Bối cảnh Phật giáo Việt Nam thế kỷ XX và con đường giác ngộ của Hòa thượng Thích Đức Nhuận


1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   
NGUYӈN ĈҤI ĈӖNG(*)

BӔI CҦNH PHҰT GIÁO VIӊT NAM THӂ KӸ XX
VÀ CON ĈѬӠNG GIÁC NGӜ CӪA
HÒA THѬӦNG THÍCH ĈӬC NHUҰN
Tóm tҳt: Sau khi trình bày khái quát b͙i c̫nh Ph̵t giáo Vi͏t Nam
th͇ kͽ XX, bài vi͇t này chú tr͕ng ÿ͉ c̵p ÿ͇n con ÿ˱ͥng giác ng͡
cͯa Hòa th˱ͫng Thích Ĉͱc Nhu̵n tͳ lúc xṷt gia cho ÿ͇n khi
ÿ˱ͫc suy tôn lên ngôi v͓ Pháp chͯ Giáo h͡i Ph̵t giáo Vi͏t Nam,
cNJng nh˱ s͹ ÿóng góp cͯa Ngài cho Ĉ̩o pháp và Dân t͡c.
Tӯ khóa: Ph̵t giáo Vi͏t Nam th͇ kͽ XX, Ĉ͏ nh̭t Pháp chͯ, Hòa
th˱ͫng Thích Ĉͱc Nhu̵n, Giáo h͡i Ph̵t giáo Vi͏t Nam.
1. Vài nét vӅ bӕi cҧnh Phұt giáo ViӋt Nam thӃ kӹ XX
Vào nhӳng năm ÿҫu thӃ kӹ XX, tình hình xã hӝi ViӋt Nam có nhiӅu
biӃn ÿӝng. Nѭӟc Pháp và thӃ giӟi tѭ bҧn ÿӅu lâm vào khӫng hoҧng sau
ChiӃn tranh ThӃ giӟi lҫn thӭ Nhҩt. Vì thӃ, ÿӇ hàn gҳn vӃt thѭѫng chiӃn
tranh, các ÿӃ quӕc ÿӗng loҥt tăng cѭӡng chính sách bóc lӝt ӣ các nѭӟc
thuӝc ÿӏa. Ĉông Dѭѫng trӣ thành ÿӏa bàn trӑng ÿiӇm trong chính sách
khai thác tàn nhүn cӫa thӵc dân Pháp. Trong các năm 1929 - 1930,
khӫng hoҧng kinh tӃ thӃ giӟi bҳt ÿҫu và kéo dài. Sau ÿó, khi nӅn kinh tӃ
ÿѭӧc phөc hӗi không bao lâu, Ĉông Dѭѫng lҥi lâm vào tình trҥng mӝt
ách hai tròng ÿè nһng lên ÿôi vai gҫy guӝc cӫa ngѭӡi dân thuӝc ÿӏa, ách
thӵc dân Pháp và quân phiӋt Nhұt.
Trong tình hình ÿó, vҩn ÿӅ phân hóa giai cҩp và mâu thuүn sâu sҳc
trong xã hӝi ViӋt Nam là tҩt nhiên. Thӵc tӃ ÿó ÿã ҧnh hѭӣng mҥnh mӁ
ÿӃn mӑi lƭnh vӵc xã hӝi ViӋt Nam ÿѭѫng thӡi. TiӃp theo, mӝt sӕ phong
trào yêu nѭӟc, tiêu biӇu nhѭ Ĉông Kinh Nghƭa Thөc, Ĉông Du, kêu gӑi
cҧi cách xã hӝi ÿã tҥo nên mӝt làn sóng lan tӓa khҳp các mһt cӫa ÿӡi sӕng
xã hӝi ViӋt Nam ÿѭѫng thӡi. BiӃn ÿӝng xã hӝi ViӋt Nam ÿҫu thӃ kӹ XX
cNJng làm xuҩt hiӋn mӝt sӕ hiӋn tѭӧng tôn giáo mӟi, tiêu biӇu nhѭ Cao
Ĉài giáo, Phұt giáo Hòa Hҧo, Tӏnh Ĉӝ Cѭ sƭ Phұt hӝi, v.v…
*

Nhà nghiên cӭu, ViӋn Nghiên cӭu Phұt hӑc ViӋt Nam.

