Xem mẫu
- 2. Kh¸i niÖm hÖ sinh th¸i nh©n v¨n
HÖ sinh th¸i nh©n v¨n lμ khoa häc nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ hç t−¬ng gi÷a con
ng−êi vμ m«i tr−êng (Rambo,1983). §Þnh nghÜa nμy hÇu nh− hoμn toμn phï hîp víi ®Þnh
nghÜa sinh th¸i x· héi cña Parker (1992) r»ng : "Sinh th¸i x· héi nghiªn cøu quan hÖ
gi÷a c¸c céng ®ång ng−êi vμ m«i tr−êng t−¬ng øng, nhÊt lμ m«i tr−êng vËt chÊt”. ë ®©y,
®· nhÊn m¹nh khÝa c¹nh t−¬ng t¸c céng ®ång h¬n khÝa c¹nh c¸ nh©n (h×nh5.2.).
Rambo vμ Sajise (1984), cho r»ng :
• Sinh th¸i nh©n v¨n sö dông quan ®iÓm hÖ thèng cho c¶ x· héi loμi ng−êi vμ tù
nhiªn.
• Sinh th¸i nh©n v¨n m« t¶ ®Æc ®iÓm bªn trong c¶ hÖ thèng x· héi (c¸ nh©n, hé,
céng ®ång) vμ c¸c hÖ sinh th¸i vμ t−¬ng t¸c gi÷a chóng víi sù chuyÓn dÞch n¨ng
l−îng, vËt chÊt vμ th«ng tin.
• Sinh th¸i nh©n v¨n cã liªn hÖ víi sù hiÓu biÕt tæ chøc c¸c hÖ thèng thμnh m¹ng
l−íi vμ thø bËc.
• Sinh th¸i nh©n v¨n bao gåm ®éng th¸i biÕn ®æi cña hÖ thèng.
Theo Marten et al (1986), thuËt ng÷ “sinh th¸i nh©n v¨n“ cã nhiÒu nghÜa khi ®−îc
dïng ë c¸c khoa häc kh¸c nhau bëi c¸c nhμ khoa häc. Tho¹t ®Çu, sinh th¸i nh©n v¨n liªn
hÖ víi nh÷ng t−¬ng quan gi÷a nh÷ng biÕn ®æi vÒ mÆt x· héi vμ ph©n bè kh«ng gian ë c¸c
vïng ®« thÞ (Park vμ Burgess,1921). H×nh th¸i sinh th¸i nh©n v¨n nμy ®· ¸p dông nh÷ng
quan niÖm sinh häc vÒ c¹nh tranh, thÓ tréi, x©m nhËp vμ kÕ vÞ vμo ®« thÞ vμ øng xö cña
ng−êi ë ®« thÞ, tËp trung vμo phèi trÝ kh«ng gian cña c¸c quÇn c− cña ng−êi nh− lμ kÕt
qu¶ cña c¹nh tranh. TiÕp sau ®ã ®· xuÊt hiÖn h×nh th¸i thø hai cña sinh th¸i nh©n v¨n,
h×nh th¸i xem céng ®ång nh− lμ ®èi t−îng cña ®iÒu tra sinh th¸i. Dùa trªn quan niÖm c©n
b»ng, tiÕp cËn nÇy ph©n tÝch b¶n chÊt cña sù thÝch øng x· héi víi hoμn c¶nh, trong khi
®ã ®−a ra lý thuyÕt néi c©n b»ng. Tuy vËy, nã kh«ng chó ý ®Õn ®éng th¸i vμ tÝnh chÊt
hay thay ®æi cña c¸c hÖ sinh th¸i bao gåm c¸c qu¸ tr×nh cña x· héi vμ tù nhiªn cã liªn
quan (Weinstock,1986). H×nh th¸i sinh th¸i nh©n v¨n ë ®©y lμ t−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi
vμ hÖ sinh th¸i. (h×nh 5.2)
2.1. HÖ sinh th¸i
HÖ sinh th¸i lμ tæng thÓ phøc t¹p cña sinh vËt vμ m«i tr−êng víi t− c¸ch lμ mét hÖ cã
sù t¸c ®éng qua l¹i, mét hÖ mμ sù h×nh thμnh lμ do hËu qu¶ cña t¸c ®éng qua l¹i gi÷a
thùc vËt víi thùc vËt, gi÷a ®éng vËt víi ®éng vËt, gi÷a thùc vËt vμ ®éng vËt víi nhau,
gi÷a tæng thÓ sinh vËt víi m«i tr−êng vμ gi÷a m«i tr−êng víi sinh vËt (Kein ,1968).
Sù biÕn ®æi cña c¸c lo¹i hÖ sinh th¸i:
Theo Lª V¨n T©m (1999) d−íi nh÷ng møc ®é t¸c ®éng cña con ng−êi, hÖ sinh th¸i
sÏ biÕn ®æi tõ hÖ thèng tù nhiªn ®Õn hÖ thèng bÞ suy tho¸i:
HÖ thèng tù nhiªn: lμ nh÷ng hÖ sinh th¸i mμ tõ sau cuéc c¸ch m¹ng C«ng nghiÖp
chÞu t¸c ®éng cña con ng−êi (nh©n t¸c) Ýt h¬n nh÷ng t¸c ®éng kh¸c, cÊu tróc cña hÖ sinh
th¸i ch−a bÞ thay ®æi. ë ®©y kh«ng tÝnh ®Õn sù biÕn ®æi cña khÝ hËu, khÝ hËu biÕn ®æi do
con ng−êi g©y ra ®· ¶nh h−ëng ®Õn toμn bé c¸c hÖ sinh th¸i trong ®ã cã hÖ sinh th¸i tù
nhiªn.
66
- H×nh 5.2: Sinh th¸i nh©n v¨n lμ t−¬ng t¸c gi÷a hÖ sinh th¸i vμ hÖ x· héi
(Lª Träng Cóc 1990)
HÖ thèng ®· biÕn ®æi : lμ hÖ sinh th¸i chÞu t¸c ®éng cña con ng−êi nhiÒu h¬n c¸c t¸c
nh©n kh¸c nh−ng kh«ng dïng ®Ó trång trät. C¸c khu rõng ®· phôc håi mét c¸ch tù nhiªn
®ang dïng ®Ó khai th¸c gç, ®ång cá ®· phôc håi mét c¸ch tù nhiªn ®ang dïng ®Ó ch¨n
th¶.
HÖ thèng canh t¸c:lμ nh÷ng hÖ sinh th¸i chÞu t¸c ®éng cña con ng−êi rÊt nhiÒu so
víi nh÷ng t¸c nh©n kh¸c, phÇn lín dïng canh t¸c nh− ®Êt n«ng nghiÖp, ®Êt ®ång cá, ®Êt
trång rõng vμ ao nu«i c¸.
HÖ thèng x©y dùng:lμ hÖ sinh th¸i bÞ chÕ ngù bëi nh÷ng nhμ cöa, ®−êng giao th«ng,
®−êng s¾t, s©n bay, bÕn tμu, ®Ëp n−íc, hÇm má vμ c¸c c«ng tr×nh x©y dùng kh¸c cña con
ng−êi.
HÖ thèng bÞ suy tho¸i: lμ nh÷ng hÖ sinh th¸i mμ tÊt c¶ tÝnh chÊt ®a d¹ng, n¨ng suÊt
vμ ®iÒu kiÖn sinh sèng vÒ c¨n b¶n ®Òu ®· bÞ hñy ho¹i. HÖ sinh th¸i cña ®Êt bÞ suy tho¸i
cã ®Æc ®iÓm lμ kh«ng cßn c©y cèi vμ ®Êt mμu mì n÷a. (h×nh 5.3)
67
- H×nh 5.3: S¬ ®å m« t¶ sù biÕn ®æi cña hÖ sinh th¸i theo møc ®é t¸c
®éng cña con ng−êi
(Robert Pretscott Allen dÉn theo Lª V¨n T©m,1999)
C¸c ®Æc tr−ng cña hÖ sinh th¸i:
CÇn chó ý ®Õn n¨m ®Æc tr−ng chñ yÕu sau ®©y (Salim,1995):
• Tμi nguyªn thiªn nhiªn lμ c¸c thμnh phÇn cña hÖ sinh th¸i vμ liªn kÕt víi nhau th«ng
qua mèi quan hÖ phô thuéc lÉn nhau. Mçi mét thμnh phÇn cña hÖ sinh th¸i nh− quÇn
l¹c thùc vËt, quÇn l¹c ®éng vËt ph¸t triÓn trong mèi quan hÖ víi thμnh phÇn nμy vμ
thμnh phÇn kh¸c. Gi÷a quÇn x· thùc vËt rõng vμ ®Êt tån t¹i mét quan hÖ nh©n qu¶.
§Êt võa lμ gi¸ thÓ gi÷ cho c©y ®øng v÷ng, võa cung cÊp n−íc vμ chÊt kho¸ng cÇn
thiÕt cho c©y, do ®ã mμ ¶nh h−ëng ®Õn sinh tr−ëng cña c©y, ng−îc l¹i rõng c©y mäc
trªn ®Êt l¹i cã t¸c ®éng ®Õn ®Êt, gãp phÇn vμo qu¸ tr×nh h×nh thμnh ®Êt, t¹o nªn ®Êt
rõng víi nh÷ng tÝnh chÊt riªng biÖt. §Êt rõng vμ líp vËt rông cña nã ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ
vμ tæng hîp trong ®Æc tÝnh cña qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ n¨ng l−îng vËt chÊt ë rõng.
