Bàn về tính phổ biến và tính đặc thù của nhà nước pháp quyền

TẠP CHÍ KHOA HỌC
Khoa học Xã hội, Số 9 (6/2017) tr. 57 - 65

BÀN VỀ TÍNH PHỔ BIẾN VÀ TÍNH ĐẶC THÙ
CỦA NHÀ NƢỚC PHÁP QUYỀN
Phạm Tuấn Anh
Học viện Kỹ thuật Quân sự
Tóm tắt: Nhà nước pháp quyền là hướng nghiên cứu mang tính tổng hợp, vừa mang tính cơ bản, vừa
mang tính cấp bách, thời sự, vừa có ý nghĩa tư tưởng, lý luận và thực tiễn quan trọng. Hướng nghiên cứu này
bao gồm những vấn đề lịch sử, lý luận và những vấn đề thực tiễn ở những cấp độ khác nhau: thế giới, khu vực và
từng quốc gia, dân tộc. Trong đó có hướng nghiên về tính phổ biến và tính đặc thù của nhà nước pháp quyền.
Bài viết này phân tích và làm rõ tính phổ biến, tính đặc thù của nhà nước pháp quyền.
Từ khóa: Nhà nước pháp quyền, nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, tính đặc thù, tính phổ biến.

1. Đặt vấn đề
Tư tưởng về nhà nước pháp quyền là một trong những giá trị chung có tính phổ biến
trong tư duy triết học, pháp lý và chính trị của nhân loại về một cách thức/phương thức tổ
chức quyền lực nhà nước đáp ứng yêu cầu vận động, phát triển khách quan của nhiều quốc
gia, dân tộc và thời đại nhằm từng bước giải phóng con người và xã hội, hướng tới xã hội dân
chủ, công bằng, văn minh và cuộc sống tự do, ấm no và hạnh phúc thực sự cho con người.
“Trong lịch sử, học thuyết về nhà nước pháp quyền đã trở thành ngọn cờ tư tưởng của giai cấp
tư sản trong việc tập hợp lực lượng đấu tranh lật đổ chế độ phong kiến bảo thủ trì trệ, độc tài
và chuyên chế” [2].
Xét về phương diện lý luận, nhà nước pháp quyền là một hình thức tổ chức của quyền
lực nhà nước, trong đó toàn bộ tổ chức và hoạt động của nhà nước đều được quy định bởi
pháp luật và theo đúng các quy định của pháp luật. Quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền
về thực chất là quá trình chuyển mô hình nhà nước, từ nhà nước mà quyền lực lâu nay thuộc
về bộ máy nhà nước sang một nhà nước với nguyên tắc quyền lực thuộc về pháp luật; từ một
hệ thống pháp luật xưa nay xác lập quyền lực của bộ máy cai trị và nghĩa vụ của nhân dân
sang một hệ thống pháp luật xác lập quyền lực của nhân dân và quy định nghĩa vụ, trách
nhiệm phục vụ nhân dân của bộ máy nhà nước. Như vậy, với nhà nước pháp quyền, một sự
chuyển đổi vị trí thật sự diễn ra trong mối quan hệ giữa nhà nước và nhân dân: Nhân dân có
cơ hội thật sự trở thành người chủ của quyền lực và có khả năng, điều kiện để làm chủ quyền
lực; nhà nước, mà cụ thể là bộ máy nhà nước và đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức nhà
nước trở thành công cụ phục vụ nhân dân, chịu sự kiểm tra, giám sát của nhân dân trong một
trật tự pháp luật tự do, dân chủ và công bằng.
Có thể nói, nhà nước pháp quyền là một giá trị chung của nhân loại, là nhu cầu, mục
đích hướng tới của con người và xã hội loài người. Theo nhận thức chung của cộng đồng
quốc tế, tính phổ biến và tính đặc thù của nhà nước pháp quyền thể hiện ở những nội dung cơ
bản được trình bày dưới đây.