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   



Riêng ÿӕi vӟi Phұt giáo, tӯ nhӳng năm ÿҫu thӃ kӹ XX, tôn giáo này
ngày càng mҩt uy tín ÿӕi vӟi quӕc dân và quҫn chúng tín ÿӗ. Ĉa sӕ tăng
sƭ ngày càng lѫ là viӋc tu hӑc, chӍ chuyên cúng ÿám, xem bói, làm
nhӳng chuyӋn mê tín, dүn ÿӃn thӵc trҥng “dӕt và hѭ”. Sӵ suy ÿӗi, tiêu
cӵc trong Phұt giáo ÿã bӏ phê phán rҩt gay gҳt trên báo chí ÿѭѫng
thӡi(1). Xu thӃ ÿòi cҧi cách chính trӏ và xã hӝi rӝ lên khҳp nѫi (phong
trào ÿҩu tranh cӫa Phan Chu Trinh, Phan Bӝi Châu, NguyӉn An
Ninh…); tҫng lӟp thanh niên ҧnh hѭӣng Tây hӑc ngày càng ÿông; sӵ
xuҩt hiӋn cӫa Cao Ĉài giáo (1926)(2) là nhӳng nguyên nhân chính buӝc
Phұt giáo phҧi thӵc hiӋn công cuӝc chҩn hѭng.
Tháng 1/1927, ông NguyӉn Mөc Tiên, Giáo thө ThiӋn ChiӃu trên tӡ
Ĉông Pháp thͥi báo và Tӹ khiêu Tâm Lai trên tӡ Khai hóa nh̵t báo ÿã
viӃt bài kêu gӑi chҩn hѭng Phұt giáo nѭӟc nhà. Tháng 5/1927, Hòa
thѭӧng Khánh Hòa cӱ sѭ ThiӋn ChiӃu ra MiӅn Bҳc gһp sѭ Tâm Lai bàn
viӋc thӕng nhҩt Phұt giáo ViӋt Nam. Do bҩt ÿӗng quan ÿiӇm nên chuyӃn
ÿi cӫa sѭ ThiӋn ChiӃu không thành công. Hѫn mӝt năm sau kӇ tӯ ngày
khӣi xѭӟng, phong trào chҩn hѭng Phұt giáo MiӅn Bҳc dҫn lҳng xuӕng
vào cuӕi năm 1928.
Ngӑn lӱa chҩn hѭng Phұt giáo tuy tҥm lҳng ӣ Bҳc KǤ do không còn
ngѭӡi chӫ xѭӟng, nhѭng ӣ Nam KǤ phong trào này vүn tiӃp tөc vӟi sӵ
lһn lӝi vұn ÿӝng cӫa Hòa thѭӧng Khánh Hòa khҳp các tӍnh MiӅn Tây.
NguyӋt san Pháp Âm do Hòa thѭӧng chӫ trѭѫng (tháng 9/1929) và tұp
Ph̵t hóa tân thanh niên do nhà sѭ trҿ ThiӋn ChiӃu giàu nhiӋt huyӃt cҧi
cách Phұt giáo nѭӟc nhà ra ÿӡi. Tuy chӍ ra ÿѭӧc mӝt sӕ, nhѭng Pháp Âm
và Ph̵t hóa tân thanh niên thӵc sӵ giӳ vai trò tiên phong trong viӋc
truyӅn bá chҩn hѭng Phұt giáo.
Ngày 26/8/1931, lҫn ÿҫu tiên mӝt hӝi Phұt hӑc ra ÿӡi vӟi danh xѭng
Hӝi Nghiên cӭu Phұt hӑc Nam KǤ, trө sӣ ÿһt tҥi chùa Linh Sѫn, Sài
Gòn. Hѭӣng ӭng phong trào, năm 1932, Hӝi Phұt hӑc An Nam ÿѭӧc
thành lұp, trө sӣ ÿһt tҥi chùa Trúc Lâm, HuӃ. TiӃp theo, năm 1934, Hӝi
Phұt giáo Bҳc KǤ ÿѭӧc thành lұp, trө sӣ tҥi chùa Quán Sӭ, Hà Nӝi. Các
tә chӭc này là lӵc lѭӧng lãnh ÿҥo phong trào chҩn hѭng Phұt giáo ӣ ba
kǤ cho tӟi năm 1945, Cách mҥng Tháng Tám thành công, thành lұp
nѭӟc ViӋt Nam dân chӫ cӝng hòa.
Phұt giáo tiӃp tөc ÿӗng hành vӟi dân tӝc trong cuӝc kháng chiӃn
chӕng Pháp (1947 - 1954) qua hoҥt ÿӝng cӫa tә chӭc Phұt giáo Cӭu quӕc.