68
- • TÝnh ®a d¹ng cña c¸c hÖ sinh th¸i. Cμng ®a d¹ng hÖ sinh th¸i cμng æn ®Þnh. Rõng
m−a nhiÖt ®íi, so víi c¸c hÖ sinh th¸i rõng kh¸c cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao, giμu
loμi c©y nªn cã tÝnh æn ®Þnh cao.
• Sù c©n b»ng: gi÷a c¸c thμnh phÇn trong hÖ sinh th¸i vμ gi÷a c¸c hÖ sinh th¸i. Thó ¨n
thÞt, chim ¨n c«n trïng gi÷ sù c©n b»ng. QuÇn thÓ chuét trong hÖ sinh th¸i bïng næ
khi c¸c ®éng vËt ¨n thÞt nh− r¾n bÞ giÕt h¹i kh«ng tù nhiªn. Qu¶n lý dÞch bÖnh tæng
hîp (IPM) trong n«ng nghiÖp chÝnh lμ dùa theo nguyªn lý c©n b»ng sinh häc gi÷a
c¸c thμnh phÇn kh¸c nhau cña hÖ sinh th¸i.
• TÝnh hiÖu qu¶: mçi mét thμnh phÇn trong hÖ sinh th¸i cã vai trß vμ chøc n¨ng cña
nã. Kh«ng cã g× thõa. TÊt c¶ c¸c thμnh phÇn cã liªn quan chÆt chÏ víi nhau. Ngay c¶
c©y gç chÕt còng cã vai trß cung cÊp thøc ¨n h÷u c¬ cho ®éng vËt ho¹i sinh, vi sinh
vËt ®Ó chóng sinh sèng vμ cho nªn nh÷ng ®éng vËt ho¹i sinh nÇy cã t¸c dông b¶o tån
chÊt kho¸ng dinh d−ìng trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi cho sù ph¸t triÓn cña thùc vËt rõng.
Khi con ng−êi kh«ng hiÓu biÕt ®Çy ®ñ tÊt c¶ tμi nguyªn thiªn nhiªn sÏ kh«ng nhËn
thøc ®−îc vai trß cña c¸c thμnh phÇn kh¸c nhau cña hÖ sinh th¸i.
• TÝnh bÒn v÷ng cña hÖ sinh th¸i. Kh«ng cã sù can thiÖp cña con ng−êi, nhÊt lμ can
thiÖp kh«ng kü thuËt, ®êi sèng trong hÖ sinh th¸i cßn ®−îc duy tr×, nghÜa lμ bÒn v÷ng
vμ sù tån t¹i cña nã lμ kh«ng giíi h¹n chõng nμo mμ tr¹ng th¸i nguyªn thñy cßn tån
t¹i.
N¨m ®Æc tr−ng chñ yÕu phô thuéc lÉn nhau gi÷a c¸c thμnh phÇn, tÝnh ®a d¹ng, sù
c©n b»ng, tÝnh hiÖu qu¶, tÝnh bÒn v÷ng t¹o nªn b¶n chÊt cña hÖ sinh th¸i. Trong c¸c qu¸
tr×nh ph¸t triÓn, vËn hμnh cña hÖ sinh th¸i, c¸c ®Æc tr−ng nμy ph¶i ®−îc b¶o tån.
Sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng lμ sù ph¸t triÓn diÔn ra khi duy tr× chøc n¨ng cña c¸c ®Æc
tr−ng chñ yÕu nμy cña hÖ sinh th¸i.
2.2. HÖ x· héi
“X· héi lμ mét nhãm ng−êi trong mét ph¹m vi l·nh thç cô thÓ t¸c ®éng ¶nh h−ëng
lÉn nhau theo mét sè ph−¬ng c¸ch sao cho nhãm tån t¹i ®−îc”. (Tamin,1973). Mçi mét
x· héi cã c«ng nghÖ, gi¸ trÞ, chuÈn mùc, c¬ cÊu tæ chøc vμ nh÷ng ph−¬ng tiÖn kh¸c nhau
®Ó ®¸p øng nh÷ng môc tiªu chung cña nã. Nh÷ng môc tiªu chñ yÕu cña hÇu hÕt x· héi lμ
®¸p øng nh÷ng nhu cÇu vμ sù chê ®îi cña con ng−êi ®Æt biÖt lμ sèng cßn, sinh tr−ëng vμ
ph¸t triÓn.
HÖ x· héi cã mét lo¹t quan hÖ phèi hîp hîp lý gi÷a c¸c thμnh viªn cña nã (c¸ nh©n,
hé, céng ®ång). Nh÷ng mèi quan hÖ nμy ®−îc ®iÒu phèi c¶ vÒ nh÷ng quan hÖ gi÷a c¸c
thμnh viªn vμ quan hÖ víi c¶ hÖ thèng. ý nghÜa cña sù hiÓu biÕt c¸c hÖ x· héi ®ang tån
t¹i lμ ë chç nh− nh÷ng hÖ sinh th¸i kh¸c, nh÷ng biÕn ®æi trong mét phÇn cña hÖ thèng
®−îc ®iÒu phèi cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn c¸c phÇn kh¸c cña hÖ thèng. H¬n n÷a mét sè quy
t¾c cña hÖ x· héi cã thÓ gióp chóng ta hiÓu ®−îc c¬ cÊu vμ chøc n¨ng cña c¶ hÖ thèng
(Parker vμ Burch, 1992).
C¬ cÊu, chøc n¨ng vμ c¸c qu¸ tr×nh cña hÖ x· héi cã ý nghÜa quan träng nÕu hiÓu
biÕt nh÷ng nguån lùc nh©n v¨n hiÖn cã vμ nh÷ng h¹n chÕ ®èi víi c©y vμ c¸c s¶n phÈm tõ
c©y, ®ång thêi c¶ tiÒm lùc cña chóng n÷a. Do vËy cÇn nhËn ra nh÷ng yÕu tè quan träng
cña hÖ x· héi: nh÷ng ®Æt tr−ng d©n sè vÒ mÆt x· héi, ®Þnh h−íng vÒ gi¸ trÞ, c¬ cÊu x·
héi, c¬ chÕ ph©n phèi.
69
- D©n sè
D©n sè lμ nh©n tè cùc kú quan träng, quyÕt ®Þnh sù t¸c ®éng cña hÖ x· héi lªn hÖ
sinh th¸i. MËt ®é d©n sè cao sÏ g©y t¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng lín h¬n mËt ®é d©n sè thÊp.
Sù ph©n bè d©n sè ®Æc biÖt tØ lÖ d©n sè ngoμi tuæi lao ®éng (trÎ em vμ ng−êi giμ) lμ nh©n
tè quan träng trong quan hÖ hÖ thèng x· héi vμ m«i tr−êng. Tèc ®é d©n sè t¨ng nhanh vμ
tØ lÖ tö vong thÊp lμm cho tØ lÖ ng−êi ¨n theo cao, vÉn g©y nªn t×nh tr¹ng thiÕu lao ®éng.
Nh÷ng ®Æt tr−ng d©n sè vÒ mÆt x· héi lμ c¸c nguån th«ng tin quan träng ®èi víi ng−êi
x©y dùng dù ¸n LNXH. Tõ nh÷ng th«ng tin vÒ d©n sè (tuæi, giíi tÝnh, ph©n bè, d©n téc,
suÊt sinh tr−ëng,..) ng−êi ta cã thÓ hiÓu ra vμ ®o¸n biÕt nhu cÇu hiÖn t¹i vμ trong t−¬ng
lai, c¶ trùc tiÕp lÉn gi¸n tiÕp vÒ l©m s¶n, c¸c lo¹i hμng ho¸ vμ dÞch vô kh¸c, h¬n n÷a nhËn
ra lao ®éng nμo lμ cã thÓ dμnh cho trång vμ qu¶n lý rõng/c©y trªn ®Êt cña hé vμ céng
®ång. D÷ liÖu vÒ tû lÖ t¨ng d©n sè gióp ®o¸n tr−íc ¶nh h−ëng cña ¸p lùc d©n sè ®Õn c¬
së tμi nguyªn, dù ®o¸n vÒ møc ®é th©m canh n«ng nghiÖp, khai khÈn ®Êt míi cho n«ng
nghiÖp vμ cho nhu cÇu vÒ gç x©y dùng...
§Þnh h−íng gi¸ trÞ
V¨n ho¸, c«ng nghÖ, lÞch sö... cña nh©n d©n ph¶n ¶nh ®Þnh h−íng gi¸ trÞ cña hä. VÝ
dô: c¸i mμ mét c¸ nh©n mét nhãm x¸c ®Þnh nh− lμ mét tμi nguyªn cã thÓ kh«ng ph¶i lμ
tμi nguyªn cña ng−êi kh¸c khi hä kh«ng nghÜ lμ ®Ó khai th¸c nã. VÝ dô quÆng s¾t lu«n
lu«n tån t¹i nh−ng chØ khi nã ®−îc khai th¸c th× quÆng s¾t míi ®−îc x¸c ®Þnh nh− lμ tμi
nguyªn. C«ng nghÖ lμ c«ng cô v¨n ho¸ chñ yÕu cã thÓ lμm cho mét nh©n tè trë thμnh tμi
nguyªn (Burch,1971). C«ng nghÖ míi trong l©m nghiÖp cã thÓ lμm râ l¹i gi¸ trÞ cña c©y
gç ë n«ng hé trë thμnh hμng ho¸. Còng cÇn ph¶i nh¾c ®Õn nh÷ng kiÕn thøc cña nh©n d©n
®Þa ph−¬ng. Ng−êi ®Þa ph−¬ng ®· sèng trong mèi quan hÖ mËt thiÕt víi m«i tr−êng trong
thêi gian dμi lμ nguån th«ng tin v« gi¸ vÒ cÊu tróc ®éng th¸i hÖ sinh th¸i n«ng th«n.
