Bài viết Phân tích hành vi sử dụng rượu bia khi tham gia giao thông: Tiếp cận bằng phương pháp phân tích nguyên nhân - kết quả - TS Lê Thu Huyền

Phân tích hành vi sử dụng rượu bia khi tham gia giao thông: Tiếp cận bằng phương pháp phân tích nguyên nhân – kết quả TS. Lê Thu Huyền Bộ môn Quy hoạch & Quản lý GTVT Đại học Giao thông Vận tải Tóm tắt: Trong vài thập kỷ qua, tốc độ cơ giới hóa nhanh chóng, đặc biệt là sự bùng nổ sử dụng xe gắn máy và các phương tiện cơ giới cá nhân khác, trong điều kiện hạn chế về cơ sở hạ tầng, ý thức người tham gia giao thông và quản lý giao thông là những nguyên nhân chủ yếu dẫn đến tình trạng nghiêm trọng của tai nạn giao thông đường bộ ở Việt nam. Hiện nay, tình trạng lạm dụng rượu, bia trong sinh hoạt đang trở thành vấn đề nóng, gây bức xúc trong dư luận xã hội. Rượu, bia đặc biệt nguy hiểm đối với những người điều khiển phương tiện tham gia giao thông. Lái xe trong trạng thái thiếu tỉnh táo làm chủ hành vi không chỉ đặt người lái xe vào nguy hiểm, mà nó còn đe dọa sức khỏe và tính mạng của hành khách trên xe và tất cả những người tham gia giao thông khác. Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), tác hại của rượu, bia liên quan đến tai nạn giao thông đặc biệt đáng báo động ở các nước đang phát triển, nơi mà việc tiêu thụ rượu, bia tăng cao. Số liệu thống kê tại Việt Nam cho thấy khoảng 40% các vụ tai nạn giao thông (trong đó có 11% bị tử vong) là có liên quan đến rượu bia. Bài báo giới thiệu phương thức tiếp cận nhằm phân tích mối quan hệ giữa nguyên nhân và hậu quả của hành vi sử dụng rượu bia của người điều khiển phương tiện tham gia giao thông. Từ đó, có thể đề xuất các giải pháp triệt để, đồng bộ để giải quyết hiệu quả thực trạng này. Abstract In recent decades, the high speed of motorization in traffic, especially the boombing increasing of motorcycles and other motorized vehicles, in the limited condition of infrastructure, along with limitation of driver awareness and traffic management ability are the main causes leading to the increasing in number and seriousness level of road traffic accident in Vietnam. Currently, the situation of abusing alcohol drinking is becoming the hot topic, attracting the high attention in the society. Alcohol drinking is seriously dangerous to drivers participating in the traffic flow. Impaired driving not only puts the driver at risk -- it threatens the lives of passengers and all others who share the road.Under the WHO’s report (2012), the accidents related to alcohol is in an emergency case in developing countries with the high rate of alcohol drinking. Statistics data in Vietnam shows that about 40% traffic accidents (with 11% fatalities) are involved with alcohol. The paper introduces the approach of analyzing the relationship between causes and consequences/effects of the behavior of alcohol drinking of traffic participants. From that, it can be proposed comprehensive and consistent solutions for such situation. 