Xem mẫu
- TAÏP CHÍ ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 9 - Thaùng 4/2012 A.X. GRIBOEDOV - MỘT TRÍ TUỆ VINH QUANG VÀ CAY ĐẮNG TRẦN THANH BÌNH(*) TÓM TẮT A.X. Griboedov, bạn thân thiết của những chiến sĩ Tháng Chạp, tác giả vở hài kịch nổi tiếng “Khổ vì trí tuệ”, người sát cánh cùng A.X.Puskin và nhiều nhà văn tiến bộ khác đã kiên trì đấu tranh cho sự hình thành và phát triển của chủ nghĩa hiện thực trong văn học Nga nửa đầu thế kỉ XIX. Mặc dù vậy, cuộc đời và sự nghiệp của ông vẫn chưa được nghiên cứu nhiều ở Việt Nam. Bước đầu phác thảo chân dung con người đặc biệt ấy là nội dung của bài viết này. Từ khoá: A.X.Griboedov, sự nghiệp, trí tuệ, tiến bộ, văn học Nga, chủ nghĩa hiện thực ABSTRACT A.X.Griboedov, the author of the famous comedy “The Misery from Intelligence”, had a close connection with the December fighters. He worked side by side with A.X.Puskin and the other progressive writers, who were consistently for the founding and development of Russian realism in the Russian literature in the first half of the 19th century. However, his life and works have not yet been studied by many researchers of Vietnam. The content of this article is some preliminary descriptions of this unique writer. Key words: A.X.Griboedov, career, spiritual, advanced, Russian literature, realism Trong lịch sử văn học Nga nửa đầu thế Pháp, Anh, La tinh, Hi Lạp và tỏ ra có kỉ XIX, A.X.Griboedov là một gương mặt năng khiếu âm nhạc tuyệt vời. Lên 7 tuổi, có sức hấp dẫn kì lạ. Cuộc đời ngắn ngủi Griboedov vào học trường nội trú thuộc của ông là sự dấn thân của một trí thức tiến ĐHTH Moskva – một trong những trường bộ, quyết liệt, hào hoa. Tuy chỉ nổi danh phổ thông tốt nhất nước Nga thời đó, được với một tác phẩm duy nhất Khổ vì trí tuệ, thành lập theo sáng kiến của nhà bác học vĩ Griboedov vẫn xứng đáng được xếp vào số đại M. Lomonosov. các nhà văn đã đi tiên phong trong cuộc Năm 1806, khi mới 11 tuổi, Griboedov đấu tranh cho sự hình thành và phát triển đã trở thành sinh viên Khoa Ngữ văn, của chủ nghĩa hiện thực Nga. ĐHTH Moskva. Chỉ hai năm sau, ông đã Aleksandr Sergheevich Griboedov sinh tốt nghiệp với học vị phó tiến sĩ. Sau đó, ngày 4/1/1795(1) tại Moskva trong một gia Griboedov chuyển sang Khoa Luật và cũng đình dòng dõi quý tộc. Ngay từ thuở mới chỉ sau hai năm, ông lại tốt nghiệp xuất sắc bập bẹ tập nói, Griboedov đã theo học với với học vị phó tiến sĩ thứ hai. Không dừng các gia sư nổi tiếng nhất Moskva và sớm lại ở đó, Griboedov theo học Khoa Tự bộc lộ tư chất của một thiên tài. Mới 6 tuổi, nhiên, tiếp tục nghiên cứu toán – lí thêm Griboedov đã thông thạo bốn ngoại ngữ hai năm nữa. Như vậy, chỉ trong sáu năm theo học ở ĐHTH Moskva, Griboedov đã (*) TS, Nhà xuất bản Giáo dục tại TP. Hồ Chí Minh 5
- nhanh chóng tiếp thu được một lượng kiến án tiến sĩ khoa học của Griboedov. Hoà thức khổng lồ thuộc nhiều lĩnh vực khác vào dòng thác dữ dội của lớp lớp người dân nhau, làm chủ thêm hai ngoại ngữ là tiếng yêu nước, Griboedov xếp bút nghiên lên Đức và tiếng Ý, nổi danh là một trong đường ra trận trong đội hình của Trung những khối óc siêu việt nhất nước Nga thời đoàn Kị binh Moskva. Mặc dù không trực bấy giờ. tiếp tham gia chiến đấu vì trung đoàn của Ngay từ những năm cuối thế kỉ XVIII, ông ngay sau đó được điều về Kazan làm Trường ĐHTH Moskva đã là một trung nhiệm vụ bảo vệ hậu phương nhưng khí thế tâm văn hoá, khoa học, giáo dục có vai trò hào hùng của cuộc kháng chiến thần thánh, quan trong trong đời sống chính trị, xã hội lòng yêu nước và tinh thần dũng cảm hi của nước Nga. Sang những năm đầu thế kỉ sinh của nhân dân Nga đã in đậm trong tâm XIX, dưới tác động mạnh mẽ của những dự trí Griboedov và trở thành nguồn cảm hứng án cải cách cấp tiến do M. Speranski đề mãnh liệt để những năm sau này, ông phác xướng, nơi đây là chiếc nôi đào