Bàn về vấn đề “hiếu-nghĩa” trong quan hệ hôn nhân gia đình qua một số quy định của Hoàng Việt luật lệ

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014 151 BAØN VEÀ VAÁN ÑEÀ “HIEÁU-NGHÓA” TRONG QUAN HEÄ HOÂN NHAÂN GIA ÑÌNH QUA MOÄT SOÁ QUY ÑÒNH CUÛA HOAØNG VIEÄT LUAÄT LEÄ Mai Thò Dieäu Thuùy* 1. Môû ñaàu Trong boái caûnh xaõ hoäi Vieät Nam hieän nay ñang phaùt trieån theo höôùng toaøn caàu hoùa, hoäi nhaäp vaø phaùt trieån, döôùi söï taùc ñoäng cuûa neàn kinh teá thò tröôøng, nhöõng giaù trò ñaïo ñöùc “hieáu”, “leã”, “nghóa” cuûa xaõ hoäi toàn taïi trong suoát tieán trình lòch söû cuûa daân toäc ñaõ coù nhieàu thay ñoåi, ñieàu naøy gaây aûnh höôûng khoâng nhoû ñeán xaõ hoäi noùi chung vaø giaù trò nhaân vaên cuûa moãi caù nhaân noùi rieâng. Tuy nhieân, veà baûn chaát ñaïo “hieáu-nghóa” vaãn laø nhaân toá quan troïng taïo neân baûn saéc vaên hoùa truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa ngöôøi Vieät, maø khoâng moät heä thoáng chuaån möïc ñaïo ñöùc xaõ hoäi naøo coù theå thay theá ñöôïc. Vì theá, vieäc oân coá tri taân thoâng qua caùc coå luaät ñeå coù theå hieåu roõ hôn veà nguoàn goác, veà baûn chaát cuûa “hieáu”, “leã”, “nghóa” laøm neàn taûng cho vieäc baûo toàn nhöõng giaù trò truyeàn thoáng ñaïo ñöùc toát ñeïp cuûa daân toäc vaø laøm cô sôû cho vieäc aùp duïng phaùp luaät hieän ñaïi laø ñieàu caàn thieát, nhaát laø trong ñieàu kieän phaùt trieån “hoøa nhaäp nhöng khoâng hoøa tan” hieän nay. Trong phaïm vi baøi vieát naøy chuùng toâi chæ ñeà caäp ñeán vaán ñeà “hieáu-nghóa” ñöôïc theå hieän trong caùc quan heä hoân nhaân gia ñình quy ñònh trong noäi dung cuûa boä Hoaøng Vieät luaät leä. Boä Hoaøng Vieät luaät leä do Toång traán Nguyeãn Vaên Thaønh chæ ñaïo bieân soaïn theo moät quy trình chaët cheõ döôùi söï kieåm soaùt cuûa Hoaøng ñeá Gia Long naêm 1815, neân coøn ñöôïc goïi laø “Luaät Gia Long” vôùi 398 ñieàu, chia thaønh 22 quyeån ñieàu chænh chuû yeáu trong saùu lónh vöïc töông öùng vôùi phaïm vi quaûn lyù cuûa saùu boä: Laïi, Leã, Binh, Hình, Hoä, Coâng. Boä Hoaøng Vieät luaät leä ñöôïc söû duïng trong suoát thôøi kyø nhaø Nguyeãn, roài duøng tieáp ôû Trung Kyø trong thôøi kyø thöïc daân Phaùp chieám ñoùng Vieät Nam. 2. Baøn luaän veà giaù trò ñaïo ñöùc “hieáu-nghóa” trong boä Hoaøng Vieät luaät leä Trong xaõ hoäi phong kieán chöõ “hieáu” laø moät giaù trò xaõ hoäi ñöôïc ñeà cao vaø coi ñoù laø moät chuaån möïc ñaïo ñöùc cô baûn duøng ñeå ñaùnh giaù tö caùch cuûa con ngöôøi, ñöôïc coi laø “neát ñaàu trong traêm neát” [5:33]. Chính vì theá trong quan ñieåm cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam noùi chung vaø trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn noùi rieâng thì chöõ hieáu ñaët cuøng vôùi chöõ trung ñoái