1. Tổng quan về hành vi sử dụng rượu bia khi tham gia giao thông Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO, 2010) thì ở hầu hết các nước có mức thu nhập cao, khoảng 20% lái xe bị thương tích dẫn đến tử vong có lượng cồn trong máu vượt quá giới hạn 1 hợp pháp; ở các nước có mức thu nhập thấp và trung bình thì từ 33% - 69% lái xe bị thương tích tử vong, 8% - 29% lái xe bị các chấn thương không tử vong có sử dụng rượu, bia trước khi xảy ra TNGT. Đặc biệt đối với những lái xe chuyên nghiệp thì mức độ tác hại gây ra khi sử dụng rượu bia trong quá trình điều khiển phương tiện sẽ không chỉ có thể xảy ra đối với riêng bản thân người lái xe mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sinh mạng, tài sản của nhiều người khác. Một số ví dụ trên thế giới như: Tại Bangalore, Ấn Độ, 28% số vụ tai nạn giao thông xảy ra ở nam giới từ 15 tuổi trở lên có sử dụng rượu, bia. Ở Thái Lan, gần 44% nạn nhân thương tích giao thông điều tra tại bệnh viện công có mức BAC là 0,1g/100ml hoặc cao hơn. Tại Mỹ, nửa triệu người bị thương và 17.000 người bị chết mỗi năm do các vụ va chạm giao thông liên quan đến sử dụng chất có cồn khi lái xe. Hầu hết 40% trong tổng số trường hợp thanh niên tử vong do giao thông đường bộ có liên quan trực tiếp đến việc tiêu thụ chất có cồn. Một số nghiên cứu TNGT ở bệnh viện Việt Đức và Saint Paul gần đây cho thấy nạn nhân bị TNGT có nồng độ cồn trong máu chiếm tỷ lệ 62%. Viện Pháp y Quốc gia xét nghiệm 500 nạn nhân tử vong thì có 34% nạn nhân có nồng độ cồn trong máu vượt mức cho phép. Nhiều chuyên gia ước tính nguyên nhân TNGT do uống rượu, bia phải trên 40%, bao gồm cả nguyên nhân trực tiếp và gián tiếp. Tai nạn giao thông đường bộ cũng là gánh nặng kinh tế cho gia đình và cộng đồng. Trên cơ sở đánh giá của Ngân hàng Thế giới (2014), các vụ tai nạn giao thông gây thiệt hại cho Việt nam khoảng 885triệu USD mỗi năm, trong khi chi phí y tế của chính phủ là khoảng 3 tỷ đô. Chi phí cơ hội của các gia đình còn lớn hơn do khả năng suy giảm sức lao động của người bị tai nạn, dẫn đến giảm thu nhập hộ gia đình. Một nghiên cứu (số liệu của bệnh viện Việt Đức, 2015) đã chỉ ra rằng 60% nạn nhân tai nạn giao thông bị tổn thương não không thể thực hiện được các hoạt động hàng ngày và không thể quay lại làm việc sau tai nạn. Trên thế giới, mỗi năm chi phí cho va chạm giao thông đường bộ là 518 tỉ đô la Mỹ. Thiệt hại do va chạm giao thông đường bộ chiếm 1-5% tổng sản phẩm quốc nội ở các nước thu nhập cao có thể dẫn chứng như: + Tại Mỹ, thiệt hại kinh tế do các vụ va chạm giao thông liên quan đến rượu, bia là 51,1 tỉ USD mỗi năm + Tại Nam Phi, tổng chi phí trung bình hàng năm cho hệ thống y tế của nước này là 46,4 triệu USD, riêng chi phí cho tai nạn giao thông do rượu, bia lên đến 14 triệu USD. + Tại Thái Lan, 30% số vụ tai nạn giao thông có liên quan đến sử dụng rượu, bia. Điều đó có nghĩa là tổng chi phí cho tai nạn giao thông có liên quan đến rượu, bia là 1 tỉ USD/năm (trong tổng chi phí do tai nạn giao thông là 3 tỉ USD). Nghiên cứu của Quỹ An toàn giao thông đường bộ (Safe Roads for youth, a research action project in emerging countries) (2014) cũng xác định hiện trạng lạm dụng rượu bia tại Việt nam. Trong đó, sử dụng rượu bia đứng thứ hai trong 10 nguyên nhân hàng đầu dẫn đến các tai nạn giao thông đường bộ gây thương tật suốt đời. Cũng theo báo cáo này, số liệu thống kê tại các bệnh viện miền Trung cho thấy 60% các nam thanh niên điều trị tại Khoa cấp cứu do tai nạn giao thông có nồng độ cồn trong máu vượt quá ngưỡng cho phép. 2 2. Quan hệ nguyên nhân-kết quả trong hành vi sử dụng rượu bia khi tham gia GT Hàh vi tham gia giao thông là thuật ngữ đã được đơn giản hóa, sử dụng trong kỹ thuật giao thông nhằm mô tả các hành động và xu hướng thay đổi của người lái xe khi tham gia giao thông trong các tình huống khác nhau. Trong quá trình