Ngày nhận bài: 5/10/2016. Ngày nhận đăng: 25/12/2016
Liên lạc: Phạm Tuấn Anh, e - mail: phamtuananhvp@yahoo.com

57

2. Tính phổ biến của nhà nƣớc pháp quyền
2.1. Nhà nước pháp quyền là biểu hiện tập trung của chế độ dân chủ
Tiêu chí đầu tiên và quan trọng nhất của nhà nước pháp quyền là toàn bộ quyền lực nhà
nước thuộc về nhân dân. Nhân dân là chủ thể tối cao và duy nhất của quyền lực nhà nước, có
quyền kiểm tra và giám sát việc thực hiện quyền lực nhà nước. Hạt nhân của lý luận nhà nước
pháp quyền là vấn đề dân chủ. Dân chủ vừa là bản chất, vừa là điều kiện, là tiền đề để xây
dựng nhà nước pháp quyền. Dân chủ luôn gắn liền với pháp luật và được bảo đảm bằng pháp
luật. Dân chủ và phát huy dân chủ là nhiệm vụ trọng tâm của nhà nước pháp quyền. Quá trình
dân chủ hóa đời sống xã hội cũng chính là quá trình xây dựng và hoàn thiện không ngừng của
nhà nước pháp quyền.
Nhà nước pháp quyền phải là một nhà nước dân chủ, không thể là một nhà nước phản
dân chủ. Nhà nước pháp quyền không thể là nhà nước độc tài chuyên chế của các chế độ
chiếm hữu nô lệ, phong kiến, nơi mà ở đó chế độ nhà nước gắn với tôn giáo với thần quyền,
với chế độ thần dân hoặc chế độ nô lệ. Nhà nước pháp quyền phải là nhà nước của nhân dân,
do nhân dân, vì nhân dân, không có điều ngược lại - nhà nước của một thế lực tôn giáo, quý
tộc phong kiến. Nhà nước đó phải được tổ chức trên nguyên tắc tất cả quyền lực nhà nước
phải thuộc về nhân dân. V.I. Lênin cho rằng: “Dân chủ là một hình thức nhà nước” [3], điều
đó có nghĩa là, nhà nước pháp quyền cũng là một hình thức nhà nước. Nhà nước pháp quyền
là một hình thức nhà nước được phân tích trong mối tương quan giữa nhà nước và pháp luật.
Nhà nước pháp quyền với tính cách là những giá trị phổ biến, là biểu hiện của một trình độ
phát triển dân chủ. Do đó, nhà nước pháp quyền không phải là một kiểu nhà nước mà là một
cách thức/phương thức tổ chức nhà nước và xã hội trên nền tảng dân chủ và tôn trọng, bảo
đảm, bảo vệ các quyền cơ bản của con người, quyền công dân. Trong ý nghĩa này, nhà nước
pháp quyền được nhìn nhận như một cách thức tổ chức nền dân chủ, cách thức tổ chức nhà
nước và xã hội trên nền tảng dân chủ. Điều này có nghĩa là nhà nước pháp quyền phải gắn
liền với một nền dân chủ, tuy không phải là một kiểu nhà nước được xác định theo lý luận về
hình thái kinh tế - xã hội, nhưng không thể xuất hiện trong một xã hội phi dân chủ. Điều này
cắt nghĩa tại sao ý tưởng về một chế độ pháp quyền đã xuất hiện từ rất sớm trong lịch sử nhân
loại, thậm chí từ thời Cổ đại bởi các nhà tư tưởng Hy Lạp, La Mã, hay tư tưởng pháp trị tại
Trung Hoa Cổ đại, nhưng mãi đến khi nhà nước tư sản ra đời, với sự xuất hiện của nền dân
chủ tư sản, nhà nước pháp quyền mới từ ý tưởng từng bước trở thành một nhà nước hiện thực.
Nhà nước pháp quyền thể hiện tính dân chủ của nhân loại. Hay nói một cách khác,
không thể có một nhà nước pháp quyền nào mà quyền lực nhà nước lại không thuộc về nhân
dân. Nhân dân thực hiện quyền lực nhà nước là một trong những tiêu chí căn bản của nhà
nước pháp quyền. Mục tiêu của nhà nước pháp quyền là xây dựng và thực thi một nền dân
chủ, bảo đảm quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân. Nhân dân thực hiện quyền dân chủ của
mình thông qua dân chủ trực tiếp và dân chủ đại diện.
2.2. Nhà nước pháp quyền được tổ chức và hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và
pháp luật
Nhà nước pháp quyền quản lý xã hội bằng pháp luật, thực chất là quản lý xã hội bằng ý
chí phổ biến của nhân dân được luật hoá. Pháp luật do nhà nước ban hành giữ vị trí và có hiệu
58