Kh¸c víi hÇu hÕt c¸c nhμ khoa häc lμ nh÷ng ng−êi chØ dμnh mét phÇn thêi gian ®Ó quan
s¸t nghiªn cøu nh÷ng g× x¶y ra trong hÖ sinh th¸i, ng−êi n«ng d©n hÇu nh− trän ®êi dμnh
cho viÖc ®ã vμ g¾n bã rÊt mËt thiÕt víi hÖ sinh th¸i do hä qu¶n lý. V× thÕ tri thøc cña
ng−êi n«ng d©n ®· ®−îc thö th¸ch, chän läc. Nh÷ng n«ng d©n hiÓu biÕt Ýt vÒ m«i tr−êng
cña m×nh ch¾c ch¾n sÏ chÞu tæn thÊt nhiÒu h¬n vμ thμnh c«ng Ýt h¬n so víi nh÷ng n«ng
d©n biÕt râ ®iÒu kiÖn sinh th¸i cña m«i tr−êng, nhÊt lμ nh÷ng h¹n chÕ cña nã. Ap lùc
chän läc qua thêi gian sÏ còng cè nh÷ng tri thøc hoμn toμn cã gi¸ trÞ vÒ m«i tr−êng còng
nh− c¸c mÆt kh¸c, Chambers (1983) ®· nhÊn m¹nh ®Õn tri thøc cña ng−êi n«ng d©n b»ng
côm tõ kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n nh− lμ thuËt ng÷ bao qu¸t nhÊt. ë ®ã:
KiÕn thøc: Toμn bé hÖ thèng kiÕn thøc bao gåm c¸c kh¸i niÖm, tÝn ng−ìng, nhËn
thøc, kho tμng kiÕn thøc vμ c¸c qu¸ tr×nh mμ qua ®ã kiÕn thøc ®−îc thu nhËn, t¨ng
c−êng, tμng trö vμ truyÒn b¸.
KiÕn thøcn nh©n d©n: NhÊn m¹nh phÇn lín kiÕn thøc nμy n»m trong d©n vμ hiÕm
khi ®−îc viÕt ra.
Nh©n d©n n«ng th«n: Bao gåm n«ng d©n lín vμ nhá, nh÷ng ng−êi tõ ®Çu ®Õn cuèi
mïa ®Çu t− vμo vμ b¸n ra n«ng s¶n hμng hãa.
70
- KiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n rÊt cã Ých trong viÖc x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò, c¸c h¹n chÕ
¶nh h−ëng ®Õn viÖc qu¶n lý rõng/c©y gç ngoμi ra cã gi¸ trÞ nh− mét nguån th«ng tin cã
xu h−íng l©u dμi vμ nh÷ng sù cè bÊt th−êng cã thÓ kh«ng x¶y ra trong kho¶ng thêi gian
c¸c nhμ khoa häc ®ang tiÕn hμnh nghiªn cøu ë ®Þa ph−¬ng ®ã.
Mét mÆt m¹nh cña kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n lμ kh¶ n¨ng duy tr×, më réng vμ
hiÖu chØnh kiÕn thøc. lMét sè ®iÓm m¹nh vμ chñ yÕu cña kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n
g¾n víi ng«n ng÷ vμ kh¸i niÖm cña hä. Nh÷ng g× nhËn thøc ®−îc sÏ t¸c ®éng vμo ng«n
ng÷ vμ t¹o ra tõ ng÷ ®Ó m« t¶ nã, ng−îc l¹i ng«n ng÷ sÏ cung cÊp kh¸i niÖm vμ ph¹m trï
®Ó t¹o h×nh cho nhËn thøc. C¸c ng«n tõ vμ kh¸i niÖm cña ®Þa ph−¬ng mang tÝnh bao qu¸t
h¬n lμ ph©n tÝch, chóng kÕt hîp nh÷ng ph¹m trï mμ c¸c nhμ khoa häc quen t¸ch biÖt ra.
Nh÷ng ®iÒu nμy cã thÓ cã Ých. §a sè nh÷ng ®iÓm m¹nh cña kiÕn thøc nh©n d©n n«ng
th«n dùa vμo nh÷ng g× cã thÓ quan s¸t ®−îc t¹i chç vμ qua thêi gian dμi vμ dùa vμo
nh÷ng g× ®ông ch¹m trùc tiÕp ®Õn ®êi sèng vμ c¸ch sinh nhai cña hä. HiÓn nhiªn nhÊt
®iÒu nμy ¸p dông vμo kiÕn thøc cña hä vÒ phong tôc tËp qu¸n. §«i khi kiÕn thøc nh©n
d©n n«ng th«n vÒ ®Êt ®ai, c©y trång, vËt nu«i còng phong phó kh«ng kÐm nh− cña nhμ
khoa häc. kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n ë vμo thÕ m¹nh nhÊt khi ®Ò cËp ®Õn nh÷ng g× cã
thÓ quan s¸t cïng víi “t¹i sao”, “ë ®©u”, “khi nμo” cña chóng. V× vËy kh«ng cã g× ®¸ng
ng¹c nhiªn khi chÝnh n«ng nghiÖp lμ l·nh vùc mμ kiÕn thøc cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng cã
−u thÕ so víi ng−êi ngoμi. Còng chÝnh n«ng nghiÖp lμ n¬i mμ ng−êi ta ®· häc hái ®−îc
nhiÒu nhÊt ë nh©n d©n n«ng th«n th«ng qua pháng vÊn, quan s¸t c¸c tËp qu¸n cña n«ng
d©n, ®iÒu tra, thÝ nghiÖm trªn ®ång ruéng cïng víi n«ng d©n.
§iÓm yÕu trong kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n lμ ®Þnh l−îng do t−¬ng ®èi yÕu vÒ ®o
l−êng vμ chØ cã kh¶ n¨ng quan s¸t b»ng m¾t th−êng.
Nghiªn cøu, t×m hiÓu, häc hái kiÕn thøc nh©n d©n n«ng th«n, sö dông nã nh− lμ mét
nguån ý t−ëng vμ gi¶ thuyÕt, kiÓm tra nh÷ng gi¶ thuyÕt ®ã trong khu«n khæ khoa häc
hiÖn ®¹i lμ nhiÖm vô cña khoa häc. ¥ hÇu hÕt c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, kiÕn thøc nh©n
d©n n«ng th«n lμ mét nguån tμi nguyªn quèc gia rÊt lín vμ kh«ng ®−îc sö dông hÕt. J.
Hatch, 1976 cho r»ng kü n¨ng chuyªn m«n cña ng−êi tiÓu n«ng lμ nguån tri thøc réng
lín nhÊt ch−a ®−îc huy ®éng cho sù nghiÖp ph¸t triÓn vμ ®iÒu ®¬n gi¶n lμ chóng ta
kh«ng ®−îc phÐp bá qua chóng mét lÇn n÷a. Tuy nhiªn viÖc thu thËp kiÕn thøc nh©n d©n
n«ng th«n lμ kh«ng dÔ dμng bëi v× nã ®ßi hái c¸c nhμ khoa häc ph¶i tõ bá ®Þnh kiÕn cho
r»ng n«ng d©n Ýt hiÓu biÕt vμ hay lμm háng viÖc cßn m×nh lμ nh÷ng chuyªn gia biÕt mäi
thø. Nhμ khoa häc ph¶i biÕt lμm ng−êi häc hái nghÜa lμ ph¶i biÕt l¾ng nghe ®Çy ®ñ vμ
kiªn nhÉn nh÷ng g× mμ n«ng d©n tr×nh bμy cã khi lén xén ®Ó tõ ®ã ph¸t hiÖn nh÷ng c¨n
cø khoa häc mμ n«ng d©n ®· hμnh ®éng.
C¬ cÊu x· héi:
TrËt tù x· héi lμ ph¹m vi trong ®ã c¸c nhãm vμ c¸c mèi quan hÖ x· héi trong hÖ
thèng ®−îc chÊp nhËn vμ phô thuéc vμo cÊp bËc, qui t¾c vμ kh«ng gian.
HÖ thèng cÊp bËc lμ mÉu tiÕp cËn kh«ng b×nh ®¼ng nh− ®Þa vÞ, ®¼ng cÊp, ¶nh h−ëng
quyÒn lùc vμ c¸c c¬ chÕ ph©n tÇng kh¸c x¸c ®Þnh ai ®¹t ®−îc c¸i g× trong hÖ thèng. TÝnh
æn ®Þnh vμ hîp ph¸p cña sù s¾p xÕp nh− thÓ lμm gi¶m ®Õn møc thÊp nhÊt sù tranh chÊp
néi bé.
Quy t¾c thiÕt lËp nh÷ng giíi h¹n cña nh÷ng øng xö thÝch hîp hoÆc kh«ng thÝch hîp
®èi víi nh÷ng vai trß x· héi cô thÓ.
71
- L·nh thæ lμ sù s¾p xÕp kh«ng gian (®Êt n«ng nghiÖp, vïng ®« thÞ..) cho ph©n bè vμ
hoÆc ph©n c«ng ho¹t ®éng cña ng−êi. L·nh thæ còng lμm gi¶m sù va ch¹m cña ng−êi
b»ng nh÷ng ho¹t ®éng ph©n bè.