tạo ra cả thảo vở bi kịch lịch sử Năm 1812. một thế hệ trí thức quý tộc tiến bộ mà rất Chiến tranh kết thúc, tháng 3/1813, nhiều người trong số đó sau này đã trở Griboedov được điều về Thành phố Brest – thành những chiến sĩ Tháng Chạp tiêu biểu Litovsk làm sĩ quan tuỳ tùng cho tướng như V.Ph. Raevski, C.P. Trubetskoi, A.I. A.X. Kologrivov – tư lệnh các lực lượng Iakubovich, Aleksandr Iakusin, Nikolai dự bị. Thời gian này, Griboedov bắt đầu Turghenev, anh em Piot và Mikhain sáng tác văn học. Những bài viết đầu tiên Saadaev, anh em Nikita và Artamon của ông về đời quân ngũ đã xuất hiện trên Muraviev, v.v. Chính trong môi trường Tạp chí Người đưa tin châu Âu và được này, những tư tưởng chính trị tự do, cấp bạn đọc chú ý. Tuy nhiên, bước ngoặt tiến của Griboedov dần dần hình thành và trong sự nghiệp văn học của Griboedov chỉ phát triển. Ngoài giờ lên lớp, Griboedov thật sự bắt đầu khi tại Brest – Litovsk (và say sưa tìm đọc các tác phẩm của Vonte, sau đó tại Peterburg năm 1814), ông kết Diderot, Montesquieu, A.N. Radisev, N.I. thân với các nhà viết kịch nổi tiếng nhất Novikov, D.I. Fonvizin v.v…, đồng thời, đương thời là A.A. Sakhovski, P.A. tích cực tham gia vào các cuộc thảo luận Katenin, A.A. Zandr, N.I. Khmenitski v.v. của sinh viên về những vấn đề triết học và Nhờ ảnh hưởng của những tên tuổi đó, chính trị thời sự. Griboedov đã quyết định dành trọn niềm Thời kì học đại học cũng là thời kì đam mê văn học của mình cho lĩnh vực sân Griboedov đi những bước đầu tiên trên con khấu. Trong đó, hài kịch là loại hình mà đường đến với văn chương, mặc dù đó mới ông rất mực quan tâm. chỉ là những bài thơ trào phúng, châm Tác phẩm sân khấu đầu tay của biếm nho nhỏ đọc cho bạn bè nghe. Sáng Griboedov là vở kịch Vợ chồng trẻ. Đây tác đáng kể nhất của Griboedov thời kì này nguyên là một hài kịch Pháp mà theo gợi ý có lẽ là vở kịch Dmitri Drianskoi – mô của Sakhovski, Griboedov đã dịch và phỏng theo tác phẩm Dmitri Donskoi của chuyển thể thành một hài kịch thơ. Tháng nhà viết kịch nổi tiếng V.A. Ozerov. 9/1815, Vợ chồng trẻ được công diễn trên Cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại năm sân khấu Peterburg, đánh dấu bước khởi 1812 đã làm dang dở kế hoạch bảo vệ luận đầu tốt đẹp của nhà viết kịch đầy triển 6
- vọng. Tiếp đó, Griboedov viết vở Gia đình tự do sáng tạo của người nghệ sĩ trên con của mình (cùng với Sakhovski và đường đưa văn học thâm nhập vào cuộc Khmenitski), vở Chàng sinh viên (cùng với sống của dân tộc với tất cả những mâu Katenin) và cùng Zandr dịch vở hài kịch thuẫn phức tạp và những biến cố lớn lao. của Pháp Sự phản bội giả vờ… Những quy phạm truyền thống tưởng như Cuối năm 1815, Griboedov quyết định bất biến giờ đây đang rạn vỡ trước một làm đơn xin giải ngũ. Tháng 3/1816, đơn thực tế đã biến đổi và đang phát triển của ông được chấp nhận nhưng mãi đến không ngừng. Vì vậy, tiếp theo chủ nghĩa tháng 6/1817, Griboedov mới trở về cổ điển, sự xuất hiện chủ nghĩa tình cảm Peterburg làm việc tại Bộ Ngoại giao, nơi (của N.M. Karamzin) và chủ nghĩa lãng hai học sinh mới tốt nghiệp trường lit-xê là mạn (của V.A. Zhukovski) là một bước A.X. Puskin và V.K. Kiukhenbeker cũng phát triển tất yếu. vừa đến tòng sự. Những năm đầu thế kỉ XIX, Zhukovski Trong những năm từ 1815 – 1820, đời là một tên tuổi lẫy lừng trên thi đàn, “một sống văn học Nga sôi động không chỉ vì Christophe Colomb của văn học Nga, cuộc tranh luận gay gắt, kéo dài giữa Hội người đã phát hiện cho nước Nga châu Mĩ toạ đàm của những người yêu tiếng Nga – của chủ nghĩa lãng mạn trong thơ ca Nga” những người bảo vệ chủ nghĩa cổ điển – với (Belinski). Vốn là một học trò tài năng của hội Ardamat – những người bênh vực chủ Karamzin, Zhukovski đã “lãng mạn hoá” nghĩa lãng mạn – mà còn vì sự xuất hiện chủ nghĩa tình cảm, đưa vào thơ chất lãng của nhóm các nhà văn trẻ như