác khoãe. Lyá thuyïët PMT maånh trïn yïëu töë nhêån thûác aãnh hûúãng lïn haânh àûúåc mö taã qua Hònh 6. vi vúái niïìm tin àïí aãnh hûúãng lïn haânh vi con 2.7. Lyá thuyïët mö hònh niïìm tin sûác khoãe ngûúâi trong lônh vûåc sûác khoãe. (HBM): Vaâo nùm 1950 caác nhaâ nghiïn cûáu sûác 3. So saánh vaâ àaánh giaá caác lyá thuyïët khoãe cöång àöìng taåi Myä bùæt àêìu phaát triïín lyá Thöng qua baãy lyá thuyïët lúán vïì haânh vi têm thuyïët mö hònh têm lyá hoåc (Hochbaum, 1958 vaâ lyá úã lônh vûåc sûác khoãe trònh baây trïn, àïí coá möåt Rosenstock, 1966, 1974). Taác giaã Lewin’s (1951) caái nhòn töíng quan hïët caác lyá thuyïët coá thïí xem àaä àïì cêåp àïën möëi quan hïå giûäa niïìm tin sûác úã Baãng 1. Baãng töíng kïët toám tùæt caác lyá thuyïët vaâ khoãe vaâ haânh vi. Nùm 1974, Rosenstock àûúåc nhûäng aáp duång cuãa möåt söë taác giaã àiïín hònh trïn cho laâ ngûúâi àêìu tiïn àûa ra mö hònh lyá thuyïët thïë giúái trong viïåc aáp duång caác lyá thuyïët trïn. HBM (Health Belief Model). Becker vaâ caác cöång Nhûäng tranh luêån vïì mùåt lyá thuyïët cho rùçng sûå (1977) àaä húåp nhêët caác lyá thuyïët vïì lônh vûåc caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác naây vaâ xuêët baãn taâi liïåu vúái tïn haânh vi bïånh khoãe gêy chöìng cheáo lêîn nhau (Kirscht 1982; nhên vúái phuåc höìi sûác khoãe vaâ kiïím soaát bïånh. Armitage vaâ Conner 2000; Gebhardt vaâ Maes Lyá thuyïët HBM àûúåc mö taã qua Hònh 7. 2001). Tuy nhiïn, yá kiïën cuãa Cumming vaâ cöång Lyá thuyïët HBM laâ möåt lyá thuyïët maånh trong sûå (1980) àaä phaãn àöëi yá kiïën trïn maâ taác giaã vaâ lônh vûåc haânh vi têm lyá sûác khoãe. Àiïìu àoá thïí cöång sûå cho rùçng möîi lyá thuyïët coá möåt neát riïng hiïån qua söë lûúång caác nghiïn cûáu thûåc nghiïåm vaâ àiïím maånh riïng. Caác lyá thuyïët HBM, PMT 64♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
- têåp trung trïn ào lûúâng nguy cú, nhêån thûác sûå nghiïåm trong haânh vi sûã duång bao cao su cuãa nhaåy caãm, nhêån thûác mûác àöå nghiïm troång. Mö taác giaã Conner vaâ cöång sûå (1994) thûåc hiïån trïn hònh SCT têå p trung trïn nhûä n g mong àúå i hai lyá thuyïët HBM vaâ TPB thò kïët quaã chó ra lyá (Rosenstock vaâ cöång sûå, 1988). Caác taác giaã thuyïët TPB dûå baáo töët hún lyá thuyïët HBM. Rosenstock vaâ cöång sûå (1988), Weinstein (1993), Nghiïn cûáu so saánh cuãa taác giaã Seydel vaâ cöång Conner vaâ cöång sûå (1994), Van der Pligt (1994) sûå (1990) so saánh hai mö hònh PTM (sûå nhaåy àïìu cho rùçng hêìu hïët caác lyá thuyïët haânh vi têm caãm, mûác àöå nghiïm troång, mong àúåi kïët quaã, lyá trong lônh vûåc sûác khoãe têåp trung trïn nhêån tûå chuã) vaâ HBM (sûå nhaåy caãm, mûác àöå nghiïm thûác hêåu quaã cuãa viïåc thûåc hiïån haânh vi sûác khoãe. troång, mong àúåi kïët quaã). Kïët quaã nghiïn cûáu Lyá thuyïët TPB têåp trung trïn niïìm tin haânh vi, naây chó ra hai yïëu töë mong àúåi kïët quaã vaâ tûå chuã HBM têåp