C¬ chÕ ph©n phèi:
Cã nhiÒu c¬ chÕ ph©n phèi quyÒn lùc: c¬ chÕ tù nhiªn vμ c¬ chÕ x· héi.
• C¬ chÕ tù nhiªn ph©n phèi quyÒn lùc lμ c¬ chÕ c¬ b¶n. C¸c ®Æc ®iÓm cña m«i
tr−êng, cÊu tróc vËt lý, sinh th¸i vμ ®éng th¸i cña m«i tr−êng cã t¸c dông lμm cho
mét sè tμi nguyªn sinh vËt nμo ®ã trë nªn h÷u dông ë nh÷ng thêi gian nμo ®ã trong
n¨m vμ ë mét sè kh«ng gian nμo ®ã. Thêi gian vμ l−îng m−a, sù ra qu¶ cña c©y gç,
sù rông l¸ lμ thêi vô hay liªn tôc, tÊt c¶ ®· ¶nh h−ëng (nghÜa lμ ph©n phèi) ®Õn c¸c
lo¹i tμi nguyªn h÷u dông ®èi víi nh©n d©n.
• Trao ®æi, quyÒn lùc, truyÒn thèng vμ kiÕn thøc lμ nh÷ng mÆt trong c¬ chÕ x· héi
ph©n phèi nguån lùc. Trao ®æi nh− lμ c¬ chÕ ph©n phèi cã thÓ bao gåm ®æi ch¸c vμ
hÖ thèng thÞ tr−êng, n¬i yªu cÇu vμ cung cÊp c¸c s¶n vËt tõ c©y ®Ó lÊy c¸c dÞch vô
kh¸c hoÆc lÊy tiÒn mÆt. QuyÒn lùc vμ truyÒn thèng còng cã t¸c dông ph©n phèi
nguån lùc. QuyÒn lùc thùc hiÖn ®iÒu ®ã th«ng qua luËt ®iÒu tiÕt sö dông tμi nguyªn
hoÆc th«ng qua quyÒn lùc kh«ng chÝnh thøc b»ng søc m¹nh vμ ¶nh h−ëng. TruyÒn
thèng còng lμm ®iÒu ®ã th«ng qua luËt kh«ng thμnh v¨n (luËt tôc) tõ l©u ®· ®−îc
hiÓu vμ ®−îc t¹o thμnh nh− quyÒn së h÷u vμ quyÒn h−ëng dông c©y. ¥ Pakistan, vÒ
mÆt hîp ph¸p ®Êt céng ®ång thuéc vÒ céng ®ång, nh−ng thùc tÕ nã ®−îc sö dông nh−
lμ ®Êt t− bëi nh÷ng n«ng d©n cã quyÒn lùc h¬n. KiÕn thøc (bao gåm c«ng nghÖ) còng
cã ý nghÜa ph©n phèi nguån lùc vμ nã cung cÊp cho ng−êi n¾m gi÷ (holder) kiÕn thøc
víi sù tiÕp cËn th«ng tin vÒ n¬i cã nguån lùc, vμ c«ng nghÖ cã thÓ ®−îc ph¸t triÓn
nh− thÕ nμo ®Ó chÕ biÕn nguån lùc thμnh s¶n phÈm míi. ThiÕu kiÕn thøc ng¨n trë sù
tiÕp cËn tμi nguyªn kh¸c.
ThÓ chÕ:
Nh÷ng thÓ chÕ, c¸c tæ chøc chÝnh trÞ vμ hμnh chÝnh, chÝnh s¸ch vÒ ®Êt ®ai vμ qu¶n lý
tμi nguyªn thiªn nhiªn, chia ®Êt vμ ph©n bè søc lao ®éng, vai trß cña giíi trong s¶n xuÊt
®ãng vai trß cùc kú quan träng trong viÖc ®iÒu hßa nh÷ng t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con
ng−êi vμ m«i tr−êng. Cïng mét sè l−îng d©n sè nh−ng sÏ t¸c ®éng ®Õn hÖ sinh th¸i mét
c¸ch kh¸c nhau tïy theo nh÷ng thÓ chÕ ®Æc tr−ng cña x· héi vμ ®iÒu hßa nh÷ng ho¹t
®éng ®ã nh− thÕ nμo. Nh÷ng chÝnh s¸ch cña nhμ n−íc hiÖn nay vÒ giao ®Êt (n«ng nghiÖp
vμ l©m nghiÖp), giao rõng ®Õn hé gia ®×nh vμ céng ®ång, ®Õn ng−êi n«ng d©n lμ dùa trªn
nh÷ng nhËn thøc tÕ.
Cã thÓ nãi, c¸c nguån hîp thμnh hÖ x· héi mμ tõ ®Þa h¹t v¨n ho¸ x· héi kh«ng ph¶i
tõ l·nh vùc tù nhiªn. D©n sè, c«ng nghÖ, tæ chøc x· héi, kinh tÕ, tæ chøc chÝnh trÞ, hÖ t−
t−ëng vμ ng«n ng÷... tÊt c¶ lμ c¸c thμnh phÇn hîp thμnh mμ c¸c t−¬ng t¸c cña nã lμ mËt
thiÕt víi nhau, th−êng tinh vi, ¶nh h−ëng lÉn nhau vμ t¹o nªn tÝnh chÊt cña hÖ x· héi.
72
- 3. T−¬ng t¸c gi÷a hai hÖ thèng phô trong hÖ sinh th¸i nh©n v¨n
Nh− trong s¬ ®å (h×nh 5.2 vμ 5.4), hai hÖ thèng phô - hÖ sinh th¸i vμ hÖ x· héi phô
thuéc lÉn nhau vμ liªn kÕt nhau th«ng qua trao ®æi n¨ng l−îng, vËt chÊt vμ th«ng tin.
Theo Lovelace (1984) cã thÓ ®Þnh nghÜa “n¨ng l−îng” ë ®©y ®¬n gi¶n lμ kh¶ n¨ng lao
®éng c¸ nh©n vμ x· héi , cã ®−îc kh¶ n¨ng lao ®éng lμ tõ hÖ sinh th¸i (thøc ¨n nguån
gèc thùc vËt, ®éng vËt, n−íc, chÊt ®èt ho¸ th¹ch...) “Chu tr×nh vËt chÊt” l¹i cã liªn quan
tíi sù dÞch truyÒn c¸c nh©n tè ho¸ häc vμ yÕu tè vËt lý vμ c¸c hîp chÊt trong hÖ thèng.
Trao ®æi “th«ng tin” gi÷a c¸c hÖ sinh th¸i vμ hÖ x· héi lμ mét c¸i g× khã c¶m nhËn h¬n
nh−ng kh«ng kÐm ý nghÜa. Nãi chung, th«ng tin quy vÒ c¸c “tÝn hiÖu” tõ mét hÖ thèng
phô nμy hoÆc hîp phÇn nμy ®Õn hÖ thèng phô kh¸c hoÆc thμnh phÇn kh¸c. T¸c ®éng cña
con ng−êi ®Õn m«i tr−êng cã thÓ chÞu ¶nh h−ëng m¹nh mÏ tõ nhËn thøc tÝn hiÖu tõ m«i
tr−êng.
C¸c hÖ thèng phô kh«ng bao giê khÐp kÝn. Mçi hÖ thèng phô chÞu ¶nh h−ëng cña hÖ
thèng phô kh¸c qua c¸c t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a chóng. Mèi quan hÖ gi÷a hai hÖ thèng
phô qua thêi gian lμ mèi quan hÖ biÖn chøng, cïng trong qu¸ tr×nh thÝch øng, chän läc
vμ cïng tiÕn hãa.
Sù truyÒn n¨ng l−îng, vËt chÊt th«ng tin tõ hÖ x· héi ®Õn hÖ sinh th¸i rõng, hÖ sinh
th¸i n«ng l©m d−íi d¹ng lao ®éng cña ng−êi, vËt t−... ®· t¹o nªn cÊu tróc cña c¸c hÖ sinh
th¸i nμy vμ thóc ®Èy sù vËn hμnh cña nã. Sù truyÒn n¨ng l−îng, vËt chÊt, th«ng tin tõ c¸c
hÖ sinh th¸i ®ã ®Õn hÖ x· héi chñ yÕu lμ s¶n phÈm dÞch vô.
Còng cÇn ghi nhËn, t−¬ng tù nh− hai hÖ thèng phô, hÖ thèng sinh th¸i nh©n v¨n
còng më réng. Trong phÇn lín t×nh huèng, ®Çu vμo tõ nh÷ng hÖ thèng, nh÷ng hÖ thèng
phô kh¸c tù nhiªn còng nh− x· héi, g©y ra nh÷ng ¶nh h−ëng mμ hÖ thèng sinh th¸i nh©n
v¨n cÇn ®iÒu chØnh. Trong thêi ®¹i th«ng tin ®¹i chóng nμy, vÝ dô ®Çu vμo tõ thÕ giíi
hiÖn ®¹i bªn ngoμi th−êng xuyªn t¸c ®éng ®Õn c¸c hÖ thèng n«ng th«n. Nh÷ng ®Þnh
h−íng nμy ®· t¸c ®éng ®Õn ng−êi d©n n«ng th«n, cuéc sèng vμ kh¸t väng cña hä vμ cã
thÓ ®Õn hμnh vi cña hä ®Õn m«i tr−êng.