Griboedov, mạn mới mẻ, trẻ trung, trí tưởng tượng Katenin, Kiukhenbeker, Zandr… với những phong phú, nồng nhiệt; đổi mới và làm giàu quan điểm văn học hoàn toàn mới. thơ ca Nga bằng những biện pháp táo bạo, Xuất hiện từ nửa sau thế kỉ XVIII, chủ những khả năng thể hiện tinh tế và diễn đạt nghĩa cổ điển là một thành tựu quan trọng sâu sắc thế giới nội tâm thầm kín của con trong lịch sử phát triển của văn học Nga. người. Tuy nhiên, chủ nghĩa lãng mạn của Các nhà văn nổi tiếng thời đó như A.D. Zhukovski lại “làm cho con người hài lòng Kantemir, M.V. Lomonosov, A.P. với thực tế bằng cách tô vẽ thực tế, hoặc Sumarokov, H.I. Novikov… trong các tác khiến họ rời bỏ thực tế để chìm đắm một phẩm của mình đã cố gắng đề cao lí trí, cách vô ích vào cái thế giới bên trong của khoa học để chống lại sự ngu dân, thần bí, mình, lôi kéo họ về với những suy tưởng, kinh viện, hướng về truyền thống, lịch sử về “những bí ẩn thiên định của cuộc đời”, dân tộc để phê phán thái độ sùng phục về “tình yêu, cái chết” (2). nước ngoài, đề cao những kiểu mẫu chung Xuất phát từ thực tế văn học và thực tế nhất của cái đẹp cho mọi dân tộc, mọi thời xã hội, nhóm Griboedov một mặt đánh giá đại, phân biệt các thể loại văn học theo cao ý thức tôn trọng truyền thống dân tộc những kết cấu và phong cách chuẩn mực… của chủ nghĩa cổ điển (không phải ngẫu Những đặc điểm đó đã đóng góp to lớn vào nhiên mà nhóm Griboedov được người sự phát triển một thời của văn học Nga. đương thời mệnh danh là “những người Tuy nhiên, sang đến thế kỉ XIX, các kiểu sùng cổ mới”), đồng thời, họ cũng kịch liệt mẫu, chuẩn mực của chủ nghĩa cổ điển lại phê phán tính bảo thủ chính trị của hội Toạ trở nên gò bó, cứng nhắc, cản trở khả năng đàm của những người yêu tiếng Nga khi 7
- các thành viên chủ chốt A.X. Siskov, D.I. của Katenin. Tuy cùng được dịch từ balat Khvostov, P.A. Sirinski- Sikhmatov… Lenora của nhà thơ Đức Biurgher nhưng khăng khăng cho rằng tôn trọng truyền theo Griboedov, cách dịch tinh tế, âm thống và tính dân tộc độc đáo có nghĩa là hưởng nhẹ nhàng và sắc thái trữ tình, lãng phải bảo vệ, duy trì mọi nền tảng, hệ tư mạn xa lạ với truyền thống phonklo Nga tưởng và thiết chế cũ của nước Nga thời của Zhukovski đã không thể hiện đậm nét Piot I. Trên một bình diện khác, nhóm được tính nhân dân như cách dịch thô ráp, Griboedov tuy thừa nhận công lao to lớn bình dị, sống động của Katenin. Cần phải của chủ nghĩa lãng mạn trong việc tích cực nói thêm là năm 1833, Puskin đã trở lại khám phá, thể hiện thế giới nội tâm con cuộc luận chiến này trong bài Những sáng người và đề cao vai trò tự do sáng tạo của tác và dịch thuật của Paven Katenin và người nghệ sĩ v.v. nhưng họ cũng không hoàn toàn tán thành quan niệm của tán thành với hội Ardamat khi trong sáng Griboedov. Ông viết: “Bản dịch Lenora tác của V.A. Zhukovski, K.N. của Biurgher là tác phẩm xuất sắc đầu tiên Bachiuskov… thiếu vắng tính nhân dân, xa của Katenin. Chúng ta đã biết đến tác phẩm lánh những vấn đề của thực tế xã hội. của Biurgher qua bản dịch tuyệt mĩ nhưng Trong tiến trình lịch sử văn học Nga, rất xa nguyên tác của Zhukovski. Có thể nhóm Griboedov chính là những người đầu nói, Zhukovski dịch Lenora cũng giống tiên tiếp nối và phát huy truyền thống mĩ như Byron dịch Faust vậy : không hề chú ý học tiến bộ của A.N. Radisev (1749 – đến nội dung và tinh thần của nguyên tác. 1802). Sau chiến tranh vệ quốc 1812, sự Cảm nhận được chỗ bất cập này, Katenin vùng dậy của ý thức dân tộc gắn liền với muốn giới thiệu cho chúng ta một Lenora mối quan tâm sâu sắc đến lịch sử. Trong trong vẻ đẹp nội tại mạnh mẽ của nó, và nhận thức của “những người sùng cổ mới”, ông viết Onga. Tuy nhiên, khi thay những lịch sử không chỉ là quá khứ với những cổ bức tranh quê thơ mộng, những đêm trăng tích, huyền thoại mà còn là hiện tại với hè huyền ảo bằng cái giá treo