Xem mẫu
- LUẬT KINH TẾ – MẤY KINH NGHIỆM VÀ
BÀI HỌC TỪ NƯỚC NGOÀI
NGUYỄN NHƯ PHÁT
PTS. Viện Nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật
I. Quan niệm về luật kinh tế
Khái niệm luật kinh tế, lĩnh vực luật kinh tế ( mà ta
quen gọi sau này là ngành luật kinh tế) đã ra đời
trước khi có sự hiện diện của chủ nghĩa xã hội hiện
thực.
Trước khi nhân loại bước vào thế kỷ XX, với sự
thống trị của tư tưởng tự do hóa kinh tế, người ta
chưa biết đến khái niệm luật kinh tế và “ bàn tay vô
hình” của Adam Smith là công cụ duy nhất để điều
tiết sự vận động và phát triển của nền kinh tế. Theo
đó Nhà nước (công quyền) là “kẻ thù” của cơ chế
kinh tế; Nhà nước không được và không thể gây ảnh
hưởng tới nền kinh tế.
- Vì vậy, cơ chế kinh tế của thời đại đó là cơ chế mà
theo C.Mác là “ từ đầu đến ngón chân đều vấy máu”.
Những khuyết tật, mặt trái ( hiểu theo nghĩa xã hội)
và thiếu định hướng tổng thể là căn bệnh cố hữu của
quy luật giá trị. Nói khác đi, bản thân cơ chế thị
trường, hiểu theo nghĩa văn minh và nhân đạo, có
nhu cầu cần được điều tiết.
Theo tinh thần đó, đã đến lúc Nhà nước không thể
đứng trên và đứng ngoài đời sống kinh tế – xã hội.
Quyền lực Nhà nước đã xuất hiện để khắc phục
những khuyết tật của cơ chế thị trường, để bảo vệ tư
do cạnh tranh – động lực phát triển kinh tế, để thực
hiện mục tiêu kinh tế của bản thân Nhà nước và giai
cấp thống trị. Quyền lực đó được thể hiện trong pháp
luật: Pháp luật kinh tế. Như vậy, khi thể hiện yêu cầu
của công quyền, luật kinh tế khởi sinh trong khu vực
luật công, thể hiện thái độ của công quyền ( Nhà
- nước) trước những diễn biến và vận động của đời
sống kinh tế.
Mặc dù vậy, cho đến nay, các học giả tư sản vẫn chưa
có quan niệm thống nhất về luật kinh tế khi đi tìm
biên giới về đối tượng điều chỉnh của lĩnh vực pháp
luật này.
Sự phá sản của mô hình kinh tế kế hoạch trên phạm
vi toàn cầu[1] đã kéo theo sự cáo chung của nhiều
quan điểm và hệ thống lý luận về quản lý kinh tế, về
luật kinh tế truyền thống theo cách hiểu của khoa học
pháp lý XHCN.
Không có con đường thứ ba, tất cả các mô hình kinh
tế kế hoạch đều phải chuyển thành kinh tế thị trường.
Khác hẳn với mô hình kinh tế kế hoạch, kinh tế thị
trường đòi hỏi phải xóa bỏ chế độ độc tôn của một
hình thức sở hữu, đòi hỏi phải khuyến khích và phát
triển một cơ cấu kinh tế nhiều thành phần với sự bình
đẳng của chúng trước pháp luật. Kinh tế thị trường
- đòi hỏi phải có một môi trường pháp lý đảm bảo tự
do kinh doanh của tất cả các chủ thể sản xuất – kinh
doanh. Đặc biệt kinh tế thị trường đòi hỏi sự lùi bước
và nhường bước của quyền lực công cộng trước
nguyên tắc tự do kinh doanh của các loại hình doanh
nghiệp.