38

1JX\ʂQ ĈɞL Ĉ͓QJ %͑L FɠQK 3KɪW JLiR 9LʄW 1DP«



Tӯ năm 1949, các tә chӭc Phұt giáo ÿѭӧc tái lұp ӣ vùng tҥm chiӃm, tiӃp
tөc công cuӝc chҩn hѭng, ÿѭa Phұt giáo ViӋt Nam hӝi nhұp vӟi Phұt giáo
quӕc tӃ trong tә chӭc Hӝi Liên hӳu Phұt giáo ThӃ giӟi, viӃt tҳt là WFB
(tháng 6/1950), tiӃn tӟi thӕng nhҩt Phұt giáo ViӋt Nam vӟi viӋc thành lұp
Tәng hӝi Phұt giáo ViӋt Nam (tháng 5/1951) và thành lұp Giáo hӝi Tăng
già Toàn quӕc (tháng 9/1952).
Ngày 20/7/1954, thӵc dân Pháp buӝc phҧi ký HiӋp ÿӏnh Geneva lұp lҥi
hòa bình ӣ Ĉông Dѭѫng. Ĉҩt nѭӟc ta bӏ chia hai miӅn Nam Bҳc, Phұt
giáo cNJng chung sӕ phұn.
Sau ngày 30/4/1975, ÿҩt nѭӟc giҧi phóng, non sông nӕi liӅn mӝt dҧi,
Bҳc Nam sum hӑp mӝt nhà. Thӵc hiӋn ѭӟc nguyӋn thiӃt tha bao ÿӡi cӫa
Tăng ni, Phұt tӱ cҧ nѭӟc, tӯ ngày 4/11 ÿӃn ngày 7/11/1981, 165 ÿҥi biӇu
ÿҥi diӋn 9 tә chӭc, hӋ phái Phұt giáo cҧ nѭӟc hӑp tҥi chùa Quán Sӭ, Hà
Nӝi quyӃt ÿӏnh thành lұp Giáo hӝi Phұt giáo ViӋt Nam, tә chӭc hӧp pháp
duy nhҩt ÿҥi diӋn cho Phұt giáo ViӋt Nam trong nѭӟc và ngoài nѭӟc.
2. Con ÿѭӡng giác ngӝ cӫa Hòa thѭӧng Thích Ĉӭc Nhuұn
ĈӋ nhҩt Pháp chӫ Giáo hӝi Phұt giáo ViӋt Nam Ĉҥi lão Hòa thѭӧng