cổ khủng những vấn đề thời sự, liên quan không chỉ khiếp, người đọc không thể không có đến các bậc vua chúa hay những vĩ nhân, những cảm giác hụt hẫng, những phản ứng mà còn liên quan đến tất cả mọi người khó chịu. Nhà thơ Gnedich đã tổng kết trong xã hội. Vì vậy, bên cạnh tính lịch sử, những cảm giác, phản ứng đó trong một nhóm Griboedov còn tích cực đấu tranh bài báo mà tính không chính xác của nó đã cho khái niệm tính nhân dân trong văn học. được Griboedov chỉ ra”(3). Văn học chỉ có thể có tính dân tộc độc đáo Như vậy, nếu Puskin là người đặt nền nếu nó giữ một vai trò xã hội xác định và móng, mở đầu cho quá trình phát triển của biểu hiện được ý thức, lợi ích, mong ước chủ nghĩa hiện thực để văn học Nga từ đó của quảng đại quần chúng. đi vào thực tại, lấy cuộc sống và thời đại Đề cập đến khái niệm tính nhân dân làm đối tượng khám phá, sáng tạo thì thời kì này, Griboedov đã phát biểu trong “cùng chung những tìm tòi và cùng đi đến bài phê bình – có lẽ là duy nhất của mình – chủ nghĩa hiện thực với Puskin là trường trên Tạp chí Người con của tổ quốc, liên hợp Griboedov. Không hẹn mà nên, quá quan đến cuộc luận chiến xung quanh hai trình phát triển của hai người cùng dẫn tới bản balat Lutmila của Zhukovski và Onga chủ nghĩa hiện thực là có tính quy luật. Hai 8
- người đã góp phần mở ra triển vọng cho thoáng đan xen với màu xanh da trời. Sông văn học Nga trên cơ sở tính nhân dân và Terech cuộn chảy”(5). Ở chặng thứ sáu, ông chủ nghĩa hiện thực”(4). viết: “Kobi hiểm trở – gió, tuyết vây Giữa lúc hoạt động văn học của quanh, dốc cao và vực thẳm. Chúng tôi đi Griboedov ở Peterburg đang sôi nổi trên cả men theo sườn núi, con đường hẹp và trơn hai phương diện sáng tác và lí luận thì một như đổ mỡ, ngay bên cạnh là sông Terech; sự kiện bất ngờ đã làm thay đổi đường đời mọi người bị trượt ngã liên tục, chẳng còn của ông. Nguyên là thời gian này, do quan biết đâu là đá, đâu là tuyết, đâu là ánh nắng tâm sâu sắc đến lĩnh vực sân khấu, mặt trời. Càng lên cao, chúng tôi càng hay Griboedov quen biết rất rộng với giới đạo phải băng qua những dòng nước xiết, mệt diễn, diễn viên, trong đó nổi bật là nữ nghệ tưởng đứt hơi. Chẳng có xóm ấp gì cả, sĩ ba lê A.I. Istomina – người vinh dự được ngoại trừ mấy túp lều tồi tàn. Chúng tôi Puskin nhắc đến trong tiểu thuyết thơ trèo mãi, trèo mãi, cuối cùng cũng lên đến Epgheni Onegin nổi tiếng : đỉnh Thập tự (…). Trên sân khấu, Istomina kiêu hãnh Dưới kia là sông Aragva và những bụi Đang đứng giữa một bầy tiên có cánh rậm, cánh đồng, những đàn gia súc, những Và lắng nghe những nốt nhạc thần kì ngôi nhà đủ kiểu dáng, những pháo đài đổ Nhẹ tưởng chừng như có thể bay đi… nát, những nhà nguyện, nhà thờ… Sông Vì một sự hiểu lầm tai hại, V.N. Aragva chảy xiết và dữ dội như sông Seremetev – người yêu của Istomina – đã Terech. Con đường len lỏi giữa những vườn thách đấu với A.P. Zavadovski – bạn của lê, vườn táo, vườn nho. Griboedov. Khi Griboedov đứng ra can Trời đã tối mịt, bóng đen của tu viện in thiệp và thanh minh cho Zavadovski thì đậm trên nền tuyết. Trong đêm tối, đôi lúc A.I. Iakubovski – bạn của Seremetev – lại chúng tôi cảm thấy mình như đang vượt thách đấu với Griboedov. Cuộc đấu súng qua những cây cầu. Những ghềnh đá gợi kép vô tiền khoáng hậu này xảy ra ngày nhớ về quá khứ”(6). 