vôùi nhaø vua: “quaân xöû thaàn töû thaàn baát töû baát trung, phuï xöû töû vong töû baát vong baát hieáu”, trong caùc toäi thì cuõng “khoâng toäi naøo lôùn hôn toäi baát hieáu” (Nguõ hình chi thuoäc taâm thieân, nhi toäi maïc ñaïi ö * Khoa Luaät, Ñaïi hoïc Hueá. 152 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014 Trang bìa cuûa boä Hoaøng Vieät luaät leä. Doøng treân ghi: Gia Long thaäp nhò nieân ban haønh. (Nguoàn: vi.wikipedia.org/wiki/) baát hieáu) [4:33]. Taïi Ñieàu 2 Hoaøng Vieät luaät leä ñaõ xaùc ñònh haønh vi baát hieáu laø moät trong Thaäp aùc toäi (10 toäi aùc nghieâm troïng nhaát) goïi laø toäi aùc nghòch vaø toäi baát hieáu [1: 105]. Ñaïo hieáu trong coå luaät vöøa laø nghóa vuï phaùp lyù vöøa laø nghóa vuï ñaïo ñöùc, hình thaønh neân khuoân pheùp öùng xöû, neáu con chaùu laøm traùi thì bò coi laø baát hieáu. Theo quy ñònh taïi Ñieàu 307 Hoaøng Vieät luaät leä: “Khi oâng baø, cha meï coøn soáng, con caùi ñöôïc quyeàn nhaän söï nuoâi döôõng, daïy baûo cuûa cha meï. Con chaùu coù nghóa vuï phuïng döôõng oâng baø cha meï, khoâng ñöôïc quyeàn traùi giaùo leänh cuûa oâng baø cha meï”. Beân caïnh ñoù, Ñieàu luaät 306 nghieâm caám con chaùu khoâng ñöôïc thöa kieän, toá caùo hoaëc vu caùo oâng baø cha meï tröø tröôøng hôïp möu phaûn, möu ñaïi nghòch xaâm haïi ñeán hoaøng ñeá vaø söï an nguy cuûa xaõ taéc, gieát cha meï ñeû, cha meï nuoâi thì cho pheùp toá caùo. Taïi caùc Ñieàu 31, 35, 37, 274 Hoaøng Vieät luaät leä cuõng quy ñònh con chaùu coù quyeàn vaø nghóa vuï baûo veä oâng baø, cha meï, coù quyeàn che giaáu caùc toäi phaïm cuûa oâng baø cha meï, cuï theå taïi Quyeån 1 Danh luaät leä, Ñieàu 31 Thaân thuoäc töông vi dung aån (hoï haøng thaân thuoäc che giaáu toäi cho nhau) vieát raèng: “Tröôøng hôïp ngöôøi thaân thuoäc baäc ñaïi coâng trôû leân, maø tang phuïc raát troïng, oâng baø ngoaïi, cha meï vôï cuûa chaùu, reå, vôï choàng cuûa chaùu, anh em cuûa chaùu, vôï cuûa anh em mang ôn lôùn, neáu phaïm toäi ñeàu cho pheùp giaáu toäi cho nhau”, hoaëc trong tröôøng hôïp oâng baø cha meï phaïm toäi ñi ñaøy con chaùu phaûi theo oâng baø cha meï ñi ñeán vaø ôû taïi nôi löu ñaøy (Ñieàu 14 Hoaøng Vieät luaät leä). Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014 153 Hai trang noäi dung Hoaøng Vieät luaät leä. (Nguoàn: vi.wikipedia.org/wiki/). Beân caïnh ñoù, boä luaät cuõng chæ roõ: “Caùc vieäc baát hieáu thì nhieàu laém. Trong chuù thích chæ neâu ñöôïc nhöõng ñieàu coù ghi cheùp trong luaät maø thoâi” [1:52]. Theo ñoù, ñeå ñeà cao loøng hieáu thaûo, Ñieàu 17, Chöông II (Nghi cheá), Quyeån IX Khí thaân chi nhieäm quy ñònh: “Tuoåi giaø coù beänh aét ñôïi chaùu con veà phuïng döôõng ñeå sau yeân phaàn. Neáu con ñoái vôùi cha meï, chaùu ñoái vôùi oâng baø giaø