tham gia giao thông, hành vi là kết quả (biến phụ thuộc) của một tổ hợp phức tạp các yếu tố (đầu vào) môi trường giao thông (cơ sở hạ tầng, phương tiện, dòng giao thông,…) và các yếu tố cá nhân (nhận thức, hiểu biết, kỹ năng,…). Nghiên cứu hành vi tham gia giao thông không chỉ hướng tới hành vi của người điều khiển phương tiện cơ giới cá nhân mà còn đề cập tới người đi bộ, người đi xe đạp, và người điều khiển các phương tiện khác như xe buýt, xe tải, taxi, xe công (cứu hoả, cảnh sát,..) Để hỗ trợ có hiệu quả các chính sách đảm bảo an toàn giao thông, việc phân tích an toàn giao thông là hết sức cần thiết, nó không chỉ giúp hiểu rõ những vấn đề chủ yếu xảy ra trong một tai nạn giao thông mà còn cung cấp những thông tin toàn diện giúp cho việc lựa chọn hoặc đưa ra những biện pháp đảm bảo an toàn. Việc xác định đặc điểm của hành vi tham gia giao thông trước và/hoặc trong các tình huống xung đột có thể cung cấp những thông tin hữu ích về đặc điểm của người sử dụng đường. Lý thuyết về hành vi có chủ đích (Theory of planned behaviours - TPB) đã được sử dụng làm cơ sở cho nhiều nghiên cứu về an toàn giao thông đường bộ. Lý thuyết hành vi nhằm mục đích giải thích những hành động xuất phát từ ý thức, áp dụng để nghiên cứu các mối quan hệ giữa niềm tin, nhận thức, ý thức, ý định hành động và hành động thực tế trong nhiều lĩnh vực khác nhau, trong đó có an toàn giao thông, đặc biệt là hành vi người lái. Về cơ bản, lý thuyết TPB cho rằng hành vi của con người xuất phát từ những niềm tin cố định. Niềm tin ấy ảnh hưởng đến ý thức và quan điểm chủ quan, hai yếu tố này quyết định dự tính hành động, và từ đó dẫn đến hành vi thực tế. Lý thuyết TPB đưa ra một nhân tố thứ ba, nhân tố điều khiển hành vi thường trực (Permanent Belief Control - PBC). PBC cũng xuất phát từ niềm tin và tính đến các yếu tố nằm ngoài tầm kiểm soát của người điều khiển phương tiện. Ứng dụng lý thuyết hành vi trong phân tích hành vi người tham gia giao thông sau khi sử dụng rượu bia xác định các hành vi lái xe có kiểm soát/không có kiểm soát. Niềm tin Ý thức hành vi Văn hóa/ xã hội Ý thức dài hạn Nhận thức Nhận thức hành vi Hành vi tham gia GT sau khi uống Ý định Nhân tố điều khiển hành vi Nguồn: Hiệu chỉnh từ Lý thuyết hành vi có chủ đích (Icek Ajzen, 1985, ver. 2006) Hình 1. Phân tích nguyên nhân dẫn đến hành vi tham gia giao thông sau khi uống rượu/bia 3 Sự tác động của rượu, bia sau khi sử dụng tùy thuộc vào thể chất của từng người, tùy thuộc vào sức khỏe, cân nặng, giới tính (nam giới có xu hướng xử lý rượu nhanh hơn so với phụ nữ), sự trao đổi chất của cơ thể, lần ăn gần nhất, tuổi (người trẻ tuổi có xu hướng xử lý rượu chậm hơn). Các nghiên cứu về tác động của rượu, bia đối với sức khỏe con người cho thấy sự tác động đầu tiên, rõ ràng nhất là tác động tới hệ thần kinh trung ương, kích thích tâm lý và gây cảm giác buồn ngủ, mệt mỏi. Trong khi đó, điều khiển phương tiện tham gia giao thông đòi hỏi tập trung cao độ, phản xạ, thao tác xử lý tình huống tốt. Các cuộc nghiên cứu và thống kê chứng minh rằng những người lái xe dưới ảnh hưởng của rượu/bia có nhiều nguy cơ gây tai nạn xe hơn. Bởi vì rượu/bia có thể khiến cho thời gian phản ứng của người điều khiển phương tiện chậm lại, làm quá trình suy nghĩ của người điều khiển phương tiện thiếu sáng suốt, gây khó khăn trong việc thực hiện nhiều nhiệm vụ một lúc, làm giảm khả năng tập trung, gây tác dụng phụ ngắn hạn như ảnh