12/4/1817. Cặp Seremetev – Zavadovski Vậy là những hình ảnh của thiên nhiên đấu trước, và Zavadovski đã bắn tử thương Kavkaz bí hiểm và hùng vĩ đã được đối thủ của mình. Trận đấu giữa Griboedov miêu tả rất sinh động hai năm Iakubovski và Griboedov do vậy phải dừng trước khi Puskin viết trường ca Người tù lại. Sau đó, Iakubovski bị bắt và phải chịu Kavkaz (1820) và hai mươi năm trước khi đi đày ở Kavkaz. Griboedov cũng bị gọi Lermontov viết tiểu thuyết Nhân vật của lên thẩm vấn và mấy tháng sau nhận lệnh thời đại chúng ta (1841). Có thể cho rằng dẫn đầu phái bộ ngoại giao Nga đi đàm với nhật kí đi đường của mình, Griboedov phán ở Ba Tư (tức Iran ngày nay). chính là người đã phác thảo những nét đầu Cuối tháng 8/1818, Griboedov rời tiên về thiên nhiên Kavkaz trong văn học Peterburg. Những ngày rong ruổi vượt qua Nga, là một trong những quý tộc Nga đầu Kavkaz, ông đều đặn ghi nhật kí, kể lại tiên cảm nhận sự gian truân của con đường cuộc hành trình của mình. Ở chặng thứ hành phương Nam – nơi chỉ ít lâu sau sẽ nhất, ông viết: “Một ngày tươi sáng. trở thành con đường đày ải đối với những Những ngọn núi quanh năm tuyết phủ ẩn người Tháng Chạp. hiện qua sương mờ, màu mây xám thấp Ngày 21/10/1818, phái bộ ngoại giao 9
- Nga đến Tiphlis (nay là Tbilisi, thủ đô hùng của cuộc chiến tranh vệ quốc 1812, Grudia). Tại đây, Griboedov chạm trán với đồng thời lại là tướng chỉ huy mặt trận Iakubovski, và cuộc đấu súng bị hoãn lại nóng bỏng nhất và là tổng trấn vùng đất gần một năm trước đó nay mới có điều phức tạp nhất, Ermolov có vị trí và uy tín kiện thực hiện. Trong trận đấu, Iakubovski đặc biệt to lớn với cả giới chính trị và quân đã bắn trúng tay trái Griboedov. Vết sự đương thời. Cảm phục trước trí tuệ và thương tuy không nghiêm trọng nhưng sau khả năng ngoại giao của Griboedov, mặc này cũng để lại trên tay Griboedov một vết dù đã có Kiukhenbeker cũng vừa đến từ Bộ sẹo lớn. Ngoại giao, Ermolov vẫn thảo công văn Cuối tháng 2/1819, phái bộ ngoại giao gửi về Peterburg đề nghị được giữ Nga do Griboedov dẫn đầu đã đến Ba Tư Griboedov làm trợ lí đối ngoại trong tổng với nhiệm vụ chủ yếu là đàm phán để đưa hành dinh của mình. trở về Nga những tù binh bị Ba Tư bắt giữ Hơn một năm rưỡi ở Tiphlis, Griboedov trong các cuộc xung đột trước đó. Đây là miệt mài sáng tạo nghệ thuật. Ngoài các một nhiệm vụ cực kì phức tạp vì không trường ca và nhiều bài thơ mang đậm hơi những phía Ba Tư không muốn trao trả tù thở, nhịp sống phương Đông, Griboedov đã binh mà ngay các tù binh Nga cũng không hoàn chỉnh đề cương hài kịch Khổ vì trí tuệ muốn trở về quê hương vì sợ bị Nga hoàng và kịp viết xong hai hồi đầu. Tháng 3/1823, trừng phạt. Bằng tài ngoại giao khéo léo, Griboedov rời Tiphlis về Moskva trong một bằng lòng nhân ái và cả tinh thần quả cảm, chuyến nghỉ phép dài hạn. Griboedov đã kiên trì thuyết phục triều Những ngày ở Moskva, Griboedov đình Ba Tư và lấy danh dự của mình đứng hoàn thành hài kịch Khổ vì trí tuệ tại trang ra bảo đảm tính mạng cho tất cả những ai trại của người bạn chí thân X.N. Beghichev tình nguyện trở về. Nhờ vậy, cho đến ngày và cùng với P.A. Viazemski sáng tác hài kết thúc nhiệm kì công tác, Griboedov đã kịch Ai là anh, ai là chị. tổ chức đưa được hàng nghìn tù binh về Tháng 6/1824, Griboedov đi Peterburg Nga và góp phần đáng kể vào việc cải thiện để xúc tiến việc in và dàn dựng hài kịch quan hệ ngoại giao giữa hai nước. Cùng Khổ vì trí tuệ. Thế nhưng đau khổ thay, với việc tranh thủ nghiên cứu và nắm vững mặc dù có quan hệ cá nhân với cả đại công các ngôn ngữ phương Đông như tiếng Ba tước Nikolai Pavlovich (người sau này là Tư, tiếng Ả Rập, tiếng Phạn, thời gian ở Ba Nga hoàng Nikolai I), với tổng trấn Tư cũng là thời gian Griboedov sáng tác Peterburg Milodarovich, bộ trưởng Lanski trường ca Kẻ lãng du và phác thảo tác và nhiều quan chức cấp cao khác, phẩm lớn nhất của đời mình: hài kịch Khổ Griboedov cũng không thể nào đưa Khổ vì vì trí tuệ. trí tuệ lọt qua được sự kiểm duyệt khét Cuối năm 1821, phái bộ ngoại giao tiếng khắc nghiệt của chính quyền chuyên Nga về đến Tiphlis. Tại đây, Griboedov đã chế đương thời. Thậm chí khi học sinh gặp và kết thân với tướng A.P. Ermolov, tư trường sân khấu Peterburg (nơi Sakhovski lệnh quân đoàn độc lập Kavkaz, người có lúc đó đang tham gia giảng dạy) muốn quyền lực vô song trên khắp vùng Ngoại dựng một số trích đoạn trong vở hài kịch Kavkaz bao la. Là học trò của thống soái để làm tài liệu học tập, chính quyền cũng lừng danh Xuvorov (1729 – 1800), là anh lập tức ra lệnh nghiêm cấm. Rất may là 10