lực thống trị không chỉ đối với xã hội mà còn đối với chính bản thân nhà nước. Pháp luật không
chỉ là công cụ để duy trì và phát triển xã hội mà còn là công cụ duy trì sự tồn tại của chính nhà
nước. Chức năng, quyền hạn của nhà nước phải do Hiến pháp và pháp luật quy định.
Về nội dung, pháp luật trong nhà nước pháp quyền chi phối toàn bộ hoạt động của nhà
nước, thể hiện và đáp ứng nhu cầu khách quan của xã hội, thúc đẩy xã hội phát triển. Xét về mặt
cấu trúc, pháp luật của nhà nước pháp quyền là một thể thống nhất, có thứ bậc, trong đó Hiến
pháp giữ vị trí cao nhất. Các đạo luật và các quy định dưới luật phải tuân thủ Hiến pháp cả về
nội dung lẫn hình thức, cả thủ tục ban hành lẫn phạm vi hiệu lực. Pháp luật phải được áp dụng
công bằng, nhất quán, phải bảo đảm tính dân chủ, công khai, sự minh bạch và dễ tiếp cận.
Khác với nhà nước pháp trị, trong nhà nước pháp quyền, mọi lĩnh vực cần thiết phải có
sự điều chỉnh bằng pháp luật, với phương châm “đối với cá nhân thì được làm tất cả những gì
mà pháp luật không cấm, còn đối với cơ quan nhà nước chỉ được phép làm những gì mà pháp
luật quy định”. Pháp luật của nhà nước pháp quyền còn có mục tiêu vì con người, quyền con
người, quyền công dân. Bởi vì, tính tối cao của pháp luật cũng có thể có và rất cần phải có
trong nhà nước cực quyền, bao gồm những đạo luật phản nhân quyền, tước bỏ đi mọi quyền
tự nhiên của con người. Tuy nhiên, không phải mọi chế độ lập hiến, mọi hệ thống pháp luật
đều có thể đưa lại khả năng xây dựng nhà nước pháp quyền, mà chỉ có Hiến pháp và hệ thống
pháp luật tiến bộ, dân chủ, công bằng mới có thể làm cơ sở cho chế độ pháp quyền trong nhà
nước và xã hội. Chúng ta đều thấy rõ là, các nhà nước phi dân chủ không thể xây dựng nhà
nước pháp quyền bởi vì ở các nhà nước này, pháp luật không phải là sản phẩm của những
thỏa thuận xã hội mà là kết quả của những ngẫu hứng chính trị. Nói cách khác, toàn bộ quá
trình lập pháp, hành pháp, tư pháp ở những nhà nước phi dân chủ thường bị thao túng bởi một
số lực lượng chính trị nhất định, không rành mạch về nguyên tắc và không hợp pháp về địa vị.
Điều đó cho thấy, chừng nào pháp luật còn được xây dựng và sửa đổi, bổ sung dựa trên những
nhận thức chính trị chủ quan của những chủ thể cầm quyền thì không thể tạo ra trạng thái ổn
định của quyền lực pháp luật, tức là không thể xây dựng nhà nước pháp quyền theo đúng
nghĩa. Nhà nước pháp quyền phải là nhà nước mà ở đó pháp luật giữ địa vị thống trị (thượng
tôn), tức là pháp luật chi phối và điều chỉnh mọi sinh hoạt của đời sống xã hội và quyền lực
của pháp luật phải ổn định.
2.3. Quyền lực nhà nước trong nhà nước pháp quyền được tổ chức và thực hiện theo các
nguyên tắc dân chủ: phân công quyền lực và kiểm soát quyền lực
Xuất phát từ yêu cầu tổ chức quyền lực nhà nước, lý luận về nhà nước pháp quyền chỉ
ra rằng: Quyền lực nhà nước phải được phân chia thành quyền lập pháp (làm ra pháp luật),
quyền hành pháp (tổ chức thi hành pháp luật), quyền tư pháp (điều tra, xét xử). Sự phân chia
quyền lực này được cụ thể hóa bằng việc giao cho các cơ quan nhà nước tương ứng thực hiện
các quyền, cụ thể: quyền lập pháp được trao cho Quốc hội (hay Nghị viện), quyền hành pháp
được trao cho Chính phủ, quyền tư pháp được trao cho Tòa án. Mục đích của việc phân chia
quyền lực là nhằm không để quyền lực tập trung tất cả vào bất cứ một cơ quan hay cá nhân
nào, để quyền lực được thực hiện đúng đắn, bảo đảm quyền lực của nhân dân, do nhân dân ủy
nhiệm luôn được kiểm soát, không bị lạm dụng, tha hoá.
59