hưởng đến các giác quan (mờ mắt, nặng tai). Từ đó, dẫn đến giảm khả năng điều khiển phương tiện một cách an toàn và giảm khả năng xác định, ứng phó với các nguy hiểm khi điều khiển phương tiện. Khi người tham gia giao thông thực hiện nhiệm vụ lái xe trong điều kiện suy giảm (tạm thời) khả năng điều khiển phương tiện, đối mặt với những tình huống nguy hiểm, sẽ khiến nguy cơ/rủi ro gặp sự cố/tai nạn giao thông tăng lên. Hình vẽ dưới đây mô tả mối quan hệ giữa hành vi tham gia giao thông sau khi sử dụng rượu bia và tai nạn giao thông. Hình 2. Mối quan hệ giữa hành vi sử dụng rượu bia khi tham gia giao thông và tai nạn Trên cơ sở lý thuyết hành vi có chủ đích, tác giả đã thực hiện một cuộc điều tra quy mô nhỏ (200 phiếu phỏng vấn ngắn trên địa bàn Hà nội) để xác định các nguyên nhân về tâm lý, nhận thức và ý thức đối với hành vi uống rượu bia khi tham gia giao thông. Một số các nguyên nhân về tâm lý dẫn tới hành vi này bao gồm các quan niệm như: - Uống rượu/bia là một nét văn hóa Uống rượu/bia là một việc không thể thiếu trong các dịp lễ tết Uống rượu/bia là một hình thức giao tiếp xã hội Uống rượu/bia là cách thể hiện nam tính Uống rượu/bia là một hình thức giải trí, giảm căng thẳng, mệt mỏi - Uống rượu/bia có thể giúp kết giao bạn bè Uống rượu/bia góp phần giải quyết công việc tốt hơn Các nguyên nhân về nhận thức có thể xác định như sau: - Uống rượu/bia không làm ảnh hưởng đến kỹ năng lái xe Uống rượu/bia nhiều mới thực sự nguy hiểm Khảo sát cho thấy nhận thức về lượng bia/rượu có thể sử dụng (an toàn/không vi phạm pháp luật) không thực sự đúng đắn trong nhóm các đối tượng được phỏng vấn. Đa phần những người trả lời phỏng vấn (trên 50%) không biết chính xác quy định pháp luật về lượng chất uống có cồn được sử dụng. Hình 3 mô tả tỷ lệ câu trả lời cho câu hỏi “số ly (40ml) rượu 400 hoặc cốc (330ml) bia 5% được phép uống trong vòng 1h trước khi lái xe”. Gần 2/3 số sinh viên cao đẳng/đại học trả lời con số này là từ 5 cốc trở lên. 120.0% 100.0% 5.3% 1.4% 5.5% 7.9% 2.6% 10.3% 80.0% 14.2% 63.6% 60.0% 40.0% 8.9% 7.7% 87.8% 79.2% 1.8% 8.9% 20.0% 69.2% 25.7% 0.0% Học sinh <=2 cốc Sinh viên 3 cốc Thanh niên (18- Lái xe (chuyên 25 tuổi) nghiệp) 4 cốc >=5 cốc Hình 3. Tỷ lệ trả lời về số lượng rượu bia được phép sử dụng 3. Đề xuất giải pháp điều chỉnh hành vi tham gia giao thông sau khi sử dụng rượu bia Kết hợp lý thuyết phân tích nguyên nhân và hậu quả của hành vi tham gia giao thông sau khi sử dụng rượu bia xác định ý thức tuân thủ luật giao thông và nhận thức tình huống trước hành vi tham gia giao thông là đối tượng cần tác động của các giải pháp kỹ thuật nhằm mục tiêu nâng cao ý thức (lâu dài) và phòng chống, cưỡng chế các hành vi tiêu cực (tức thời). Có thể khẳng định hành vi tham gia giao thông của người điều khiển phương tiện là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến tình trạng mất an toàn (thể hiện bằng số lượng xung đột và xung đột tiềm tàng) của dòng giao thông hỗn hợp nhiều xe máy hiện nay. Nhiều nghiên cứu đã đề xuất các giải pháp điều chỉnh, tác động các hành vi nguy hiểm, không an toàn. Tuy nhiên, vấn đề đặt ra là: các giải pháp đưa ra có thực sự điều chỉnh lâu dài và toàn diện các hành vi đó hay không? Tác động lâu dài và bền vững chỉ có thể đạt được khi phân tích các yếu tố cấu thành hành vi tham gia giao thông. Các giải pháp điều chỉnh hành vi sẽ được đề xuất trên cơ sở tác động giải quyết các yếu tố đó. 5