Thích Ĉӭc Nhuұn, thӃ danh Phҥm Ĉӭc Hҥp, pháp hiӋu Thanh ThiӋn, sinh
năm Ĉinh Dұu (1897), tҥi xã Hҧi Phѭѫng, huyӋn Hҧi Hұu, tӍnh Nam
Ĉӏnh. Hҧi Phѭѫng trѭӟc ÿây thuӝc xã Quҫn Phѭѫng Hҥ, tәng Quҫn
Phѭѫng là mӝt vùng ÿҩt mӟi màu mӥ, nhân dân kính tín Tam bҧo. Báo
Ĉu͙c Tu͏ năm 1938 cho biӃt: “mӝt hҥt Hҧi Hұu có tӟi 30 nóc chùa”,
“mҩy làng Quҫn Phѭѫng hiӋn nay có tӟi ngót 1.000 vӏ Tăng ni ngѭӡi làng
tӯ Thѭӧng tӑa ÿӃn thanh niên trө trì trong hҥt Bҳc KǤ”(3), có nhӳng bұc
cao tăng nәi tiӃng nhѭ Hòa thѭӧng TuӋ Tҥng (Tә Cӗn, 1889 - 1959), Hòa
thѭӧng Trí Hҧi (1906 - 1979), Hòa thѭӧng Phҥm ThӃ Long (1890 1985),v.v… Lúc bҩy giӡ, Hҧi Hұu ÿã có tӟi 9 - 10 Chi hӝi Phұt giáo(4).
Hòa thѭӧng Thích Ĉӭc Nhuұn theo Nho hӑc tӯ năm 7 tuәi. Mҩy năm
sau, cha Ngài vӕn là mӝt nhà Ĉông dѭӧc nәi tiӃng ÿѭӧc sѭ tә chùa Ĉӗng
Ĉҳc, huyӋn Kim Sѫn, tӍnh Ninh Bình ÿón sang ÿӇ chӃ thuӕc phong cӭu
giúp nhân dân trong vùng. Ngài ÿѭӧc theo hҫu cha và dҫn dҫn bén duyên
cӱa Phұt. Năm 15 tuәi (Nhâm Tý, 1912), Ngài xuҩt gia, sѫ tâm cҫu pháp
vӟi trө trì chùa là Hòa thѭӧng Thích Thanh Nghƭa. Sau khi thӃ phát quy
y, Ngài ÿѭӧc nghiӋp sѭ gӱi lên chùa Thanh Nӝn, huyӋn Kim Bҧng, tӍnh
Hà Nam hӑc ÿҥo vӟi sѭ tә Thích Thanh Ninh.