Mọi thiết chế quyền lực nhà nước phải được tổ chức và hoạt động trong khuôn khổ và
bị kiểm soát bởi pháp luật, không ai có thể lạm dụng quyền lực. Để quyền lực không bị lạm
dụng, tha hóa, thì phải sắp xếp quyền lực sao cho quyền lực ngăn chặn quyền lực, tham vọng
phải được kiểm soát bằng pháp luật. Nhà nước pháp quyền được tổ chức ra để không ai có thể
lạm dụng quyền lực, chống người khác, mưu lợi cho bản thân, cũng như của những người
thân quen. Quyền lực nhà nước phải được kiểm soát từ nhiều góc độ khác nhau của quyền
lực. Muốn cho một nhà nước chịu trách nhiệm tức là bị hạn chế quyền lực, thì quyền lực nhà
nước phải được tổ chức theo nguyên tắc phân quyền. Bản thân của từng nhánh quyền lực tạo
nên các cấu thành khác nhau của bộ máy nhà nước cũng phải có những đòi hỏi riêng, xuất
phát từ chính nhiệm vụ và chức năng của chúng.
Trong cơ cấu tổ chức quyền lực nhà nước, quyền tư pháp phải được độc lập để bảo vệ
pháp luật, bảo đảm các quyền và tự do của con người, các quyền cơ bản của công dân. Sự độc
lập của quyền tư pháp là một trong những yếu tố căn bản của nhà nước pháp quyền nhằm hạn
chế sự tùy tiện, lạm quyền của các nhánh quyền lực nhà nước khác; bởi vì, trong nhà nước
pháp quyền, pháp luật giữ địa vị thống trị (thượng tôn) mà Tòa án là cơ quan phán xét về các
vi phạm pháp luật, vi phạm các quyền công dân từ phía cá nhân, tổ chức và cả từ phía nhà
nước. Tòa án cũng là nơi phán xét các quyết định của các cơ quan hành pháp nếu có biểu hiện
vi phạm quyền công dân hoặc vi phạm thẩm quyền của các cơ quan khác. Một trong những
đòi hỏi của cơ quan tư pháp trong nhà nước pháp quyền là phải độc lập trước các nhánh quyền
lực nhà nước khác. Khi vai trò của các nhà lập pháp và quan tòa được trao cho hai cơ quan
khác nhau, sự quản lý tùy tiện sẽ không còn hoặc ít nhất cũng là có cơ chế để hạn chế. Khi
quyền làm luật được tách khỏi quyền giải thích và áp dụng luật, thì chính nền tảng của pháp
quyền sẽ được tăng cường. Tính độc lập của tư pháp không những cho phép Tòa án đưa ra
những phán quyết đúng đắn, mà còn có thể chống lại sự lạm quyền của các nhánh quyền lực
khác.
Trong nhà nước pháp quyền cần phải có cơ chế kiểm soát quyền lực hiệu quả để ngăn
ngừa sự lạm dụng quyền lực của các cơ quan nhà nước, ngăn chặn, loại bỏ những hoạt động
sai trái của các thiết chế quyền lực nhà nước, phát hiện và điều chỉnh được việc thực thi quyền
lực nhà nước. Mặt khác, kiểm soát quyền lực còn nhằm bảo đảm cho các cơ quan nhà nước hoạt
động đúng giới hạn do Hiến pháp và pháp luật định ra, vừa tuân thủ sự thượng tôn Hiến pháp và
pháp luật, đồng thời đảm bảo tính hiệu quả, hiệu lực trong vận hành của bộ máy nhà nước. Kiểm
soát quyền lực nhà nước được thực hiện dưới nhiều hình thức, qua nhiều kênh và nhiều cấp độ
khác nhau, đó là việc giám sát, kiểm tra, thanh tra, kiểm sát bằng cơ chế xã hội như báo chí, các tổ
chức, đoàn thể quần chúng, cá nhân... trong tổng thể bộ máy nhà nước hay trong từng hệ thống cơ
quan nhà nước.
2.4. Nhà nước pháp quyền tôn trọng, đề cao và bảo đảm quyền con người, quyền công dân
trong mọi lĩnh vực hoạt động của nhà nước và xã hội
Quyền con người, quyền công dân là tiêu chí căn bản để đánh giá tính pháp quyền của
chế độ nhà nước. Mọi hoạt động của nhà nước đều phải xuất phát từ sự tôn trọng và bảo đảm,
bảo vệ quyền con người, quyền công dân, tạo mọi điều kiện cho công dân thực hiện quyền
60