trung trïn nhûäng lúåi ñch vaâ chi phñ laâ hai dûå baáo quan troång nhêët cho nghiïn cûáu vïì thûåc hiïån haânh vi sûác khoãe, SCT têåp trung trïn haânh vi vaâ yá àõnh trong dûå phoâng bïånh ung thû. sûå mong àúåi kïët quaã, PMT têåp trung trïn nhûäng Theo Hill vaâ caác cöång sûå (1985) àaä so saánh mö hiïåu quaã mang laåi. hònh HBM vúá i mö hònh TRA (Theory of Nhòn nhêån vïì mùåt thûåc nghiïåm cuäng mang Reasoned Action), nghiïn cûáu naây thûåc hiïån trïn laåi nhiïìu kïët quaã nhêån àõnh khaác nhau vïì caác lyá viïåc nghiïn cûáu yá àõnh Pap test àïí thûåc hiïån tûå thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. kiïím tra vuá. Kïët quaã chó ra rùçng mö hònh HBM Coá nhiïìu nghiïn cûáu aáp duång caác lyá thuyïët naây dûå àoaán húi yïëu hún, nhûng Hill vaâ cöång sûå nhûng coá quaá ñt caác nghiïn cûáu so saánh caác lyá (1985) cuäng noái rùçng coá thïí do söë lûúång biïën thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe trong mö hònh HBM gêy ra àiïìu àoá. vúái nhau (Weinstein, 1993). Möåt nghiïn cûáu thûåc Thöng qua Baãng 2, àaä chó ra caác loaåi haânh vi Baãng 1: Toám tùæt caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe STT Taác giaã/Nùm Mûác àöå Àiïím chñnh Caác khaái niïåm Lônh vûåc Möåt vaâi taác giaã àaä aáp duång àiïín hònh àaä aáp duång trong nghiïn cûáu 1. Bandura Tûúng Àûa caác Àöëi ûáng nhûäng Tuên thuã Taylor (1985), William (1977), SCT taác giûäa yïëu töë caá caái coá trûúác. àiïìu trõ vaâ vaâ Bond (2002), Trobst caác caá nhên, möi Nùng lûåc haânh phuåc höìi chûác vaâ cöång sûå (2002), nhên trûúâng, vaâ vi. Sûå mong àúåi. nùng; Haânh vi Ewart (1992), Rodgers haânh vi con Tñnh tûå chuã. Hoåc nguy cú lêy vaâ cöång sûå (2002). ngûúâi vaâo hoãi quan saát. bïånh trong Alagna vaâ Reddy nghiïn cûáu Cuãng cöë thïm. tònh duåc; (1987), Seydel vaâ cöång aãnh hûúãng Luyïån têåp thïí sûå (1990), Senecal vaâ lïn ngûúâi chêët; Caác cöång sûå (2000), Pinto khaác haânh vi khaám vaâ cöång sûå (2002). phaá; Dinh Shiffman vaâ cöång sûå dûúäng vaâ kiïím (2000), Cohen vaâ soaát cên nùång; Fromme (2002). Nghiïån ngêåp. 2. Procchaska Caá Àöång cú caá Tiïìn chiïm TTM Huát thuöëc Aveyard vaâ cöång sûå (1992): nhên vaâ sûå nghiïåm Chiïm laá; Uöëng rûúåu; (2003), Budd vaâ sùén saâng àïí nghiïåm Quyïët Sûã duång thuöëc; Rollnick (1996), thay àöíi àõnh Haânh àöång Luyïån têåp thïí Belding vaâ cöång sûå haânh vi coá Duy trò haânh chêët; ÊÍm thûåc (1996), Blissmer vaâ TTMWeinstein vêën àïì àöång dinh dûúäng; Sûã cöång sûå (2002), Domel (1988): PAPM duång bao cao vaâ cöång sûå (1996), su; Soi chuåp Brown-Peterside K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦65