39

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   



Tròn 20 tuәi (1917), Ngài thө Cө túc giӟi tҥi chùa Phúc Nhҥc (Già Lê
tӵ), xã Khánh Nhҥc, huyӋn Yên Khánh, tӍnh Ninh Bình. Giӟi ÿàn này
gӗm các vӏ cao tăng thҥc ÿӭc giӳ các chӭc vө quan trӑng nhѭ: Tә Thanh
KhiӃt trө trì chùa Phѭӧng Ban (Ninh Bình) làm Hòa thѭӧng Ĉàn ÿҫu; Tә
Trung Ĉӏnh làm YӃt ma A xà lê; Tә Thanh Phúc làm Giáo thө; các tә
Thích Khang Thѭӧng và Thích Thanh Nghƭa làm Tôn chӭng.
Sau ÿó, Ngài tiӃp tөc vân du, tҫm sѭ hӑc ÿҥo, tham hӑc vӟi ThiӅn sѭ
Thích Thông MӋnh - Tӯ Hòa, tӭc Tә Giám, thuӝc ThiӅn phái Lâm TӃ ӣ
chùa Ĉào Xuyên, xã Ĉa Tӕn, huyӋn Gia Lâm. Sau ngày Tә Giám viên
tӏch, Ngài vӅ chùa Báo Quӕc, còn gӑi là chùa Bình Vӑng, xã Văn Bình,
huyӋn Thѭӡng Tín, thành phӕ Hà Nӝi, thө giáo vӟi Tә Bҵng Sӣ (Hòa
thѭӧng Phan Trung Thӭ)(5).
Tháng 12/1936, Hӝi Phұt giáo Bҳc KǤ mӣ trѭӡng Phұt hӑc ӣ Hà Nӝi,
vӟi 3 lӟp: lӟp TiӇu hӑc ÿһt tҥi chùa Quán Sӭ, hai lӟp Trung hӑc và Ĉҥi
hӑc ÿһt tҥi chùa Phúc Khánh(6) do Tә Bҵng Sӣ làm Chánh Ĉӕc giáo. Tә
ÿѭa Ngài ÿi theo, và theo nguyӋn vӑng cӫa ÿӋ tӱ, bӕ trí cho Ngài thi vào
lӟp Trung hӑc.
Nhӳng tháng năm theo hӑc Hòa thѭӧng Phan Trung Thӭ và gҫn ba
năm hӑc ӣ Chùa Sӣ, nhұn thӭc cӫa Ngài vӅ chính ÿҥo nhұp sâu. Nhұn
thҩy thӵc trҥng mê tín là trӣ ngҥi lӟn cho Phұt tӱ trên con ÿѭӡng tu hӑc,
nên Ngài ÿã hăng hái và tích cӵc khӣi xѭӟng viӋc bài trӯ vҩn nҥn này.
Ban ÿҫu, Ngài phҧi ÿӕi phó vӟi tѭ tѭӣng dӏ ÿӗng môn, nhҩt là cӫa mӝt sӕ
Phұt tӱ dính dáng ít nhiӅu vӟi các ÿӅn phӫ. Tuy viӋc làm cӫa Ngài lúc ÿó
chѭa nhѭ mong muӕn, nhѭng ít ra cNJng gӧi cho mӑi ngѭӡi sӵ so sánh,
phân biӋt giӳa chính tín và mê tín.
Hòa thѭӧng Thích ThiӋn Siêu, Phó Chӫ tӏch Thѭӡng trӵc Hӝi ÿӗng
Trӏ sӵ Giáo hӝi Phұt giáo ViӋt Nam kiêm Trѭӣng ban Giáo dөc Tăng ni
hӗi tѭӣng: “Khi tôi ÿang là hӑc tăng Trѭӡng An Nam Phұt hӑc HuӃ
nhӳng năm 1936 - 1945, tôi ÿã có nghe tên cө Ĉӗng Ĉҳc mà các vӏ tôn
túc trong sѫn môn HuӃ lúc bҩy giӡ thӍnh thoҧng nhҳc ÿӃn trong nhӳng
cuӝc ÿàm ÿҥo cӫa các vӏ. Lúc ҩy tôi cNJng chӍ nghe qua cө Ĉӗng Ĉҳc là
mӝt bұc chân tu ӣ MiӅn Bҳc”(7). Nghƭa là, ĈӋ nhҩt Pháp chӫ ÿã nәi danh
là bұc chân tu khi mӟi ngót 40 tuәi! Chҷng thӃ mà Tә Bҵng Sӣ sau này
hӃt lӡi khen ngӧi Ngài nhѭ mӝt dNJng tѭӟng, khi mà trình ÿӝ cNJng nhѭ
ÿiӅu kiӋn phát triӇn Phұt giáo nѭӟc nhà sӟm ÿѭӧc nâng cao(8).