Theo kinh nghiệm từ nước ngoài thì điều đó không
có nghĩa rằng, nếu như luật kinh tế của nền kinh tế kế
hoạch hóa được điều chỉnh bằng công thức của luật
công( tức là các chủ thể chỉ được làm những gì mà
pháp luật ghi nhận). Còn ở kinh tế thị trường luật
kinh tế chỉ điều chỉnh theo phương pháp của luật tư (
tức là các chủ thể được làm tất cả những gì mà pháp
luật không cấm). Vì vậy, nếu quan niệm rằng, luật
kinh tế chỉ là luật tư thì sẽ không phân biệt được luật
kinh tế với luật dân sự, thương mại và đặt biệt không
phản ánh được trong pháp luật vai trò của công quyền
( Nhà nước) trong đời sống kinh tế, trong quản lý
- kinh tế. Ngược lại, nếu cho rằng luật kinh tế là luật
công thì cũng khó phân biệt được luật kinh tế với luật
Nhà nước, luật hành chính.thực ra, luật kinh tế hay
luật kinh doanh là những khái niệm rất rộng mà khó
có thể định lượng chính xác về nội dung. Hiểu theo
cách chung nhất thì luật kinh tế là tổng thể các quy
phạm pháp luật mà với các quy phạm đó, Nhà nước
tác động vào các tác nhân tham gia đời sống kinh tế
và các quy phạm liên quan đến mối tương quan giữa
sự tự do của từng cá nhân và sự điều chỉnh của Nhà
nước. Nếu hiểu theo cách đó thì luật kinh tế tồn tại cả
ở pháp luật công và pháp luật tư. Nó điều chỉnh một
mặt khả năng và cách thức sự can thiệp của Nhà nước
vào đời sống kinh tế, bảo vệ lợi ích công và mặt khác
nó thể hiện nguyên tắc bình đẳng và bảo vệ lợi ích tư
của các thành viên tham gia thương trường[2]. Cần
nhấn mạnh thêm rằng, pháp luật công hay tư không
phải là hai ngành luật, hai môn học pháp luật, mà đây
là những khái niệm thể hiện cách thức và nguyên tắc
- xem xét những hành vi pháp lý và khả năng xử sự
của các chủ thể pháp luật[3]. Theo đó, pháp luật công
là lĩnh vực pháp luật mà trong sự điều chỉnh của nó
thể hiện nguyên tắc quyền lực Nhà nước, tòng thuộc
hay lệ thuộc của các chủ thể trong một quan hệ pháp
luật và nhằm bảo vệ lợi ích của trật tự công cộng
(Public order). Trong khi đó pháp luật tư là lĩnh vực
pháp luật thể hiện sự bình đẳng và ngang quyền, tự
do ý chí và thỏa thuận của các chủ thể và nhằm bảo
vệ lợi ích riêng, cá biệt của các chủ thể[4].
Theo cách hiểu rộng về pháp luật kinh tế như trên thì
nội dung của hệ thống pháp luật kinh tế có thể bao
gồm những chế định pháp luật sau đây:
1. Lĩnh vực pháp luật kinh tế công:
- Thể chế Hiến định về kinh tế.
- Pháp luật khuyến khích kinh tế.
- Pháp luật điều tiết kinh tế.
- Pháp luật cạnh tranh.
- - Pháp luật về tổ chức kinh tế.
- Pháp luật về các ngành kinh tế.
2. Lĩnh vực pháp luật kinh tế tư:
- Pháp luật dân sự.
- Pháp luật lao động.
- Pháp luật công ty, thương mại, chứng khoán với
tính cách là lĩnh vực pháp luật riêng của giới thương
gia và hàng hóa đặc biệt.
- Pháp luật về sở hữu trí tuệ.
Như đã trình bày ở trên, việc xác định nội hàm của
khái niệm kinh tế trên “trường quốc tế” đang là vấn
đề nan giải và đến nay không có quan niệm thống
nhất. Tuy nhiên, dù còn quan niệm khác nhau về luật
kinh tế nhưng vấn đề về luật kinh tế, tư duy về luật
kinh tế đang tồn tại ở nhiều nước khác nhau trên thế
giới.
- Nếu ở đâu đó các nhà khoa học không hiểu luật kinh
tế theo nghĩa rộng trên đây thì khi nói đến luật kinh
tế, cảm nhận đầu tiên của họ đều là lĩnh vực pháp luật
thể hiện thái độ và khả năng can thiệp (bằng pháp
luật, theo pháp luật) của công quyền vào đời sống
kinh tế.
Ở Việt Nam trong mấy năm gần đây một số nhà khoa
học pháp lý đã đề xướng một cuộc tranh luận khoa
học xung quanh khái niệm luật kinh tế với mục đích
nhằm khẳng định và sử dụng trong khoa học pháp lý
khái niệm luật kinh tế, luật kinh doanh hay luật
thương mại. Các cuộc tranh luận đó thường liên quan
đến hai vấn đề chính là: xác định lại nội dung của hệ
thống pháp luật trong lĩnh vực kinh tế và xem xét luật
kinh tế, kinh doanh hay thương mại có phải là một
ngành luật độc lập hay không?
Chúng tôi cho rằng, nếu chỉ xuất phát từ vấn đề tên
gọi, chúng ta còn phải tiếp tục thảo luận và khó có
- thể đi đến một kết luận thỏa đáng và thống nhất. Bởi
lẽ:
Thứ nhất: Việc đặt tên cho một ngành luật để xác
định biên giới của nó với các ngành luật khác hoàn
toàn chỉ có tính tương đối và ước lệ.