- Schwarzer nhuä aãnh; Baão (2000), Clark vaâ cöång vaâ Fruchs vïå tùæm nùæng. sûå (2002), Rossi vaâ (1995): PAPM cöång sûå (1994)Blalock HAPA. Phoâng ngûâa vaâ cöång sûå loaäng xûúng; (2002)Clemow vaâ cöång Chuåp nhuä aãnh sûå (2000) Murgraff vaâ HAPA cöång sûå (2003), Lippke Uöëng rûúåu bia; vaâ cöång sûå (2004), Têåp thïí duåc; Schwarzer vaâ Renner ÊÍm thûåc dinh (2000), Garcia vaâ dûúäng; Chöëng Mann (2003), ùn kiïng; Sûã Schwarzer vaâ Fruchs duång bao cao (1995), Schwarzer vaâ su; Chuåp chiïëu Fruchs (1995), Barling ung thû; Tûå vaâ cöång sûå (1999). kiïím tra sûác khoãe. 3. Ajzen Caá Thaái àöå cuãa YÁ àõnh haânh vi Huát thuöëc laá. Godin vaâ cöång sûå (1988), TPB nhên möîi caá Thaái àöå Chuêín Uöëng rûúåu; Sûã (1992), Johnston vaâ nhên vúái mûåc chuã quan duång ma tuáy; White (2003), McMillan möåt haânh Kiïím soaát caãm Sûã duång bao vaâ Conner (2003), vi. Caãm nhêån haânh vi cao su; Thïí Agnew (1998), Sparks nhêån vïì thao; Ùn kiïng; vaâ cöång sûå (2004), caác chuêín Giao thöng; Armitage vaâ cöång sûå mûåc. Niïìm Duâng kem (1999), Ellott vaâ cöång tin vïì sûå chöëng nùæng; sûå (2003), Terry vaâ thoaãi maái Tûå kiïím tra Hogg (1996), Norman vaâ khoá sûác khoãe; Tuên vaâ Conner (1993), khùn cuãa thuã àiïìu trõ; Abraham vaâ cöång sûå sûå thay àöíi Haânh vi lûåa (1999), Conner vaâ cöång choån thûác ùn; sûå (2002). Choån nûúác giaãi khaát 4. Rogers Caá Àaánh giaá Mûác àöå nghiïm Luyïån têåp vaâ Higginbottom (2002), (1975), PMT nhên caác möëi àe troång, töín ùn kiïng; Huát Greening (1997), doåa àïí àöëi thûúng. Sûå súå thuöëc; Uöëng Murgraff vaâ cöång sûå phoá vúái sïåt. Hiïåu quaã say; Haânh vi (1999), Greening vaâ nhûäng àe àaáp ûáng. Tûå chuã. tònh duåc; Haânh cöång sûå (2001), Seydel doåa laâ Chi phñ àaáp ûáng vi kiïím tra; vaâ cöång sûå (1990), àöång cú Tuên thuã àiïìu Norman vaâ cöång sûå baão vïå trõ. (2003), Rudman vaâ cöång sûå (1999). 5. Hochbaum vaâ Caá Caãm nhêån Nhêån thûác sûå Haânh vi dûå Hoogwerf vaâ cöång Rosenstock nhên cuãa caá nhaåy caãm Nhêån phoâng: Thùm sûå(1990), Rawl vaâ cöång (1966), HBM nhên vïì thûác àöå nghiïm khaám gene; sûå (2001), Stacy vaâ nhûäng nguy troång Nhêån thûác Thùm khaám Lloyd (1990), Beck cú cuãa vïì lúåi ñch Nhêån sûác khoãe; Huát (1981), Weitkunat vaâ bïånh têåt thûác vïì nhûäng thuöëc laá. Uöëng cöång sûå (2003), Larson gêy ra, raâo caãn Tñn hiïåu rûúåu; Ùn thõt; vaâ cöång sûå (1982), 66♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
- nhûäng lúåi haânh àöång Tiïm chuãng cuám; Ronis vaâ Harrel ñch cuãa viïåc Tñnh tûå chuã Tûå kiïím tra vuá. (1989), Eisen vaâ neá traánh Haânh vi ngûâa cöång sûå (1985), nhûäng nguy thai; Ùn kiïng vaâ Chen vaâ Land cú, vaâ luyïån têåp; Haânh (1986), Chen vaâ nhûäng yïëu vi trong nha Tatsuoka töë aãnh khoa.Tuên thuã (1984)Nelson (1978) hûúãng àïën àiïìu trõ:Phaác àöì Harris vaâ Lynn sûå quyïët cao huyïët aáp; (1985) Hartman vaâ àõnh haânh Phaác àöì tiïíu Becker (1978) Smith àöång. àûúâng; Phaác àöì vaâ cöång sûå (1999) thêån. Phaác àöì Becker vaâ cöång sûå têm lyá nhi khoa; (1977) Berkanovich Tuên thuã àiïìu trõ vaâ cöång sûå cuãa Cha/Meå vúái (1981)Berker vaâ phaác àöì treã cöång sûå (1982)Pan em.Sûã duång vaâ Tantam (1989) phoâng