treân 80 tuoåi maø laïi bò beänh naëng, trong nhaø khoâng coù ai thay mình chaêm soùc, maø khoâng chòu veà haàu haï, tham phuù quyù vinh hoa, lôïi loäc, boû nhieäm vuï haàu cha meï, toäi naøy kheùp vaøo toäi boû nhieäm vuï chaêm soùc cha meï. Hoaëc coù ngöôøi ngöôïc laïi cha meï khoâng bò beänh taät maø noùi doái raèng cha meï mình beänh mong coù ngöôøi veà phuïng döôõng. Nhö vaäy moät laø boû rôi cha meï, laø baát nhaân, maët khaùc laø keû baát nghóa vôùi vua, neân phaït 80 tröôïng”. Hoaëc trong Ñieàu 307 ñaõ khaúng ñònh tính nghieâm troïng cuûa haønh vi xuùc phaïm ñeán oâng baø, cha meï thoâng qua quy ñònh: “Con chaùu neáu phuïng döôõng maø coá yù laøm thieáu soùt xöû phaït 100 tröôïng, löu 3.000 daëm”, hoaëc laø “Con chaùu phaïm toäi maï lî, ñaû thöông oâng baø cha meï thì bò tröøng trò naëng hôn tröôøng hôïp phaïm toäi bình thöôøng, möu gieát oâng baø, cha 154 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014 meï bò xöû giaûo quyeát, neáu gieát thì bò xöû beâu xaùc hoaëc laêng trì”. Keå caû tröôøng hôïp con chaùu xaâm phaïm ñeán moà maû toå tieân, oâng baø, cha meï ñeàu bò kheùp vaøo toäi Thaäp aùc. Trong tröôøng hôïp giöõa hieáu ñaïo vaø phaùp luaät coù xung ñoät nhau thì trong noäi dung cuûa Hoaøng Vieät luaät leä hieáu ñaïo vaãn ñöôïc coi laø caùi goác ñeå ñieàu chænh haønh vi cuûa con ngöôøi, theå hieän qua quy ñònh cho pheùp giaûm hoaëc hoaõn hình phaït ñoái vôùi caùc can phaïm coù cha meï giaø yeáu, khoâng nôi nöông töïa, can phaïm laïi laø con thöøa töï. Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä neâu roõ: “Neáu ngöôøi naøo phaïm vaøo toäi ñoà, löu maø coøn oâng baø (cao toå, taèng toå cuõng theá), cha meï ñaõ giaø, oám caàn phaûi haàu nuoâi maø nhaø khoâng coù ngöôøi naøo ñeán tuoåi thaønh ñinh (16 tuoåi trôû leân) thay ñôõ ñöôïc, thì quan coù traùch nhieäm phaûi xeùt hoûi roõ raøng, keâ khai ngöôøi aáy phaïm vaøo toäi danh gì vaø duyeân côù phaûi ôû nhaø haàu nuoâi, thì chæ phaït 100 tröôïng. Coøn caùc toäi khaùc ñeàu cho noäp tieàn chuoäc ôû laïi haàu nuoâi oâng baø, cha meï” [2:57]. Thaäm chí, coù khi ñeå phuïng döôõng oâng baø cha meï, luaät phaùp cho pheùp giaûm hình phaït ñoái vôùi caû toäi gieát ngöôøi: “Phaøm caùc aùn maïng veà ñaùnh nhau cheát, trong khi khaùm nghieäm, phaûi xeùt hoûi roõ teân hung phaïm aáy coù oâng baø, cha meï giaø, oám hay khoâng, teân hung phaïm coù phaûi laø con moät hay khoâng, baùo caùo keøm luoân vaøo moät theå. Ñeán kyø xöû aùn, cho ñöôïc ôû laïi haàu nuoâi beà thaân, chæ laáy theâm giaáy cam keát nöõa. Neáu khi xeùt hoûi, keû can phaïm aáy khoâng phaûi laø haïng ñöôïc ôû laïi haàu nuoâi beà thaân maø ñeán khi xöû aùn, thì oâng baø, cha meï cuûa keû can phaïm aáy ñaõ thaønh ra giaø, oám hoaëc laø anh em con chaùu