Thứ hai: Việc ấn định lại đối tượng cho một ngành
luật với tính cách là một bộ phận thuộc cơ cấu nội tại
của một hệ thống pháp luật sẽ không vì thế mà thay
đổi được chất lượng và ý nghĩa cũng như giá trị xã
hội của hệ thống pháp luật hiện hành.
Thứ ba: Nếu như ứng với mỗi tên gọi ở dạng khái
niệm kể trên có thể là một nội hàm riêng biệt thì dù
sao vẫn không có khái niệm nào mang tính đặc trưng,
tiêu biểu và hơn hẳn. Nếu như người Nhật gọi cái đó
là luật thương mại, người Mỹ gọi là luật kinh doanh
và người Đức gọi là luật kinh tế thì điều đó không có
nghĩa đơn giản là pháp luật của một trong các nước
- Nhật, nước Mỹ, nước Đức kém hiệu quả hay thậm
chí lạc hậu.
Quả thực, khi nghiên cứu so sánh, người ta tìm thấy
những khái niệm khác nhau đó và thậm chí những
khái niệm (tên gọi) đó không nhất thiết luôn luôn có
nội dung giống nhau. Song, một số vấn đề có tính
phương pháp luận khi tìm hiểu kinh nghiệm điều
chỉnh pháp luật của nước ngoài là phải xem xét bản
thân sự điều chỉnh đó trong khung cảnh của những
điều kiện lịch sử, dân tộc, truyền thống, kinh tế, xã
hội và triết học cụ thể và có thể riêng có ở từng quốc
gia. Mặc khác, cũng cần xem xét cơ cấu hay cách sắp
xếp cơ cấu của những hệ thống pháp luật mang tính
cá biệt khác nhau mà trong đó luật kinh tế, kinh
doanh hay thương mại tồn tại. Chúng ta đã biết đến
sự tồn tại của những hệ thống pháp luật khác nhau
trên thế giới như hệ Common Law, hệ Civil Law, hệ
Hồi giáo, hệ Nhật Bản, và hệ Xã hội chủ nghĩa.
- Chúng ta cũng đã làm quen với những hệ thống pháp
luật mà ở đó cơ cấu của nó được phân thành luật
công và luật tư và ngược lại.
Tóm lại, không hề tồn tại một mô hình duy nhất tối
ưu về xác định cơ cấu và tên gọi của các bộ phận cấu
thành của mọi hệ thống pháp luật và cũng chưa có
một hệ thống pháp luật cá biệt nào bị coi là phá sản.
Tuy nhiên, khi mọi sự vật, hiện tượng, đều tồn tại
trong quá trình vận động và phát triển, khi mà điều
đó cũng diễn ra trong cơ cấu của hệ thống pháp luật
nước ta, khi mà luật công tách ra khỏi luật tư hay
ngược lại, khi mà luật thương mại trở thành một
ngành luật riêng với tính cách là phát sinh, chuyên
biệt so với luật dân sự và kinh doanh, thuộc về chủ
quyền của các doanh nghiệp, thương gia thì lúc đó,
rất có thể, luật kinh tế sẽ không còn được hiểu như
ngày hôm nay và tính chất công quyền của nó như
- khi nó ra đời sẽ là nội hàm chủ yếu của lĩnh vực pháp
luật này.
***
Cùng với quan niệm về luật kinh tế, nguồn của pháp
luật nói chung và của luật kinh tế nói riêng cũng là
vấn đề mà ở đó, khoa học pháp lý XHCN truyền
thống cũng có sự khác biệt với phần còn lại của thế
giới.
Theo lý luận chung về Nhà nước và pháp luật XHCN
thì nguồn của luật kinh tế là những văn bản pháp luật,
chứa đựng những quy phạm pháp luật do các cơ quan
Nhà nước có thẩm quyền ban hành. Hệ thống pháp
luật nước ta là hệ thống pháp luật theo trường phái
luật quy phạm[5]. Vì vậy, các án lệ không được coi là
nguồn luật, là khuôn mẫu xử sự chung cho các hành
vi của các chủ thể pháp luật. Các quyết định hành
chính, các quyết định của trọng tài kinh tế, các bản án
của Tòa án thương mại (khi chúng ta thành lập)
- không phải là nguồn của luật kinh tế. Theo truyền
thống, nguồn của luật kinh tế ở nước ta bao gồm các
văn bản luật và những văn bản dưới luật.