khaám:Dûå (Nguöìn: Phaát triïín tûâ phoângCha/ Meå nguöìn cuãa Corner vaâ vaâ treã conTêm lyá Norman, 2005) nhi khoa têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe vaâ ûáng duång cuãa thöëng nhêët laåi thaânh möåt mö hònh lyá thuyïët lúán. möîi lyá thuyïët àaä àûúåc aáp duång cho nghiïn cûáu Mö hònh lyá thuyïët lúán naây thïí hiïån roä sûå aãnh thûåc nghiïåm, thïí hiïån möåt sûå chöìng cheáo, coá hûúãng cuãa möi trûúâng vùn hoáa, xaä höåi, nhûäng thïí möåt haânh vi nhûng aáp duång hai hay ba lyá kyä nùng, kiïën thûác aãnh hûúãng lïn haânh vi têm lyá thuyïët àïìu àûúåc, chñnh àiïìu naây àaä gêy nïn tranh trong lônh vûåc sûác khoãe, lyá thuyïët thïí hiïån qua caäi rêët nhiïìu trong hoåc thuêåt. Cho nïn, möåt söë Hònh 8. taác giaã: Armitage, Conner, Norman, Fisbein àaä Mö hònh lyá thuyïët lúán phaát triïín tûâ caác lyá Hònh 8: Mö hònh lyá thuyïët lúán Sûå khaác nhau cuãa möîi ngûúâi (self-discrepancy) Nhûäng haån chïë möi trûúâng (enviromental constrains) Nhûäng thuêån lúåi/ khöng thuêån lúåi Haânh vi (behaviour) AÁp lûåc xaä höåi YÁ àõnh (intention) Tûå chuã (self-efficacy) Nhûäng kyä nùng (skills) Phaãn ûáng xuác caãm (emotion reaction) (Nguöìn: Conner vaâ Norman, 2005) K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦67
- thuyïët nhoã vïì haânh vi têm lyá trong lônh vûåc 4. Kïët quaã nghiïn cûáu sûác khoãe. Mö hònh cuäng duâng àïí giaãi thñch caác Thöng qua caác lyá thuyïët haânh vi têm lyá trong haânh vi têm lyá cho caác lônh vûåc khaác chûá khöng lônh vûåc sûác khoãe, töíng kïët, so saánh, nhêån àõnh àún thuêìn aáp duång trong lônh vûåc haânh vi têm vïì mùåt lyá thuyïët cuäng nhû thûåc haânh àaä àûa ra lyá sûác khoãe. Theo mö hònh lyá thuyïët lúán vïì möåt söë nhêån xeát àaánh giaá chung cho caác lyá thuyïët haânh vi sûác khoãe thò yá àõnh cuãa con ngûúâi bõ haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe: Vêîn coân aãnh hûúãng búãi: phaãn ûáng xuác caãm, tñnh tûå chuã, nhiïìu tranh luêån vïì caác lyá thuyïët vïì haânh vi têm caác aáp lûåc xaä höåi, sûå thuêån lúåi, sûå khaác nhau lyá trong lônh vûåc sûác khoãe; Thiïëu huåt caác nghiïn cuãa möîi ngûúâi. Haânh vi con ngûúâi coân bõ aãnh cûáu thûåc nghiïåm so saánh caác lyá thuyïët àïí laâm hûúãng búãi möi trûúâng: vùn hoáa, chñnh trõ, xaä saáng toã cho caác lyá thuyïët; Möîi lyá thuyïët coá möåt höåi, nhûäng kyä nùng, kiïën thûác cuãa caá nhên trong àiïím maånh àïí tiïëp cêån húåp lyá cho möîi hûúáng möåt xaä höåi vaâ yá àõnh haânh vi cuãa caá nhên àoá. nghiïn cûáu thûåc nghiïåm; Caác nghiïn cûáu thûåc Nhû vêåy, mö hònh lyá thuyïët lúán vïì haânh vi têm nghiïåm khi aáp duång lyá thuyïët thò chöìng cheáo lyá trong lônh vûåc sûác khoãe àaä àûúåc laâm saáng toã lêîn nhau. sûå aãnh hûúãng cuãa vùn hoáa, xaä höåi aãnh hûúãng Thöng qua nhêån àõnh, àaánh giaá caác lyá thuyïët lïn haânh vi maâ caác lyá thuyïët nhoã khöng giaãi cuäng nhû toám tùæt caác nghiïn cûáu àaä aáp duång lyá