của mình theo đúng các quy định của pháp luật. Mối quan hệ giữa cá nhân công dân và nhà
nước được xác định chặt chẽ về phương diện pháp luật và mang tính bình đẳng. Mô hình quan
hệ giữa nhà nước và cá nhân công dân được xác định theo nguyên tắc: Đối với cơ quan nhà
nước chỉ được làm những gì pháp luật cho phép; đối với công dân được làm tất cả những gì
mà pháp luật không cấm. Các quyền cơ bản và thiêng liêng nhất của con người như quyền
được sống, quyền bình đẳng, quyền mưu cầu hạnh phúc, quyền sở hữu tài sản... phải được nhà
nước tôn trọng và bảo đảm, bảo vệ bằng pháp luật. Nhà nước pháp quyền bảo đảm cho mọi cá
nhân công dân đều có quyền bình đẳng và tự do trước pháp luật, có đủ cơ hội về mặt pháp lý
để phát huy mọi khả năng vốn có của mình. Mối quan hệ trách nhiệm pháp lý giữa công dân
và nhà nước là đặc trưng quan trọng của nhà nước pháp quyền; trong đó, nhà nước thừa nhận
và có nghĩa vụ, trách nhiệm bảo đảm tự do, bình đẳng của công dân, không được can thiệp vô
hạn vào đời sống của cá nhân công dân. Nhà nước được xây dựng trên nền tảng của xã hội
công dân. Một xã hội mà ở đó công dân là chủ thể, nhà nước có nghĩa vụ, trách nhiệm phải
phục vụ lợi ích chính đáng của công dân, mà không có điều ngược lại. Pháp luật phải đứng
trên nhà nước và nhà nước phải có nghĩa vụ, trách nhiệm tuân thủ pháp luật. Để bảo đảm cho
tính chất này, nhà nước pháp quyền đề cao vị trí, vai trò của hệ thống Tòa án. Tính độc lập
của Tòa án phải được tuân thủ một cách nghiêm ngặt. Chỉ có Tòa án mới có chức năng phán
xét các tranh chấp, mâu thuẫn trong xã hội.
2.5. Nhà nước pháp quyền gắn liền với một cơ chế bảo vệ Hiến pháp và pháp luật phù hợp
Nền tảng của nhà nước pháp quyền là Hiến pháp và một hệ thống pháp luật tiến bộ, dân
chủ và công bằng. Vì vậy, một cơ chế bảo vệ Hiến pháp và pháp luật luôn là một yêu cầu, một
điều kiện cần thiết nhằm bảo đảm cho Hiến pháp và pháp luật luôn được tôn trọng, đề cao và
tuân thủ nghiêm minh. Hình thức và phương thức bảo vệ Hiến pháp và pháp luật ở các quốc
gia, dân tộc trên thế giới có thể rất đa dạng và khác nhau, nhưng đều hướng tới mục tiêu là
bảo đảm địa vị tối cao, bất khả xâm phạm của Hiến pháp, loại bỏ hành vi trái với tinh thần và
quy định của Hiến pháp, không phụ thuộc vào chủ thể của các hành vi này. “Hiến pháp là cơ
sở của mọi hình thức tổ chức quyền lực công khai, mọi chủ thể trong xã hội, kể cả các cơ
quan nhà nước bất kể ở cương vị nào đều phải tuân thủ Hiến pháp. Các chính sách và quyết
định của nhà nước đều phải dựa vào Hiến pháp và pháp luật, phục tùng Hiến pháp, pháp luật
và tất cả các mối quan hệ qua lại giữa nhà nước và cá nhân công dân cũng phải dựa trên cơ sở
của pháp luật” [1]. Hiến pháp phải là bản văn có hiệu lực pháp lý tối cao có tác dụng hạn chế
quyền lực của các cơ quan tối cao trong bộ máy nhà nước, bảo đảm cho mọi cơ quan nhà
nước tôn trọng Hiến pháp và pháp luật. Các cơ quan nhà nước phải đặt trong vòng kiểm soát
của Hiến pháp và pháp luật, với mục đích bảo vệ quyền con người, quyền công dân trong một
xã hội dân chủ, công bằng, văn minh. Các cơ quan nhà nước từ Trung ương đến cơ sở phải
được tổ chức và hoạt động trong một cơ chế tự kiểm tra một cách mặc nhiên, tránh tình trạng
để cho đến hậu quả khôn lường phải nhờ vào sự xét xử của các cơ quan tư pháp. Đồng thời,
để bảo vệ Hiến pháp và pháp luật, nhà nước pháp quyền luôn đòi hỏi phải xây dựng và thực
thi một chế độ tư pháp thật sự dân chủ, minh bạch và trong sạch để duy trì và bảo vệ pháp chế
trong mọi lĩnh vực hoạt động của nhà nước và xã hội.
61