Tuy nhiên, xét từ thực tiễn, chúng tôi cho rằng, ta
đang có những dấu hiệu thực tế của sự thừa nhận sơ
khai giá trị pháp lý của những “án lệ”. Bởi lý do,
chúng tôi cho rằng, những hướng dẫn nghiệp vụ công
tác xét xử của các Tòa án cấp trên cũng như những
báo cáo tổng kết công tác ngành Tòa án không phải là
những văn bản quy phạm hiểu theo nghĩa truyền
thống song lại có giá trị nhất định nào đó trong hoạt
động áp dụng pháp luật. Mặc khác, những vụ án
trọng điểm, thí điểm cũng nhiều khi được coi là
“khuôn mẫu” nào đó trong công tác của Tòa án. Vì
vậy, có thể kết luận rằng, “án lệ” có thể sẽ hình thành
trong đời sống pháp lý ở nước ta, và nếu vậy, điều đó
cũng không phải là không cần thiết hoặc “phi khoa
học”.
- Trong đời sống kinh tế, đặc biệt trong lĩnh vực kinh
tế đối ngoại, tập quán thương mại ngày càng có giá
trị quan trọng. Mọi người đều biết rằng, khi chưa có
luật thương mại (cổ điển), các thương gia đã sử dụng
những tập quán, thói quen, thông lệ trong buôn bán –
những “quy tắc xử sự” không thể hiện trong văn bản
pháp luật nhưng rất có ý nghĩa thực tế trong việc ràng
buộc các quyền và nghĩa vụ của các bên. Hơn thế
nữa, kể cả trong điều kiện ngày nay, cách thức tổ
chức và thực hiện các hoạt động kinh doanh, thương
mại là hết sức năng động. Vả lại, tự do ý chí là
nguyên tắc tối thượng của việc xác lập và thực hiện
các quan hệ pháp lý tư.
Vì vậy, tập quán thương mại có vị trí rất quan trọng
trong việc bổ sung cho các quy phạm pháp luật và vì
được các thương gia thừa nhận nên chúng có giá trị
điều chỉnh hành vi gần như các quy phạm pháp luật.
- Ngoài ra, với tính cách là có khả năng điều chỉnh
hành vi kinh doanh – thương mại, có thể và cần phải
xem xét đến cả những bản điều kiện giao dịch chung
hay điều lệ riêng của các doanh nghiệp. Những điều
kiện chung giao hàng đó thể hiện tương đối đa dạng
như: quy chế bán hàng, mẫu hợp đồng và thậm chí là
trong cả điều lệ riêng của từng doanh nghiệp. Ngày
nay, trong điều kiện của tự do kinh doanh, tự do ý
chí, cần phải coi các điều lệ riêng của các doanh
nghiệp cũng có giá trị pháp lý trong một chừng mực
nào đó với các bên tham gia giao dịch pháp lý với
doanh nghiệp vì đó là thành quả của sự tự do ý chí –
những ý chí hình thành nên doanh nghiệp và được coi
là “Hiến pháp” của doanh nghiệp. Để có thể có được
giá trị pháp lý như vậy, những điều lệ cần phải có sự
chuẩn thuận của các cơ quan đăng ký kinh doanh và
nói chung các điều kiện chung giao hàng cần có sự
chuẩn thuận của cơ quan Tòa án – những cơ quan mà
- thực ra có chức năng phát triển pháp luật theo cách
thức riêng biệt.
Liên quan đến vấn đề nguồn của luật kinh tế còn có
vấn đề đang đặt ra trong thực tế mà cũng có ý nghĩa
lý luận quan trọng là liệu Bộ luật dân sự và luật
thương mại có được coi là nguồn của luật kinh tế hay
không?
Nếu hiểu luật kinh tế là lĩnh vực pháp luật rất rộng
bao gồm cả luật công và luật tư thì ở phương diện
luật tư của luật kinh tế có thể áp dụng những nguyên
tắc chung được ghi nhận trong Bộ luật dân sự (thí dụ
như về phần hợp đồng). Trong trường hợp này và ở
lĩnh vực này có thể coi Bộ luật dân sự là lex general
còn Pháp lệnh về hợp đồng kinh tế được coi là lex
special. Đây cũng là cách thức để xem xét về mối
quan hệ giữa chế định pháp lý về hợp đồng kinh tế và
hợp đồng thương mại liên quan đến việc áp dụng
pháp luật. Chỉ có điều là đến nay, về phương diện tố
- tụng (lĩnh vực pháp luật công) vẫn thiếu vắng sự
khẳng định đó nên từ phương diện pháp luật thực
định chưa thể coi những tranh chấp từ hợp đồng
thương mại là tranh chấp kinh tế ( theo Điều 12, Pháp
lệnh về thủ tục giải quyết các vụ án kinh tế, ngày
16/3/1994) và để có được tài phán ở các Tòa kinh tế
hay các Trung tâm trọng tài kinh tế.