thñch àûúåc. Nhûng cuäng khöng thïí phuã nhêån thuyïët naây, viïåc àûa ra möåt baãng gúåi yá cho caác sûå àoáng goáp cuãa baãy lyá thuyïët nhoã goáp phêìn nghiïn cûáu thûåc nghiïåm coá thïí aáp duång theo hònh thaânh nïn lyá thuyïët lúán vïì haânh vi têm lyá àõnh hûúáng naây, thöng qua Baãng 2. Hai lyá thuyïët trong lônh vûåc sûác khoãe, möîi lyá thuyïët nhoã coá TPB vaâ HBM laâ hai lyá thuyïët àûúåc nghiïn cûáu nhûäng àiïím maånh riïng khi aáp duång nghiïn nhiïìu nhêët trong caác nghiïn cûáu thûåc nghiïåm vaâ cûáu thûåc nghiïåm. àûúåc àaánh giaá cao. Hai lyá thuyïët TPB vaâ HBM Baãng 2: Baãng gúåi yá cho lûåa choån lyá thuyïët thñch húåp STT Haânh vi nghiïn cûáu Lyá thuyïët aáp duång 1 Tuên thuã àiïìu trõ SCT, PMT, HBM 2 Phuåc höìi chûác nùng SCT 3 Haânh vi nguy cú lêy bïånh tònh duåc SCT, HAPA, TPB 4 Luyïån têåp thïí chêët SCT, TTM, HAPA, TPB, PMT, 5 Haânh vi dinh dûúäng SCT, TTM, HAPA, TPB, PMT, HBM 6 Nghiïån ngêåp vaâ duâng ma tuáy SCT, TPB 7 Huát thuöëc laá TTM, TPB, PMT, HBM 8 Uöëng ruúåu TTM, HAPA, TPB, PMT, HBM 9 Sûã duång bao cao su TTM, HAPA, TPB, PMT, 10 Soi chuåp nhuä aãnh HAPA,TTM, PAPM 11 Baão vïå tùæm nùæng TTM, TPB, 12 Phoâng ngûâa loaäng xûúng PAPM 13 Tûå kiïím tra sûác khoãe HAPA, TPB, HBM, PMT 14 Khaám sûác khoãe HBM, TPB 15 Lûåa choån àöì ùn vaâ thûác uöëng TPB 16 Haânh vi trong giao thöng TPB 17 Têm lyá nhi khoa HBM (Nguöìn: Phaát triïín cho nghiïn cûáu) 68♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
- coá nhiïìu aáp duång úã nhiïìu loaåi haânh vi khaác nhau: Coá ba yïëu töë chñnh aãnh hûúãng lïn haânh vi mua haânh vi dûå phoâng, tuên thuã àiïìu trõ, haânh vi sûã thuöëc taåi Viïåt Nam: Nhêån thûác, thaái àöå vaâ caác duång vaâ choån lûåa trong lônh vûåc sûác khoãe. chuêín mûåc cuãa ngûúâi Viïåt Nam aãnh hûúãng lïn Lyá thuyïët lúán vïì haânh vi têm lyá trong lônh haânh vi mua thuöëc. Chñnh vò vêåy, nghiïn cûáu vûåc sûác khoãe laâ möåt lyá thuyïët töíng húåp tûâ caác lyá haânh vi mua thuöëc taåi Viïåt Nam aáp duång lyá thuyïët thuyïët nhoã vaâ coá sûå thöëng nhêët cuãa caác taác giaã TPB laâ möåt lûåa choån húåp lyá cho haânh vi mua hoåc thuêåt lúán trïn thïë giúái, àöìng thúâi thïí hiïån sûå thuöëc taåi Viïåt Nam. aãnh hûúãng cuãa nhêån thûác, vùn hoáa, xaä höåi aãnh Kïët luêån lïn haânh vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. Àêy Baâi baáo naây laâ möåt toám tùæt, töíng húåp, phên cuäng laâ möåt lyá thuyïët töët coá thïí laâm nïìn taãng tñch, so saánh vaâ bònh luêån caác lyá thuyïët haânh vi cho mö hònh nghiïn cûáu thûåc nghiïåm caác haânh têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. Kïët quaã mang laåi vi têm lyá trong lônh vûåc sûác khoãe. möåt bûác tranh töíng quan vïì caác lyá thuyïët vaâ nhûäng Taåi Viïåt Nam haânh vi mua thuöëc khaác biïåt hûúáng nghiïn cûáu thûåc nghiïåm coá thïí aáp duång so vúái caác nûúác tiïn tiïën. Caác quöëc gia tiïn tiïën caác lyá thuyïët naây trong viïåc biïån