- nhờ sự dũng cảm đến liều lĩnh của Zandr, với nhiệt tình sôi nổi và lí tưởng cao cả, Khổ vì trí tuệ được xuất bản bí mật dưới kiên quyết đứng dậy đấu tranh chống lại hình thức chép tay tại nhà A.I. Odoevski và các thế lực phản động, lạc hậu để bảo vệ sau đó nhanh chóng được người đọc những giá trị thiêng liêng của tự do và nhân chuyền nhau phổ biến rộng rãi khắp cả đạo, trí tuệ và văn hoá … Ở đây, tính điển nước. Thêm một dịp may nữa đến với hình của Satski đã được giới nghiên cứu Griboedov khi cuối năm 1824, Ph.V. đánh giá ngang tầm với tính điển hình của Bungarin (người sau này là chủ bút tờ báo Hamlet, Don Quijote trong các tác phẩm Con ong phương Bắc) quyết định đưa Khổ lừng danh của văn học thế giới. vì trí tuệ vào tập niên giám sân khấu của Qua từng hồi, từng cảnh, qua từng mình. Măc dù trong tập niên giám này, xung đột, hành động, từng lời đối thoại, Bungarin chỉ trích in một phần của hồi I và độc thoại của các nhân vật, cuộc sống hiện toàn bộ hồi III (Khổ vì trí tuệ có bốn hồi) lên trong Khổ vì trí tuệ không phải như nhưng dẫu sao, đấy cũng là lời khẳng định những khuôn mẫu của hài kịch cổ điển thế chính thức cho sự xuất hiện của Khổ vì trí kỉ XVIII mà như dòng chảy mãnh liệt của tuệ trên văn đàn Nga. lịch sử, phản ánh sinh động tâm lí, ngôn Trong Khổ vì trí tuệ, Griboedov đã thể ngữ của những con người hiện thực và hiện được bức tranh hiện thực rộng lớn về cuộc đấu tranh không khoan nhượng giữa đời sống xã hội Nga những năm 10 và 20 tàn dư của chế độ Ekaterina đệ Nhị thế kỉ của thế kỉ XIX, nhìn theo quan điểm của XVIII với các lực lượng xã hội tiến bộ non những người Tháng Chạp. Nội dung tư trẻ được hình thành sau chiến tranh vệ tưởng của hài kịch là cuộc tranh luận giữa quốc 1812. thế lực phong kiến phản động, lạc hậu (đại Trong Khổ vì trí tuệ, cuộc đấu tranh biểu là Famusov, Skalozuv, Monsalin …) của Satski chưa kết thúc nhưng trí tuệ và với tầng lớp thanh niên quý tộc tiến bộ (đại nỗi trăn trở của anh trước hiện thực xã hội biểu là Satski) xoay quanh những vấn đề về luôn thôi thúc mọi người phấn đấu, hi sinh tổ quốc và trách nhiệm công dân, về lí để tìm ra lời giải đáp cho những câu hỏi tưởng và vị trí của con người trong xã hội, lớn nhất thời đại, gắn liền với số phận nước về nước Nga và châu Âu, về giáo dục và Nga và sứ mệnh của nhân dân Nga. Không học vấn, về bản sắc dân tộc và sự học tập phải ngẫu nhiên mà người đương thời đã nước ngoài, và quan trọng nhất là về chế gọi Khổ vì trí tuệ là hài kịch chính trị, và độ chiếm hữu nông nô và những con “sự xuất hiện của Khổ vì trí tuệ đã tiên đường thay đổi trật tự xã hội hiện tại. đoán cho thắng lợi của chủ nghĩa hiện thực Không chỉ vạch trần bộ mặt thật của trong văn học Nga”(7) bọn quan lại tham nhũng, chủ nô tàn bạo, Năm 1825 là năm hoạt động sôi nổi, quý tộc sa đọa, sĩ quan hống hách, không quyết liệt nhất của phong trào Cách mạng chỉ phê phán xã hội thượng lưu với những Tháng Chạp mà điển hình là hai tổ chức bí kẻ đại diện mù quáng bảo vệ mọi thiết chế, mật Bắc xã của K.Ph.Ryleev ở Peterburg và kỉ cương cũ kĩ, lỗi thời, với nhân vật Satski, Nam xã của P.I. Pesten ở Tunchina. Thời Griboedov đã xây dựng thành công lần đầu gian này, Griboedov kết giao với K.Ph. tiên trong văn học Nga hình tượng một con Ryleev, X.P. Trubetskoi, E.P. Obolenski, người mới – hình tượng người chiến sĩ trẻ A.A. Bestuzev, A.I. Odoevski… – những 11