40

1JX\ʂQ ĈɞL Ĉ͓QJ %͑L FɠQK 3KɪW JLiR 9LʄW 1DP«



Năm Kӹ Mão (1939), Ngài phát tâm thө giӟi Bӗ tát do Tә TӃ Cát(9) trө
trì chùa TӃ Xuyên, xã Ĉӭc Lý, huyӋn Lý Nhân, tӍnh Hà Nam chӭng ÿàn.
Gҫn 30 năm chuyên tâm tu hӑc, tinh tiӃn trau dӗi ÿҥo hҥnh, Ngài ÿã
trӣ thành bұc tôn ÿӭc uyên thâm Phұt hӑc, kiêm thông cҧ Khәng hӑc.
Năm 1940, Ngài trӣ vӅ kӃ thӃ trө trì chùa Ĉӗng Ĉҳc, bҳt ÿҫu làm nhiӋm
vө “tác Nhѭ Lai sӭ, hành Nhѭ Lai sӵ” quҧng bá giáo lý duyên khӣi ÿӃn
ngѭӡi hӳu duyên tҫm ÿҥo và hӑc ÿҥo bҵng nhӳng phѭѫng tiӋn có ÿѭӧc
nhѭ lұp trѭӡng Phұt hӑc, thuyӃt giҧng, khai giӟi ÿàn, v.v…
Nhân ÿây, chúng tôi thiӃt nghƭ, cҫn làm rõ vҩn ÿӅ ĈӋ nhҩt Pháp chӫ
hoҵng truyӅn giáo lý theo tông phái Phұt giáo nào? Cuӕn Kͽ y͇u Ĉͱc
Pháp chͯ Giáo h͡i Ph̵t giáo Vi͏t Nam, Hòa th˱ͫng Thích Ĉͱc Nhu̵n
(1897 - 1993) viӃt: “Ngài sѫ tâm cҫu pháp vӟi Sѭ Tә Thích Thanh Nghƭa
(thuӝc dòng Tào Ĉӝng, chùa Quҧng Bá - Hà Nӝi) trө trì chùa Ĉӗng Ĉҳc,
xã Ĉӗng Hѭӟng, huyӋn Kim Sѫn, tӍnh Ninh Bình”(10).
Nhѭng văn bia chùa Ĉӗng Ĉҳc, xã Ĉӗng Hѭӟng, huyӋn Kim Sѫn, tӍnh
Ninh Bình lҥi ghi rõ: “Kim Sѫn hӳu huyӋn thӫy ѭ Minh Mҥng thұp niên,
Kӹ Sӱu, thҧnh ѭ Doanh ÿiӅn NguyӉn Công. Ngã tә sѭ Lê Hұu, nguyên
Lâm TӃ chính tông Phѭӧng Ban tӵ, trө trì ѭ Phúc Nhҥc” (huyӋn Kim Sѫn
có vào thӡi Minh Mҥng thӭ 10, năm Kӹ Sӱu, tӭc năm 1829, do NguyӉn
Công Trӭ lұp thành. Vӏ tә sѭ cӫa chùa ta hӑ Lê vӕn dòng Lâm TӃ ӣ chùa
Phѭӧng Ban vӅ trө trì chùa Phúc Nhҥc”(11) .
Sau khi ÿѭӧc nhân dân thӍnh vӅ chùa Ĉӗng Ĉҳc, Tә sѭ ÿã hӃt lòng
truyӅn bá chính pháp và ÿào tҥo Tăng tài. NhiӅu tăng sƭ ÿã ÿѭӧc Tә sѭ
ÿào tҥo và cho ÿi truyӅn bá Phұt pháp toàn huyӋn Kim Sѫn nhѭ chùa
Hàm Ân, chùa Yên Bình, chùa Nhѭ Ĉӝ, chùa Phúc ĈiӅn, v.v…
Lҥi nӳa, chùa Phѭӧng Ban ÿѭӧc dӵng vào năm Minh Mҥng thӭ 2
(1821) ӣ thôn Yên Liêu, nay thuӝc xã Khánh Thӏnh, huyӋn Yên Mô, tӍnh
Ninh Bình. Sӱ liӋu ghi: “Năm Minh Mҥng thӭ 16 tháng 10 ngày mӗng 1.
Vua ÿã ban giӟi ÿao ÿӝ ÿiӋp cho ThiӅn sѭ pháp danh Ĉҥo Tuân, thӃ danh
NguyӉn Ĉình Trӏ, quê ӣ xã Phù Kim, tәng Duyên Hѭng, huyӋn Nam
Trӵc, phӫ Thiên Trѭӡng, tӍnh Nam Ĉӏnh, là ÿӋ nhҩt phái thiӅn Lâm TӃ ӣ
Ninh Bình trө trì chùa Phѭӧng Ban”(12).
Nhӳng sӱ liӋu ÿã dүn nêu trên chӭng minh rҵng, chùa Ĉӗng Ĉҳc theo
ThiӅn phái Lâm TӃ.

41