luêån, xêy dûång khi bõ bïånh ngûúâi bïånh àïën bïånh viïån khaám bïånh mö hònh nghiïn cûáu têm lyá trong lônh vûåc sûác trûúác khi mua thuöëc. Coân úã Viïåt Nam thò ngûúâi khoãe. Riïng haânh vi mua thuöëc cuãa ngûúâi Viïåt bïånh seä àïën nhaâ thuöëc mua thuöëc laâ àêìu tiïn, Nam coá thïí tiïëp cêån lyá thuyïët TPB àïí laâm lyá thuyïët chó bïånh nùång thò hoå múái àïën bïånh viïån trûúác. nïìn cho nghiïn cûáu laâ möåt lûåa choån húåp lyá. TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO 1. Ajzen, I. (1988), Attitudes, Personality and Behavior, Milton Keynes: Open University Press. 2. Ajzen, I. (1991), The Theory of Planned Behavior, Organizational Behavior and Human Decision Process, 50, 179-211. 3. Ajzen, I., Fisbein, M. (1977), Attitude-Behavior Relations: A Theoretical Analysis and Review of Emperical Research, Psychological Bulletin, 84 (5), p. 888-918. 4. Ajzen, I. (2005), Attitudes, Personality, and Behavior on behavior, Milton Keynes, England: Open University Press. 5. Armitage, C. J., Conner, M. (2000), Social Cognition Models and Health behaviour: A Structured Review, Psychology and Health, 15(2), p. 172-189. 6. Bandura, A. (1977), Self-Efficacy: Toward a Unifying Theory of Behavioral Change, Psychological Review, 84(2), p. 191-215. 7. Clenow, L., Costanza, M. E., Haddad, W. P., Lukmann, R., White, M. J., & Klaus, D. (2000), Underrutilizers of Mammography Screening Today: Characteristics of Women Planning, Undecided about, and not Planning a Mammogram, Annals of Behavioral Medicine, 22, p. 80-88. 8. Conner, M., Norman, P. (2005), Predicting Health Behaviour, New York: Open University Press. 9. Conner, M., Norman, P. (1994), Predicting Health Behaviour: Research and Practice with Social Cognition Models, Buckingham: Open University Press. 10. Cummings, M. K., Becker, M. H., & Maile, M. C. (1980), Bringing Models together: An Empirical Approach to Combining Variables to Explain Health Action, Journal of Behavioral Medicine, 3(2), p. 123-145. 11. Gebhardt, W. A., Maes, S. (2001), Intergrating Social-Psychological Frameworks for Health Behaviour Research, American Journal of Health Behaviour, 25(6), p. 528-536. 12. Hill, D., Gardner, G., & Rassaby, J. (1985), Factors Predisposing Women to Take Precaution Against Breast and Cervix Cancer, Journal of Applied Social Psychology, 15(1), p. 59-79. 13. Hochbaum, G. M. (1958), Public Participation in Medical Screening Programs: A Social-Psycological Study, Public Health Service Publication. Washington, DC: United State Government Printing Office. 14. Jonas, K., Doll, J. (1996), A critical Evaluation of the Theory of Reasoned Action and the Theory of Planned Behavior, Zeischrift Fur SozialPsychologies, p. 18-31. 15. Kirscht, J. P. (1982), Preventive Health Behaviour: A Review of Research and Issues, Health Psychology, 2(3), p. 277-301. 16. Lewin, R. W. (1951), Field Theory in Social Science, New York: Harper. 17. Liska, A.E. (1984), A Critical Examination of Causal Structure of the Fishbein, Ajzen Attitude-Behavior Model, Social Psychology Quartely, 47 (1), p. 61-74. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦69