- yếu nhân trong tổ chức Bắc xã, chia sẻ với lửa đạn, tham gia các chiến dịch vây hãm họ không chỉ quan điểm về đường lối xây thành phố Erevan, tấn công pháo đài dựng một nền văn học dân tộc tiến bộ mà Abbas-Abat…; đồng thời với tư cách là còn về ý tưởng đấu tranh xoá bỏ chế độ nhà ngoại giao, Griboedov chịu trách quân chủ chuyên chế và chiếm hữu nông nhiệm tổ chức các cuộc thương thuyết với nô. Mặc dù Griboedov không tán thành cả Ba Tư và Thổ Nhĩ Kì. Bằng tài năng và biện pháp khởi nghĩa vũ trang nhưng các nghệ thuật ngoại giao khéo léo, Griboedov chiến sĩ Tháng Chạp vẫn coi ông là người đã góp phần quan trọng vào việc soạn thảo của họ. Và hài kịch Khổ vì trí tuệ với những và kí kết Hoà ước Turmanchaiski với Ba vấn đề nóng bỏng của thực tại Nga, với Tư – một hoà ước được đánh giá là thắng cuộc đấu tranh quyết liệt giữa “thế kỉ cũ” lợi ngoại giao quan trọng nhất của nước và “thế kỉ mới” được coi là một trong Nga thời kì này. những tác phẩm phản ánh rõ nét nhất cương Trở về Peterburg, Griboedov được Nga lĩnh chính trị của tổ chức họ. M.V. hoàng đích thân trao tặng Huân chương Nechkina – nhà sử học chuyên nghiên cứu Thánh Anna hạng Hai và đề bạt lên chức về phong trào cách mạng Tháng Chạp – đã Đại sứ Toàn quyền tại Ba Tư. Tuy nhiên, viết : “Có thể khẳng định chắc chắn là lúc này hơn lúc nào hết, Griboedov chỉ Griboedov biết rõ về những dự định chiến muốn rũ bỏ mọi ràng buộc công danh để lược và cả kế hoạch chuẩn bị khởi nghĩa toàn tâm toàn ý tập trung cho sáng tác văn của những người Tháng Chạp. Bắc xã đã học. Sau hài kịch Khổ vì trí tuệ, Griboedov từng họp trao đổi về Griboedov và quyết đã hướng sự chú ý của mình sang lĩnh vực định kết nạp ông vào tổ chức. Không có gì bi kịch bởi vì theo ông, cho đến thời điểm phải nghi ngờ về việc Griboedov có liên hệ này, ngoài Boris Godunov của Puskin, nền với tổ chức Bắc xã, chỉ có điều Ryeev đã có kịch Nga còn thiếu vắng nhiều những vở bi ý thức không công khai việc kết nạp kịch tầm cỡ. Một loạt phác thảo, ý tưởng Griboedov để tránh mọi nguy hiểm cho một cho các vở Rodamit và Zenobia – liên quan nhân tài”(8). đến lịch sử Grudia và Armenia thời cổ đại ; Cũng như Puskin, Griboedov không có Năm 1812 – nói về số phận của người nông mặt ở Peterburg khi cuộc Khởi nghĩa dân Nga trước, trong và sau chiến tranh vệ Tháng Chạp bùng nổ nhưng ngày quốc ; Đêm Grudia – tố cáo tội ác ghê tởm 22/1/1826, lệnh bắt giữ ông vẫn được gửi của chế độ chiếm hữu nông nô… đang đến tổng hành dinh của tướng Ermolov. khao khát chờ đợi ngòi bút thể hiện của Nhờ kịp thời thủ tiêu mọi tài liệu nguy ông. Vả lại, cũng hơn ai hết, Griboedov hiểm, lại được Ryleev hết lòng bảo vệ nên hiểu rằng chuyến đi Ba Tư xa xôi lần này suốt hơn bốn tháng trời giam giữ, điều tra, cực kì nguy hiểm và thực chất, đấy chỉ là chính quyền Nga hoàng vẫn không thể nào một cuộc lưu đày chính trị. Mối hận của kết tội được Griboedov. Ngày 2/6/1826, Nga hoàng với những người Tháng Chạp ông được trả tự do. còn đó, tai mắt của phòng Ba vẫn theo sát Tháng 9/1826, Griboedov về đến Griboedov ngày đêm. Không phải ngẫu Tiphlis khi cuộc chiến tranh mới giữa Nga nhiên mà trước lúc lên đường, Griboedov và Ba Tư đang hồi quyết liệt. Như một đã gửi lại Bungarin bản thảo hoàn chỉnh người lính, Griboedov trực tiếp xông pha nhất hài kịch Khổ vì trí tuệ với lời đề tặng : 12
- “Tôi uỷ thác nỗi đau khổ của tôi cho anh” đã che giấu bất hợp pháp một người tị nạn, và chua xót nói với Beghichev: “Tạm biệt một đám đông người Ba Tư quá khích, Stepan, chưa chắc chúng ta còn có ngày được sự dung túng của các thế lực thù địch gặp lại!”