Quan ®iÓm hÖ thèng cña sinh th¸i nh©n v¨n lμm râ x· héi n«ng th«n d©n lμng liªn
hÖ víi rõng trång/c©y gç (hoÆc rõng tù nhiªn) nh− lμ bé phËn cña m«i tr−êng n«ng th«n
®¹i diÖn réng lín h¬n bao gåm c¶ ®Êt, n−íc, vËt nu«i, khÝ hËu, ¸p lùc kinh tÕ, x· héi...
®Õn c©y vμ rõng. Toμn bé m«i tr−êng víi tÝnh bao qu¸t, tÝnh phøc t¹p cña nã t−¬ng tù
nh− hÖ sinh th¸i nh©n v¨n ®· nãi ®Õn.
Sinh th¸i nh©n v¨n ®Þnh h−íng cho c¸c nhμ nghiªn cøu l©m nghiÖp xem xÐt t−¬ng
t¸c gi÷a hÖ x· héi vμ hÖ sinh th¸i (rõng) ë nhiÒu hoμn c¶nh kh¸c nhau tõ thùc tiÔn du
canh truyÒn thèng ®Õn hËu qu¶ lÊy cñi bëi nh÷ng nhãm ng−êi n«ng nghiÖp vμ sö dông
vËt liÖu x©y dùng cña céng ®ång ®« thÞ. Nh÷ng t−¬ng t¸c ®ã cã thÓ ®−îc xem xÐt tõ lËp
tr−êng cña ng−êi n«ng d©n (cÊp vi m«) cho ®Õn ng−êi lËp kÕ ho¹ch (cÊp vÜ m«).
MÆc kh¸c, sinh th¸i nh©n v¨n ®· thùc hiÖn ®−îc sù phèi hîp gi÷a c¸c nhμ khoa häc
tù nhiªn vμ khoa häc x· héi (l©m nghiÖp, n«ng nghiÖp, kinh tÕ häc, x· héi häc, nh©n
chñng häc...) .víi ý nghÜa ®ã sinh th¸i nh©n v¨n ®· trë thμnh ®iÓm héi tô t− t−ëng cña
c¸c nhμ khoa häc thuéc c¸c l·nh vùc kh¸c nhau. Sù héi tô ®ã thÓ hiÖn tÝnh hÖ thèng toμn
vÑn b»ng nghiªn cøu c¸c mèi t−¬ng t¸c gi÷a tÊt c¶ c¸c thμnh phÇn trong hÖ x· héi vμ hÖ
sinh th¸i. Tõ ®ã, cã thÓ nhËn thøc lîi thÕ cña m« h×nh hÖ sinh th¸i nh©n v¨n lμ sù tËp
trung sù chó ý vμo c¸c t−¬ng t¸c vμ hËu qu¶ cña t¸c ®éng. Quan ®iÓm nμy cùc kú gi¸ trÞ
73
- ®èi víi lËp kÕ ho¹ch thùc hiÖn vμ ®¸nh gi¸ c¸c ch−¬ng tr×nh v× nã gióp t¹o nªn nÒn t¶ng
suy nghÜ, dù ®o¸n ch¾c ch¾n ®−îc hËu qu¶ (Lovelace, 1984).
C¸ch tiÕp cËn “nhÊt thÓ” b¾t nguån tõ sinh th¸i nh©n v¨n. VÒ mÆt nhËn thøc,
ph−¬ng ph¸p luËn, “NhÊt thÓ” lμ c¸ch tiÕp cËn, r»ng con ng−êi vμ m«i tr−êng cña nã lμ
mét tæng thÓ. TiÒn ®Ò cña “nhÊt thÓ” lμ sÏ kh«ng hiÓu vÊn ®Ò ®Çy ®ñ, tháa ®¸ng nÕu
chóng kh«ng kh«ng hîp thμnh mét phøc thÓ c¸c nguyªn nh©n vμ kÕt qu¶, t−¬ng t¸c lÉn
nhau (Vagda,1983). “nhÊt thÓ” bao hμm mét tÇm nh×n réng r·i, tuy nhiªn nÕu chó ý ®Õn
tæng thÓ, ®iÒu ®ã sÏ lÊn ¸t sù chó ý c¸c mèi liªn kÕt vμ chi tiÕt. Trªn nÒn t¶ng tæng thÓ,
sÏ ph©n tÝch c¸c lÜnh vùc cô thÓ cña sù t−¬ng t¸c, phô thuéc lÉn nhau, quan hÖ nh©n qu¶
vÒ tù nhiªn, x· héi, v¨n ho¸...
H×nh 5.4 : T−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi vμ hÖ sinh th¸i trong hÖ sinh th¸i nh©n v¨n
(Nguån Marten et al. 1986): Tμi nguyªn thiªn nhiªn trong s¬ ®å lμ ®Êt, n−íc vμ nguån
lùc sinh vËt mμ xuÊt ph¸t tõ ®ã hÖ sinh th¸i n«ng l©m ®−îc x©y dùng)
74
- H×nh 5. 5: Sù t−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi ng−êi vïng cao vμ hÖ sinh th¸i vïng cao
(Lª Träng Cóc, 1990)
75
- H×nh 5. 6: Sù thÝch øng gi÷a hÖ x· héi ng−êi kinh vμ hÖ sinh th¸i vïng cao
(Lª Träng Cóc, 1990)
H×nh 5. 7: Sù t−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi ng−êi kinh vμ hÖ sinh th¸i vïng cao
(Lª Träng Cóc 1990)
Mét vÝ dô vÒ t−¬ng t¸c gi÷a con ng−êi vμ hÖ sinh th¸i
Ng−êi Kinh ®Þnh c− trªn vïng cao th−êng cã tû lÖ tö vong cao, kh«ng ph¶i v×
ma quØ b¾t nh−ng v× muçi Anopheles minimus mang mÇm bÖnh sèt rÐt, muçi nμy
chØ ph¸t triÓn ë suèi quang ®·ng, nhiÒu ¸nh n¾ng vμ ch¶y. Canh t¸c víi diÖn tÝch
nhá trªn vïng cao t¹o ®iÒu kiÖn cho muçi AnophÌles ph¸t triÓn lμ hËu qu¶ cña
më trèng rõng tù nhiªn vμ ph¬i dμi dßng suèi d−íi ¸nh mÆt trêi. Do vËy, ng−êi
d©n téc thiÓu sè canh t¸c rÉy lμ ®Ó gi¶m thiÓu tai ho¹ chÕt ng−êi do muçi Anoph
g©y ra. §ång thêi hä lμm nhμ sμn cao trªn 2m, muçi bay kh«ng qu¸ 1m cao, bÕp
löa l¹i ë trong nhμ ®Ó xua muçi, d−íi nhμ ch¨n nu«i gia sóc c¸m dç muçi (h×nh
5.4). Trong khi ng−êi Kinh cã tËp qu¸n lμm nhμ cã nÒn, chuång tr¹i vμ bÕp nóc
xa n¬i ë, n¬i ngñ, nªn th−êng bÞ muçi AnophÌle t¸c kÝch (h×nh 5.6) cho nªn tû lÖ
bÖnh sèt rÐt nhiÒu h¬n ng−êi d©n téc cïng mét ®Þa ®iÓm sèng trªn vïng cao. B»ng
phun thuèc trõ muçi vμ ngñ mïng, tØ lÖ tö vong gi¶m, l«i kÐo ng−êi Kinh di d©n
lªn vïng cao, d−íi øc Ðp gia t¨ng d©n sè, n«ng d©n di c− ph¸ rõng lμm ruéng bËc
thang, khai ph¸ dßng suèi thμnh ruéng lóa n−íc, gi¶m ®iÒu kiÖn cho muçi sinh
tr−ëng (H×nh 5. 5). ChÝnh hä ®· biÕn c¶i hÖ sinh th¸i vïng cao thμnh n¬i thuËn
lîi ®Ó ®Þnh c−, ®©y còng lμ nguyªn nh©n lμm mÊt rõng vμ suy tho¸i tμi nguyªn
vïng cao.
Lª Träng Cóc, 1990
76
- Tμi liÖu tham kh¶o:
1. A report on a preliminary human ecology field study of three district in Vinh Phu
Province, Hawaii.
2. §μo ThÕ TuÊn, 1995. HÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp, NXB N«ng nghiÖp, Hμ Néi
3. Lª Träng Cóc et al, 1990. Agroecosystems of the midlands of Northern Vietnam.
4. Lª Träng Cóc, Terry Rambo, 1995. Mét sè vÊn ®Ò sinh th¸i nh©n v¨n ë ViÖt Nam,
NXB N«ng nghiÖp, Hanéi.
5. Lovelace, W.G.1984, Human ecology: A conceptual framework for research and
development in community and social forestry. Regional workshop on socio-
economic aspects of community/social forestry in Asia and the Pacific region
.Bangkok
6. Maldague, M. 1998. Notions d amÐnagement et de dÐvelopement intÐgrÐs: concepts,
methodes, stratÐgies. UNESCO.
7. NguyÔn B¸ Ng·i, 2002: Nghiªn cøu c¬ së khoa häc vμ thùc tiªnc cho quy ho¹ch ph¸t
triÓn L©m n«ng nghiÖp vïng Trung t©m miÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam. LuËn ¸n tiÕn sÜ
n«ng nghiÖp - 2002.