- 18. Murgraff, V., White, D., & Phillips, K. (1999), An Application of Protection Motivation Theory to Riskier Single- Occasion Drinking, Psychology and Health, 14 (2), p. 339-350. 19. Prochaska, J. O., DiClemente, C. C., & Norcross, J. C. (1992), In Search of How People Change : Applications to Addictive Status for Self-Changers, Addictive Behaviors, 10, p. 395-406. 20. Prochaska, J. O., Redding, C. A., & Evers, K. E. (2002), The Transtheoretical Model of Health Behavior Change, Health Behavior and Health Education, 3, p. 99-120. 21. Rodgers, R. W. (1975), A Protection Motivation Theory of Fear Appeals and Attitude Change, Journal of Psychology, 91 (1), p. 93-114. 22. Rogers, R. W. (1983), A Protection Motivation Theory of Fear Appeals and Attitude Change, Journal of Psychology, 52, p. 596-604. 23. Rogers, R. W. (1983), Congnitive and Social Psychological Processes in Fear Appeals and Attitude Change: A Revised Theory of Protection Motivation, New York: Guilford Press. 24. Rosenstock, I. M. (2005), Why People Use Health Services, Milbank Quartly, 83 (4). 25. Rosenstock, I. M., Strecher, V. J., & Becker, M. H. (1988), Social Learning Theory and the Health Belief Model, Health Education Quarterly, 15(2), p. 175-183. 26. Schwarzer, R. (2004), Modeling Health Behavior Change: The Health Action Process Approach (HAPA), From htpp://userpage.fuberlin.de/hapa.htm. 27. Van Der Pligt, J. (1994), Risk Appraisal and Health Behaviour, Social Psychology and Health: European Perspectives, p. 131-152. 28. Weinstein, W. D. (1993), Testing Four Competing Theories of Health-Protective Behavior, Health psychology, 12 (), p. 324-333. 29. Weinstein, N.D., Sandman, P. M. (1992), A Model of the Precaution Adoption Process: Evidence from Home Radon Testing, Health Psychology, 11, p. 170-180. SUMMARY Theories of Psychological Behavior in Health Area: a Basic Approach for Experimental Studies . Nguyen Dinh Trong, M.A. The purpose of the article is to summarize, compare, evaluate and comment on the theories of psychological behavior in health area with an aim to suggest reasonable approaches for research. Seven major theories of psychological behavior in health area are examined. The TPB and HBM are the strongest theories in psychological behavior in health area and the compatibility of theories behavior. The result of the study provides a general view of the theories of psychological behavior in health area, the typical studies in the world and main characteristics of each theory. This will help researchers decide proper approaches in studying psychological behavior in health area. 70♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học