cheát heát, cuõng ñöôïc vieän leä xin ôû laïi nuoâi haàu beà thaân” [2:76]. “Ngöôïc laïi, toäi phaïm phaïm caùc toäi veà em trai gieát anh ruoät vaø toäi gieát caùc baäc toân tröôûng trong hoï töø ngöôøi phaûi ñeå tang 9 thaùng trôû xuoáng, ñeàu phaûi theo ñuùng luaät maø baét toäi, nhaát ñònh khoâng ñöôïc taâu xin cho ôû laïi thöøa töï nöõa” [2:77]. Beân caïnh ñoù, trong quy ñònh cuûa boä Hoaøng Vieät luaät leä vieäc ñoøi phaân chia taøi saûn khi ra ôû rieâng ñöôïc coi laø moät trong nhöõng bieåu hieän cuûa toäi baát hieáu: “Phaøm oâng baø cha meï coøn soáng, chaùu con giöõ leã thì khoâng ñöôïc coù cuûa rieâng. Neáu ñoøi phaân chia taøi saûn ra ôû rieâng thì ñeàu laø vieäc laøm baát hieáu caû. Hay khi oâng baø cha meï coøn soáng, con chaùu khoâng ñöôïc vì taøi saûn maø toû ra thieáu leã ñoä, cho duø oâng baø cha meï khoâng coøn nöõa thì anh em khi ôû cuøng nhau cuõng phaûi theå hieän leã ñoä hôn vôùi caùc baäc tröôûng boái.” [1:104]. Ñöa ra ñieàu luaät nhö theá chính laø caùch daïy ngöôøi ta chöõ hieáu, noùi caùch khaùc, nhöõng quy ñònh ñoù cuûa Luaät Gia Long ñaõ theå hieän tö töôûng toân troïng ngöôøi giaø, thöông xoùt ngöôøi giaø, anh em yeâu thöông nhau…, theå hieän roõ ñöôïc vieäc ñeà xöôùng ñaïo hieáu trong Nho giaùo. Khi oâng baø, cha meï qua ñôøi thì chöõ “hieáu” vaãn tieáp tuïc raøng buoäc con chaùu caû veà maët luaân lyù laãn maët luaät phaùp. Chính vì theá, trong noäi dung Ñieàu 2 Hoaøng Vieät luaät leä quy ñònh: “Con chaùu coù nghóa vuï phaûi toân troïng thôøi kyø cö tang ñoái vôùi oâng baø cha meï. Con chaùu chöa ñöôïc phaân chia taøi saûn thöøa keá trong thôøi kyø ñeå tang oâng baø, cha meï. Nghe thaáy tang oâng baø cha meï maø giaáu khoâng khoùc, coù tang cha meï maø laøm giaù thuù, vui chôi aên maëc nhö thöôøng laø can toäi baát hieáu”. Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014 155 Beân caïnh vaán ñeà ñaïo hieáu thì Hoaøng Vieät luaät leä coøn chuù troïng ñeán ñaïo “nghóa”. Theo Nho giaùo thì nghóa laø leõ phaûi, söï hôïp lyù, söï ñuùng ñaén. Khoång Töû noùi: “Quaân töû saùng suoát veà nhöõng vieäc hôïp leõ phaûi, traùi laïi keû tieåu nhaân caùi gì lôïi cho mình môùi laøm”. Maïnh Töû noùi: “Söï soáng cuõng laø ñieàu ta muoán, nghóa cuõng laø ñieàu ta muoán, hai caùi ñoù khoâng giöõ ñöôïc caû hai, thì boû soáng maø giöõ laáy nghóa” [5:178]. Hoaøng Vieät luaät leä thöøa nhaän cheá ñoä ña theâ, ngöôøi ñaøn oâng coù quyeàn “naêm theâ baûy thieáp” nhöng phaûi giöõ ñuùng traät töï treân döôùi, ñaây laø nghóa vôï choàng. Ñieàu 96 Hoaøng Vieät luaät leä khi giaûi thích veà “theâ thieáp thaát töï” ñaõ chæ roõ: “Vôï lôùn (theâ) laø ngöôøi ngang baèng moät theå vôùi choàng. Thieáp laø phaän nhoû beân döôùi, chæ ñöôïc tieáp kieán cuøng choàng maø thoâi. Sang