77
- Bμi 6: Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong L©m nghiÖp x· héi
Môc tiªu:
Sau khi häc xong bμi nμy sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng:
• Gi¶i thÝch ®−îc kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH
• Gi¶i thÝch ®−îc mÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng, kinh tÕ vμ x· héi, ¸p dông
sù ph©n tÝch nμy vμo nh÷ng hoμn c¶nh cô thÓ ®Ó qu¶n lý tμi nguyªn rõng bÒn
v÷ng cã sù tham gia cña ng−êi d©n
• Gi¶i thÝch nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n
cho ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng.
KÕ ho¹ch bμi gi¶ng:
Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Sè tiÕt
1. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH Tr×nh bμy OHP 25 phót
2. ¶nh h−ëng cña suy tho¸i rõng vμ mÊt Nªu vÊn ®Ò OHP phót
rõng ®Õn ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng §éng n·o
3. Qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng Tr×nh bμy OHP 20 phót
th«n cho ®Þnh h−íng ph¸t triÓn l©m
nghiÖp bÒn v÷ng
78
- 1. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH
Kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®−îc ®Ò cËp trong nhiÒu ngμnh vμ nhiÒu lÜnh vùc
tõ 3 thËp kû gÇn ®©y. HiÖn nay, khi nãi ®Õn qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn ng−êi ta
kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi Ph¸t triÓn bÒn v÷ng hay Sö dông bÒn v÷ng. Hai thuËt ng÷ nμy
kh«ng chØ ®Ó diÔn t¶ mét kh¸i niÖm mμ ®· ®−îc thÓ chÕ ho¸, chØ tiªu ho¸. MÆc dï vËy,
c¸c thuËt ng÷ nμy lu«n ®−îc ®Þnh nghÜa hay kh¸i niÖm ho¸ l¹i cho tõng lÜnh vùc cña ®êi
sèng x· héi lu«n g¾n chÆt chÏ víi tù nhiªn. Víi ý nghÜa nμy, Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong
LNXH cμng cÇn ph¶i ®−îc nhËn thøc mét c¸ch ®Çy ®ñ vμ ®óng ®¾n.
Nguyªn t¾c tæng qu¸t cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®· ®−îc ñy ban m«i tr−êng vμ ph¸t
triÓn cña thÕ giíi cho lμ nh÷ng thÕ hÖ hiÖn t¹i cÇn ®−îc ®¸p øng c¸c nhu cÇu mμ kh«ng
lμm h¹i ®Õn kh¶ n¨ng ®¸p øng c¸c nhu cÇu cña thÕ hÖ t−¬ng lai. §Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng
trong c¸c lÜnh vùc cña tù nhiªn vμ ®êi sèng x· héi th× m« h×nh ''Tam gi¸c ph¸t triÓn bÒn
v÷ng'' ®−îc x¸c lËp trong c©n b»ng ®éng cña 3 môc tiªu: T¨ng tr−ëng kinh tÕ, C«ng
b»ng vμ tiÕn bé x· héi, An toμn vÒ mÆt sinh th¸i cÇn ®−îc ph©n tÝch.
Ba môc tiªu nãi trªn cã t¸c ®éng vμ quy ®Þnh lÉn nhau. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng chØ cã
thÓ cã ®−îc trªn mét sù c©n b»ng ba môc tiªu ®ã. Nãi c¸ch kh¸c, ®©y lμ mét bμi to¸n tèi
−u hãa 3 lîi Ých trong mçi thêi ®iÓm vμ hoμn c¶nh cô thÓ. Trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh,
cã thÓ vÞ trÝ −u tiªn thuéc vÒ mét môc tiªu nμo ®ã, song møc ®é vμ thêi h¹n −u tiªn ®ã lμ
cã giíi h¹n bëi sù c©n b»ng vμ ®ßi hái cña môc tiªu kh¸c. Trªn thùc tÕ, kh«ng cã mét
ho¹t ®éng tù nhiªn vμ x· héi nμo ®ã ®¸p øng cao nhÊt c¶ 3 môc tiªu, hoÆc nÕu cã th× rÊt
Ýt vμ chØ x¶y ra trong thêi gian rÊt ng¾n. Bëi v×, mét trong 3 môc tiªu ®¹t ®−îc cao nhÊt
sÏ lμm tæn h¹i ®Õn môc tiªu kh¸c. Khi sù tæn h¹i v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp buéc con
ng−êi ph¶i ®iÒu chØnh. §©y chÝnh lμ qu¸ tr×nh can thiÖp cña con ng−êi. Nh−ng sù can
thiÖp nμy lμm sao ®Ó cã sù c©n b»ng t−¬ng ®èi cña 3 môc tiªu ë møc cao h¬n. §ã chÝnh
lμ Ph¸t triÓn bÒn v÷ng chø kh«ng ph¶i lμ ''Sù bÒn v÷ng''.
Ph¸t triÓn bÒn v÷ng theo quan ®iÓm LNXH kh¸c víi Ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña tù
nhiªn ë chç vai trß cña con ng−êi trong viÖc Ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Vai trß con ng−êi thÓ
hiÖn 2 mÆt. Thø nhÊt x¸c lËp môc tiªu ®¹t ®−îc cña c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp cã gi¸ trÞ
tæng hîp tèi −u nhÊt nh−ng cã x¸c ®Þnh −u tiªn mét môc tiªu nμo ®ã ë ng−ìng cho phÐp
®Ó kh«ng t¹o ra sù lËp l¹i c©n b»ng c¸c môc tiªu míi ë møc thÊp h¬n; thø hai can thiÖp
vμo qu¸ tr×nh sao cho t¹o ra sù c©n b»ng míi cña c¸c môc tiªu ë møc cao h¬n.
Quan ®iÓm cña LNXH cho r»ng ph¸t triÓn bÒn v÷ng nh»m h−íng tíi c©n b»ng ®éng 3
môc tiªu cña l©m nghiÖp trªn 3 mÆt: kinh tÕ, x· héi vμ sinh th¸i g¾n víi yªu cÇu kh¸ch
quan cña tõng thêi kú ®èi víi c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp. H×nh 3.1. m« t¶ quan ®iÓm
Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH.
H×nh 6.1. cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch nh− sau:
''A'' ®−îc coi lμ lîi Ých kinh tÕ cña c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp lÊy n¨ng suÊt, chÊt
l−îng hiÖu qu¶ lμm träng. C¸c lîi Ých kinh tÕ cho quèc gia, céng ®ång vμ nh÷ng ng−êi
trùc tiÕp lμm l©m nghiÖp th«ng qua cung cÊp c¸c l©m s¶n, thu nhËp b»ng tiÒn hoÆc hiÖn
vËt. ''B'' ®−îc coi lμ lîi Ých x· héi cña c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp. C¸c lîi Ých x· héi thÓ
hiÖn b»ng viÖc: x¸c lËp l¹i c¸c gi¸ trÞ c«ng b»ng x· héi trong viÖc qu¶n lý vμ sö dông tμi
nguyªn rõng; gi¶i quyÕt c«ng ¨n viÖc lμm; n©ng cao kiÕn thøc vμ kü thuËt cho céng
®ång; ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng cña c¸c céng ®ång ... th«ng qua c¸c ho¹t
79
- ®éng l©m nghiÖp. ''C'' ®−îc coi lμ lîi Ých sinh th¸i cña c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp. C¸c lîi
Ých nμy ph¶n ¶nh viÖc b¶o tån vμ t¸i t¹o tμi nguyªn thiªn nhiªn; b¶o vÖ m«i tr−êng c¶nh
quan. ..
H×nh 6.1. S¬ ®å m« t¶ kh«ng gian Ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña LNXH
Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH lμ ph¸t triÓn hμi hoμ, l©u dμi vÒ kinh tÕ, x· héi
vμ m«i tr−êng, trong ®ã gi¶i quyÕt hμi hoμ c¸c lîi Ých gi÷a: nhμ n−íc víi céng ®ång;
gi÷a c¸c céng ®ång víi nhau; gi÷a c¸c c¸ nh©n trong céng ®ång; gi÷a c¸c chñ thÓ sö
dông vμ h−ëng lîi tõ rõng.
Kh«ng gian ''ABC'' trong h×nh 6.1 ph¶n ¸nh Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH.
Mét m« h×nh ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng cμng cao khi kh«ng gian ''ABC'' cμng lín,
kh«ng gian ''ABC'' cμng lín khi c¸c kh«ng gian cña ''A'', ''B'' vμ ''C'' chång chung lªn
nhau cμng nhiÒu.
Ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng d−íi quan ®iÓm cña LNXH chÝnh lμ: Qu¶n lý, b¶o
vÖ, t¸i t¹o vμ sö dông tμi nguyªn rõng mét c¸ch hiÖu qu¶ võa ®¸p øng nhu cÇu hiÖn t¹i
vÒ kinh tÕ-x· héi vμ m«i tr−êng cho c¶ quèc gia, cho tõng võng vμ tõng céng ®ång sèng
trong rõng, gÇn rõng vμ phô thuéc vμo rõng, võa ®¶m b¶o kh¶ n¨ng ®¸p øng nhu cÇu ®ã
cña tμi nguyªn rõng l©u dμi trong t−¬ng lai; sù ®¸p øng nμy kh«ng lμm x¶y ra xung ®ét
vÒ quyÒn qu¶n lý, sö dông vμ h−ëng lîi tõ rõng gi÷a nhμ n−íc víi ®Þa ph−¬ng, gi÷a c¸c
céng ®ång, trong céng ®ång vμ cuèi cïng lμ c¸c chñ thÓ qu¶n lý vμ sö dông rõng. Nh−
vËy ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng theo quan ®iÓm LNXH tËp trung vμo 2 vÊn ®Ò c¬ b¶n
®ã lμ: ®¶m b¶o lîi Ých ®¹t ®−îc tõ rõng trong c©n b»ng ®éng vÒ c¸c mÆt kinh tÕ-x· héi vμ
sinh th¸i; ®¶m b¶o sù c«ng b»ng vμ æn ®Þnh vÒ mÆt x· héi cña c¸c chñ thÓ sö dông rõng.