II. Mấy kinh nghiệm từ nước ngoài
1. Về chủ thể kinh doanh
1.1. Pháp nhân và thể nhân
Ở các quốc gia có nền kinh tế thị trường phát triển và
hệ thống pháp luật lâu đời không có sự phân biệt và
cách biệt giữa khái niệm thương gia và doanh nghiệp
với tính cách là những thành viên hợp pháp của
thương trường. Khi giao lưu trong thương trường, các
thành viên thường quan tâm đến tính chất và đặc tính
pháp lý của nhau mà trước hết đó là một pháp nhân
hay thể nhân.
- Thực ra, đây là cặp phạm trù cơ bản và kinh điển
trong pháp luật dân sự, thuộc lĩnh vực pháp luật và
chủ thể. Song vì ở nước ta hiện nay việc nhận thức về
chúng trong nhiều giới hạn còn lẫn lộn nên chúng tôi
xin được bàn thêm.
Vào những buổi ban đầu của nước Việt Nam mới,
pháp luật đã sử dụng khái niệm pháp nhân để ám chỉ
một loại chủ thể pháp luật được phân biệt với con
người. Sau nhiều năm bị lãng quên thì gần đây, khái
niệm pháp nhân lại được sử dụng trở lại trong cặp
phạm trù pháp nhân và cá nhân. Tại Bộ luật dân sự
chương II có sử dụng khái niệm cá nhân trong sự
phân lập với pháp nhân và sau khi có ý kiến đóng góp
để chỉnh lý thì dự kiến của nhà làm luật vẫn không hề
thay đổi.
Theo truyền thống khoa học pháp lý dân sự nói riêng
và khoa học pháp lý nói chung chia các chủ thể của
luật dân sự thành hai loại: pháp nhân và thể nhân.
- Mặc dù pháp nhân là một loại chủ thể không phải là
con người, một loại chủ thể trừu tượng, không có
hình hài song điều đó không có nghĩa là co người
đồng nghĩa với “cá nhân”. Chẳng hạn, trong Bộ luật
dân sự, tổ hợp tác và hộ gia đình không hưởng quy
chế của một pháp nhân mà chúng cũng không phải là
cá nhân. Chúng tôi cho rằng, với phương pháp tiếp
cận như trong Bộ luật thì còn nhiều khó khăn trong
việc hoạch định cơ cấu chủ thể của luật dân sự.
Bộ luật dân sự phân biệt các loại chủ thể theo dấu
hiệu pháp nhân và cá nhân nên đương nhiên phải đi
tìm thêm những chủ thể pháp luật khác để liệt kê
trong bộ luật mà điển hình là hộ gia đình và tổ hợp
tác – những chủ thể pháp lý không phải là cá nhân mà
cũng không hưởng quy chế của một pháp nhân. Nếu
cứ theo cách như vậy thì chưa cần phải dự tính đến sự
phát triển của kinh tế – xã hội mà ngay hiện nay bộ
luật đã không thể liệt kê hết. Đó là những cộng đồng
- người phải sinh ra một chủ thể pháp luật mới nhưng
không có tư cách pháp nhân thông qua sự liên kết
trên cơ sở của những sự kiện pháp lý. Ngay trong đời
sống kinh tế pháp luật của ta đã không chỉ đề cập đến
hộ gia đình hoặc tổ hợp tác. Các tổ chức liên kết kinh
tế không nằm trong khái niệm tổ hợp tác “ nhóm kinh
doanh” theo nghị định 66 – HĐBT ngày 23/3/1992
không phải là cá nhân mà cũng chẳng là pháp nhân.
Mặc khác, hiện nay trong xã hội đã có không ít các tổ
chức được thành lập theo nguyên tắc hiệp hội mà
không đủ điều kiện trở thành pháp nhân. Thậm chí,
những doanh nghiệp nhà nước hoạt động công ích có
hưởng quy chế đầy đủ của một pháp nhân hay không:
vấn đề này vẫn còn phải được giải quyết cụ thể thông
qua hoạt động hoàn thiện pháp luật về doanh nghiệp
Nhà nước.
Trong lịch sử, đã có thời kỳ pháp luật chưa hề biết
đến khái niệm pháp nhân. Từ thời cổ đại đến thời
nguon tai.lieu . vn