heøn chia khaùc nhau. Ñem theâ laøm thieáp laø eùp quyù laøm tieän, ñem thieáp laøm theâ laø naâng heøn leân sang, ñeàu laø vieäc traùi vôùi ñieàu nghóa. Cho neân phaït 100 tröôïng, 90 tröôïng. Ñang coøn theâ maø laïi cöôùi theâ nöõa thì laø laøm sai chính nghóa, cho neân cuõng phaït 90 tröôïng, vôï cöôùi sau phaûi ly dò traû veà toâng toäc” [1:323]. Beân caïnh ñoù, ñeå baûo veä chöõ nghóa trong quan heä hoân nhaân, Ñieàu 108 cuûa Hoaøng Vieät luaät leä ñaõ ghi nhaän ba tröôøng hôïp ngöôøi choàng khoâng ñöôïc boû vôï goïi laø “Tam baát khöù” ñoù laø: “Vôï ñaõ ñeå tang cha meï choàng ba naêm, khi laáy nhau ngheøo veà sau giaøu coù vaø khi laáy nhau coù ngöôøi thaân thuoäc, nay neáu boû khoâng coøn ai thaân thuoäc ñeå trôû veà”. Ba tröôøng hôïp naøy neáu ngöôøi choàng coá tình boû thì phaït 60 tröôïng, cho veà ñoaøn tuï. Ngoaøi ra, ñieàu luaät coøn quy ñònh duø vôï phaïm phaûi “Thaát xuaát” thì cuõng khoâng neân boû neáu khoâng phaûi ñaõ tuyeät nghóa (töùc laø vôï choàng khoâng aên yù, vui veû, tình thì khoâng hieäp, aân ñaõ lìa khoâng theå hoøa laïi ñöôïc). Hoaëc taïi Ñieàu 15 Xuaát theâ vieát raèng: “Neáu choàng boû vôï ñi bieät 3 naêm, trong thôøi gian aáy khoâng baùo quan bieát, roài boû ñi thì phaït 80 tröôïng, töï yù caûi giaù thì phaït 100 tröôïng”. Nhö vaäy, nhöõng ñieàu luaät naøy luoân höôùng ñeán vieäc ñeà cao yù thöùc traùch nhieäm cuûa ngöôøi ñaøn oâng vôùi ngöôøi phuï nöõ vaø gia ñình cuûa mình hôn, ñoù chính laø yù nghóa cuûa nghóa phu theâ. Ngoaøi ra, chöõ “nghóa” coøn goùp phaàn baûo veä quyeàn lôïi ngöôøi phuï nöõ khi choàng cheát, duø Hoaøng Vieät luaät leä khoâng quy ñònh cho vôï goùa höôûng thöøa keá cuûa choàng nhöng thoâng qua quy ñònh “theâ giaõ, teà daõ” töùc vôï caû (theâ) ñöôïc coå luaät thöøa nhaän ngang haøng vôùi choàng neân khi ngöôøi choàng cheát, ngöôøi quaû phuï seõ thay quyeàn choàng quaûn lyù di saûn maø ngöôøi choàng ñeå laïi cho caùc con mình. Luaät quy ñònh cuï theå nhö sau: “Neáu ngöôøi choàng quaù coá laø gia tröôûng, ngöôøi quaû phuï ñöôïc tieáp tuïc haønh xöû quyeàn cuûa choàng. Ngöôøi quaû phuï coù toaøn quyeàn cuûa ngöôøi choàng ñaõ maát ñeå ñieàu khieån gia ñình. Ngöôøi quaû phuï coù ñuû taát caû nhöõng quyeàn thuoäc veà thaân quyeàn ñoái vôùi caùc con vò thaønh nieân vaø ñoái vôùi caû con vôï leõ. Ngöôøi quaû phuï phaûi söû duïng gia saûn do ngöôøi choàng ñeå laïi vaøo vieäc baûo döôõng vaø giaùo duïc caùc con, keå caû con vôï thöù. Ñoái vôùi caùc con thaønh nieân, ngöôøi quaû phuï coù moät uy quyeàn tinh thaàn do choàng ñeå laïi” [5:206]. Treân tinh thaàn giöõ gìn chöõ “nghóa” trong quan heä hoân nhaân neân thöù töï höôûng di saûn thöøa keá höông hoûa vaø taäp aám cuûa caùc con cuõng phuï thuoäc vaøo ... - tailieumienphi.vn