C©u hái ®Æt ra lμm thÕ nμo ®Ó thùc hiÖn ®−îc ®iÒu nμy. Trong ®iÒu kiÖn cña ViÖt
Nam, quan ®iÓm LNXH cho r»ng: cÇn ph¶i chó träng ®Õn c¸c vÊn ®Ò sau ®©y:
- Khi ph©n chia 3 lo¹i rõng, kh«ng tuyÖt ®èi ho¸ môc tiªu trong viÖc qu¶n lý vμ sö
dông mçi lo¹i rõng.
- Sö dông tæng hîp tμi nguyªn rõng trªn mçi khu rõng, trong mçi lo¹i rõng.
80
- - X¸c ®Þnh râ c¸c chñ thÓ ®−îc h−ëng lîi tõ rõng, kÓ c¶ trùc tiÕp vμ gi¸n tiÕp, tõ ®ã
x©y dùng c¬ chÕ tham gia vμ ®ãng gãp cho viÖc t¸i t¹o tμi nguyªn rõng.
- Céng ®ång d©n c− sèng trong rõng, sèng gÇn rõng, phô thuéc vμo rõng ph¶i lμ ng−êi
®−îc h−ëng lîi trùc tiÕp ®Çu tiªn tõ rõng nh−ng còng lμ ng−êi gi÷ vai trß chÝnh trong
viÖc b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn tμi nguyªn rõng.
- X¸c lËp c¬ chÕ míi vÒ h−ëng lîi tõ rõng theo h−íng: thu lîi cña quèc gia nhÊn m¹nh
vμo c¸c lîi Ých vÒ m«i tr−êng sinh th¸i, c¸c sù æn ®Þnh x· héi cña miÒn nói, trËt tù vμ
an ninh quèc phßng, b¶o tån c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ vïng cao ..., Ýt hoÆc gi¶m dÇn thu lîi
nhuËn tõ kinh doanh tμi nguyªn rõng; lîi Ých cña céng ®ång d©n c− sèng trong rõng,
sèng gÇn rõng, phô thuéc vμo rõng ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh râ rμng b»ng viÖc hä cã thÓ
®¶m b¶o cuéc sèng l©u dμi vμ æn ®Þnh b»ng nghÒ rõng; lîi Ých cña c¸c ngμnh vμ c¬
quan liªn quan sÏ ®−îc tμi nguyªn rõng ®¶m b¶o l©u dμi nh−ng cÇn cã sù hoμn tr¶
cho viÖc t¸i t¹o, b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng.
2. ¶nh h−ëng cña suy tho¸i rõng vμ mÊt rõng ®Õn ph¸t triÓn l©m
nghiÖp bÒn v÷ng
Ch−a bao giê vÊn ®Ò thu hÑp diÖn tÝch vμ sù suy tho¸i rõng nhiÖt ®íi ë c¸c n−íc
®ang ph¸t triÓn ®−îc toμn thÓ céng ®ång nh©n lo¹i quan t©m réng r·i nh− hiÖn nay, nhÊt
lμ tõ sau héi nghÞ th−îng ®Ønh Rio De Janero vμo n¨m 1992. Gi÷a n¨m 1900 vμ 1965,
kho¶ng mét nöa diÖn tÝch rõng t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®· bÞ huû diÖt vμ qu¸ tr×nh
suy tho¸i tμi nguyªn sinh vËt rõng cïng víi sù xuèng cÊp cña m«i tr−êng sèng vÉn ®ang
tiÕp tôc diÔn ra ë n−íc nghÌo. Riªng ë n−íc ta, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, hμng n¨m tõ
50.000 ®Õn 60.000 ha rõng bÞ mÊt.
Nguyªn nh©n dÉn ®Õn mÊt rõng cã thÓ cã nhiÒu. MÊt rõng vμ suy tho¸i tμi nguyªn
rõng lμ hiÖn t−îng dÔ nhËn thÊy, nh−ng nguyªn nh©n l¹i kh«ng dÔ nhÊt trÝ v× cã mét tËp
hîp nhiÒu nh©n tè kh«ng ®éc lËp víi nhau, can thiÖp, xen vμo nhau cïng t¸c ®éng vμo
qu¸ tr×nh nμy. H¬n n÷a, c¸c nh©n tè chi phèi sù mÊt rõng sÏ kh«ng gièng nhau ë mçi
kh«ng gian cô thÓ, mçi thêi gian cô thÓ, mçi hoμn c¶nh kinh tÕ x· héi cô thÓ. C¸c nh©n
tè nμy kh«ng nh÷ng kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt mμ c¶ vÒ c¸ch biÓu hiÖn vμ møc ®é ¶nh
h−ëng ®èi víi qu¸ tr×nh mÊt rõng (Hoμng H÷u C¶i, 1995). Cho ®Õn nay nhiÒu chuyªn gia
®Òu nhÊt trÝ cho r»ng nguyªn nh©n trùc tiÕp vμ chñ yÕu dÉn ®Õn mÊt rõng ë ViÖn Nam
gåm: ®èt n−¬ng lμm rÉy cña c¸c céng ®ång vïng cao, do khai th¸c l©m s¶n, ®Æc biÖt lμ
khai th¸c gç vμ cñi ®èt, löa rõng vμ c¸c nguyªn nh©n kh¸c. Sù suy tho¸i rõng vμ mÊt
rõng ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ph¸t triÓn KITX vμ b¶o vÖ m«i tr−êng trªn c¶ n−íc, t¹i mçi
khu vùc vμ mçi céng ®ång vïng cao nh− ®−îc nªu d−íi ®©y.
2.1. MÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn sinh th¸i
Chøc n¨ng sinh th¸i cña rõng hiÓn nhiªn lμ ¶nh h−ëng ®Õn thñy vùc vμ ®iÒu tiÕt
dßng ch¶y, gi¶m xãi mßn, h¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt sù båi l¾ng ë s«ng, kªnh r¹ch vμ
hå tr÷ n−íc, rót ng¾n biªn ®é giao ®éng nhiÖt ®é ngμy ®ªm, t¹o n¬i thuËn lîi cho hÖ thùc
vËt vμ hÖ ®éng vËt cùc kú ®a d¹ng vμ do ®ã b¶o vÖ ®−îc nguån gen giμu cã h÷u Ých cho
nhiÒu ho¹t ®éng trång trät ch¨n nu«i. Thùc vËy, sù hñy diÖt líp phñ thùc vËt, dï chØ lμ
nhÊt thêi nh− tr−êng hîp du canh, khai th¸c rõng còng ®−a ®Õn kÕt qu¶ kh«ng tr¸nh khái
lμ lμm tæn h¹i ®Õn nguån lùc di truyÒn. MÊt rõng lμm gi¶m kh¶ n¨ng gi÷ n−íc, thÊm
n−íc cña ®Êt, t¨ng tèc ®é dßng ch¶y trªn mÆt ®Êt vμ cïng víi xãi mßn lμm t¨ng l¾ng
81
- ®äng phï sa, tÇn sè xuÊt hiÖn lôt cao h¬n vμ lμm gi¶m chÊt l−îng n−íc. MÊt rõng cã thÓ
lμm t¨ng « nhiÔm kh«ng khÝ do bôi vμ mét sè nhμ khÝ t−îng cho r»ng ®iÒu ®ã cã thÓ h¹
thÊp ®é Èm kh«ng khÝ vμ lμm gi¶m l−îng m−a.
Canh t¸c víi c©y gç vμ c©y bôi l©u n¨m lμ hÖ thèng canh t¸c phæ biÕn ë nhiÖt ®íi
Èm, ®Æc biÖt ë §«ng Nam ¸, c¸c loμi c©y quen thuéc nhÊt lμ cao su, cä dÇu, cμ phª, dõa,
c©y ¨n tr¸i, gia vÞ ... T¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng cña kiÓu canh t¸c c©y l©u n¨m nμy t−¬ng
tù nh− ë rõng trång. §iÒu nμy cã thÓ ®−îc biÓu hiÖn râ nhÊt víi c©y cao su, loμi c©y hμng
hãa chñ yÕu ®èi víi c¸c n«ng hé nhá. Nh÷ng diÖn tÝch thuÇn lo¹i cä dÇu vμ cao su ë
nh÷ng c¸nh ®ång lín ë Malaysia vμ §«ng B¾c Sumatra cã thÓ kÐm thuËn lîi ®èi víi m«i
tr−êng. Nh×n tæng qu¸t, trång c©y l©u n¨m nhÊt lμ do c¸c n«ng hé nhá tiÕn hμnh cã thÓ lμ
mét hÖ thèng canh t¸c bÒn v÷ng víi Ýt t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn m«i tr−êng.
2.2. MÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ
Rõng kh«ng chØ s¶n xuÊt gç mμ cßn cung cÊp hμng lo¹t c¸c s¶n phÈm cã gi¸ trÞ cÇn
thiÕt, tr−íc hÕt cho nh÷ng ai sèng ë rõng. NhiÒu céng ®ång d©n téc, vÒ kinh tÕ phô thuéc
vμo rõng vμ nh÷ng s¶n vËt cña nã (thùc phÈm, vËt liÖu x©y dùng, c«ng cô, d−îc th¶o...).
§èi víi nh÷ng céng ®ång nh− thÕ, mÊt rõng cã nghÜa lμ mÊt c¬ së kinh tÕ. Nh÷ng céng
®ång sèng bªn ngoμi rõng còng lîi dông nh÷ng l©m s¶n ngoμi gç nh− m©y, tre, nhùa,
dÇu, g«m, mËt ong, nÊm, da thó... Hμng triÖu phô n÷ n«ng th«n ®· cã thu nhËp tõ hμng
thñ c«ng víi nguyªn liÖu tõ rõng. Lîi Ých kinh tÕ cña rõng lμ quan träng so víi lîi Ých
n«ng nghiÖp ë nh÷ng n¬i kh«ng cßn rõng.
BiÕn rõng thμnh n«ng nghiÖp lμ ®Æc biÖt râ trong qu¸ tr×nh mÊt rõng quy m« lín gÇn
®©y do nh÷ng ng−êi lËp nghiÖp ®Ó s¶n xuÊt chñ yÕu n«ng s¶n hμng ho¸ xuÊt khÈu. KÕt
qu¶ lμ kh«ng may m¾n nh− tr−êng hîp ë Ên §é. Kinh nghiÖm cña Malaysia t−¬ng ®èi
kÕt qu¶ h¬n. Sù thùc hiÖn ®Çy Ên t−îng trong viÖc biÕn rõng thμnh ®ån ®iÒn cä dÇu vμ
cao su ®· ®−a l¹i mét c¸ch râ rÖt lîi Ých kinh tÕ bÒn v÷ng, kh«ng chØ víi sè ng−êi ë
thμnh phè mμ cßn víi c¸c céng ®ång ë n«ng th«n. B»ng c¸ch chÆt tr¾ng h¬n mét nöa dù
tr÷ rõng, Th¸i Lan ®· thùc hiÖn sù c¶i t¹o vÒ c¬ b¶n mét nÒn kinh tÕ dùa trªn c©y lóa
thμnh mét nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp ®a d¹ng hãa cao ®é tr¶i qua hai m−¬i l¨m n¨m gÇn
®©y. Sù ®Òn ®¸p ®¸ng kÓ lμ tõ khoai m×, b¾p, mÝa, cao su, døa... diÖn tÝch canh t¸c ë n¬i
mÊt rõng ®· ®ãng gãp cã ý nghÜa n©ng cao thu nhËp quèc gia. ë c¶ hai quèc gia
Malaysia vμ Th¸i lan, nh©n d©n ®« thÞ vμ n«ng th«n ®· trùc tiÕp tham gia trong t¨ng thu
nhËp nμy. Ngoμi ra cßn cã c¸c c«ng viÖc thêi vô còng cho n«ng d©n ë nh÷ng n¬i trång
b¾p vμ mÝa. Tuy nhiªn, viÖc s¶n xuÊt cμng t¨ng lμ dùa chñ yÕu vμo hÖ thèng canh t¸c rÊt
dÔ bÞ tæn th−¬ng vÒ mÆt sinh th¸i, canh t¸c th−êng xuyªn víi c©y h»ng n¨m ë ®Êt kh«.
Lîi Ých hiÖn nay cã thÓ lμ t¹m thêi do chi phÝ cho m«i tr−êng ngμy cμng t¨ng ®Òu ®Òu,
mÊt tÇng ®Êt mÆt, tæn h¹i do lôt t¨ng lªn, hå chøa n−íc bÞ l¾ng ®äng phï sa, n−íc bÞ
nhiÔm bÈn...
2.3. MÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn x· héi
Trong qu¸ tr×nh rõng bÞ suy thoai, mÊt rõng, nh÷ng lîi Ých kh¸c nhau cã thÓ g©y trë
ng¹i cho nhau ®−a tíi nh÷ng hμnh ®éng vÒ mÆt x· héi. DÔ bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu nhÊt lμ
nh÷ng céng ®ång d©n téc Ýt ng−êi sèng ë rõng vμ dùa vμo rõng. NhiÒu bé téc ®· tõ bá
kiÓu sèng truyÒn thèng sau khi c¬ së kinh tÕ cña hä bÞ huû diÖt do c¸c ho¹t ®éng khai
th¸c rõng.
82
- NhiÒu céng ®ång míi ®· h×nh thμnh ë nh÷ng khu kh«ng cßn rõng. Nh÷ng nh©n tè
tiÒm Èn ®èi víi t×nh tr¹ng kh«ng yªn tÜnh vÒ mÆt x· héi lμ sù tranh chÊp gi÷a nh©n viªn
nhμ n−íc vμ nh÷ng ng−êi chiÕm dông ®Êt bÊt hîp ph¸p, vÊn ®Ò h−ëng dông ®Êt ch−a
®−îc gi¶i quyÕt, nguyªn nh©n th−êng trùc kh¸c cña t×nh tr¹ng bÊt æn x· héi lμ sù ph©n
phèi ®Êt kh«ng c«ng b»ng. BÞ lo¹i ra khái vïng ®Êt n«ng nghiÖp thuËn lîi, nhiÒu n«ng
d©n nghÌo kh«ng cã sù l−a chän nμo kh¸c trõ phi di c− ®Õn ®« thÞ hoÆc x©m nhËp vμo
rõng.
3. Qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n cho ®Þnh h−¬ng ph¸t
triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng trong LNXH
Nh− mäi ng−êi ®Òu biÕt, c©y gç vμ rõng cã vai trß nhiÒu mÆt trong ®êi sèng vËt
chÊt vμ x· héi cña c¸c céng ®ång n«ng th«n. ThÕ nh−ng sù tån t¹i cña rõng vμ c©y gç
ngμy cμng bÞ ®e do¹ do sù t¨ng d©n sè ch−a tõng cã tr−íc ®©y vμ do chiÒu h−íng ph¸t
triÓn kinh tÕ ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ng−êi ta nhËn thøc
®−îc sù phô thuéc phøc t¹p cña ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi bÒn v÷ng vμo sù æn ®Þnh cña
m«i tr−êng vμ do ®ã nhu cÇu cÊp b¸ch ®èi víi x· héi lμ b¶o ®¶m qu¶n lý m«i tr−êng hîp
lý trªn c¬ së l©u dμi.
VÊn ®Ò qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n ®Æc ra trong hoμn c¶nh ®ã. Cã thÓ
hiÓu ®ã nh− lμ ph−¬ng ph¸p tiÕn hμnh cã ý chÝ h−íng ®Õn quy ho¹ch kh«ng gian c©n
b»ng, sö dông hîp lý vμ l©u dμi ®Êt, hoÆc cã thÓ xem xÐt dμi h¹n vai trß cña rõng ®èi víi
c¸c xu h−íng ¶nh h−ëng ®Õn c¸c ph−¬ng thøc sö dông ®Êt. Quan ®iÓm ®ã ®ßi hái ph¶i
xÐt ®Õn:
• DiÖn tÝch rõng s½n cã ®Ó ®¸p øng c¸c yªu cÇu cña nhμ n−íc vμ ®Þa ph−¬ng vμ b¶o vÖ
m«i tr−êng.
• Vai trß cña rõng trong ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña c¸c céng ®ång n«ng th«n.
• Mèi quan hÖ gi÷a trång trät l©m nghiÖp vμ ch¨n nu«i.
• C¸c xu h−íng ®Þnh c−
• Mèi quan hÖ gi÷a diÖn tÝch rõng hiÖn cã vμ c¸c l©m viªn gi¶i trÝ vμ rõng cho b¶o tån.
§ã lμ mét cè g¾ng thËn träng ®Ó lμm t−¬ng hîp víi c¸c nhu cÇu vÒ l·nh thæ khái
c¸c tranh chÊp. Qu¶n lý tæng hîp l·nh thæ n«ng th«n tÝnh ®Õn c¸c ®ßi hái cÊp b¸ch, b¶o
tån tÝnh ®a d¹ng sinh häc, cè g¾ng b¶o vÖ c¶ vÎ ®Ñp cña c¶nh quan vμ c¸c chøc n¨ng cña
c©y vμ cña rõng.
Trªn thùc tÕ, quan niÖm tæng hîp trong qu¶n lý ngô ý r»ng ng−êi lËp kÕ ho¹ch ph¶i
më réng tÇm nh×n ®Õn tÊt c¶ h¬n lμ chØ chó ý ®Õn mét lÜnh vùc ®Õn tÊt c¶ hîp phÇn trong
kh«ng gian ®ang xem xÐt nh− mét hÖ thèng bao gåm ®Êt, kh«ng khÝ, n−íc, ®Êt canh t¸c,
rõng tù nhiªn, rõng trång, ®Êt bá hoang, hÖ ®éng vËt vμ hÖ thùc vËt. Nã còng h−íng dÉn
®Ò xuÊt mét kÕ ho¹ch sö dông ®Êt nh− lμ mét trong c¸c môc tiªu cÇn thiÕt cña sù ph¸t
triÓn kinh tÕ vμ cña nh÷ng quyÒn cña ng−êi sèng trong hoÆc gÇn rõng.
Theo Sawadogo vμ c¸c t¸c gi¶ kh¸c (1991) nh÷ng nguyªn t¾c cã tÝnh ®Þnh h−íng
ph−¬ng ph¸p tiÕn hμnh cña c¸c nhμ quy ho¹ch n«ng th«n cã thÓ lμ nh− sau:
83
nguon tai.lieu . vn