. với Nga, đã điên cuồng tấn công vào toà Tháng 7/1828, trên đường sang Ba Tư, nhà nơi Griboedov và đoàn tuỳ tùng trú Griboedov dừng lại ở Tiphlis. Tại đây, ông ngụ. Trong trận chiến đấu không cân sức kết hôn với tiểu thư Nina Aleksandrovna – ấy, Griboedov và toàn bộ 37 nhân viên của con gái của nhà thơ nổi tiếng người Grudia, mình đều bị sát hại. Kẻ thù đã băm vằm thi công tước Chavchavatze. Ngày 9/9, thể Griboedov dã man đến mức sau này, Griboedov cùng vợ và đoàn tuỳ tùng rời người ta chỉ có thể nhận diện được ông qua Tiphlis đến Tapriz – nơi đặt trụ sở chính vết sẹo trên tay, dấu tích của cuộc đấu súng của phái bộ ngoại giao Nga. Để Nina ngày nào … Aleksandrovna lại Tapriz, Griboedov tiếp Tin dữ bay về Peterburg, nhưng cũng tục cuộc hành trình đến Teheran (thủ đô Ba đúng vào thời điểm đó, nước Nga lại bắt Tư) ra mắt Quốc vương và bắt đầu giám sát đầu chiến tranh với Thổ. Để lấy lòng Ba việc thi hành các điều khoản của hoà ước Tư (vốn luôn là đồng minh tin cậy của Turmanchaiski. Thổ), chính quyền Nga hoàng chỉ dám yêu Thoạt đầu, công việc của Griboedov có cầu phía Ba Tư “có lời xin lỗi chính thức vẻ thuận lợi. Ông được Quốc vương và triều về sự việc đáng tiếc xảy ra” và trao trả cho đình Ba Tư đón tiếp trọng thị, được trao phía Nga thi hài của đại sứ Griboedov. tặng Huân chương Sư tử và Mặt trời hạng Griboedov trở về Tổ quốc trên chiếc xe Nhất, được đưa đi thăm thú mọi nơi và được bò kéo thô kệch. Như một niềm an ủi cuối hứa hẹn đủ điều… Thế nhưng khi kiên cùng, khi thi hài Griboedov về đến Kavkaz quyết đề cập đến việc Ba Tư phải bồi hoàn thì cũng là lúc Puskin đang trên “hành trình chiến phí cho Nga, đại sứ Griboedov bắt đến Arzum”. Ngày 11/6/1829, trong lúc đầu vấp phải một bầu không khí thù địch vượt đèo Bezobdanski, Puskin đã gặp của triều đình và giới tăng lữ Ba Tư cuồng Griboedov: “Một chiếc xe thắng hai con bò tín. Không chỉ có vậy, cả đại sứ quán Anh ở kéo đang nặng nề lên dốc. Mấy người Teheran cũng ra mặt chống đối Griboedov Grudia đi bên cạnh xe. “Các anh từ đâu vì theo hòa ước Turmanchaiski, việc Ba Tư đến?” – tôi hỏi họ. “Từ Teheran” – “Thế các buộc phải chấp nhận để Nga triển khai hạm anh chở cái gì?” – “Griboeda”. Thì ra họ đội trên biển Caspiene và cho phép các đang chở thi hài Griboedov về Tiphlis”(9). thương nhân Nga được tự do buôn bán ở Tại Tiphlis, phần mộ Griboedov được Trung Á sẽ gây thiệt hại không nhỏ cho đặt trang trọng trong khuôn viên Nhà thờ quyền lợi của người Anh tại khu vực này. Thánh David trên đồi Mtatsmind. Trên Trong hoàn cảnh vô cùng nguy hiểm, vùng đất Kavkaz nóng bỏng, sông Terech Griboedov vẫn giữ vững tinh thần. Mặc dù vẫn cuồn cuộn chảy, và dòng chữ mà Nina có thể trở về Tapriz để tiếp tục điều hành Aleksandrovna khắc trên bia mộ ông cho công việc nhưng với danh dự của một nhà đến nay vẫn làm nhức nhối lòng người : ngoại giao, Griboedov kiên quyết ở lại “Trí tuệ và sự nghiệp của anh sống mãi Teheran, sẵn sàng đón nhận mọi thử thách. trong kí ức dân tộc, nhưng sao anh không Đêm 30/1/1829, mượn cớ Griboedov sống mãi với tình yêu của em?”. 13
- Chú thích: (1) Năm sinh của Griboedov cho đến nay vẫn chưa được xác định rõ ràng. Nhiều tài liệu nói ông sinh năm 1795 nhưng trong quyết định của Bộ Ngoại giao bổ nhiệm Griboedov vào chức đại sứ toàn quyền tại Ba Tư ngày 14/3/1828 lại ghi khi đó ông đã 39 tuổi ; tức là Griboedov phải sinh năm 1790. 2) M. Gorki, Bàn về văn học, H., 1970, t. I, tr. 211. (3) Nhiều tác giả, Các nhà văn Nga thế kỉ XIX, M., 2000, tr. 59 (tiếng Nga). (4) Nhiều tác giả, Lịch sử văn học Nga, H., 1997, tr. 44. (5) Nhiều tác giả, Các nhà văn Nga thế kỉ XIX, sách đã dẫn, tr. 63. (6) Nhiều tác giả, Các nhà văn Nga thế kỉ XIX, sách đã dẫn, tr. 63-64 (7) V.N. Anoskina (chủ biên), Lịch sử văn học Nga thế kỉ XIX, M., 1989, tr. 159 (tiếng Nga). (8) Dẫn theo V.N. Anoskina (chủ biên), Lịch sử văn học Nga thế kỉ XIX, sách đã dẫn, tr. 150. (9) Dẫn theo C.A. Gromov (chủ biên), Văn học Nga thế kỉ XIX, M., 2003, t. I, tr. 239 (tiếng Nga). TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. M. Gorki, Bàn về văn học (1970), H., t. I. 2. Nhiều tác giả (2000), Các nhà văn Nga thế kỉ XIX, M., (tiếng Nga). 3. Nhiều tác giả (1997), Lịch sử văn học Nga, H. 4. V.N. Anoskina (chủ biên) (1989), Lịch sử văn học Nga thế kỉ XIX, M., (tiếng Nga). 5. C.A. Gromov (chủ biên) (2003), Văn học Nga thế kỉ XIX, M., t. I (tiếng Nga). * Nhận bài ngày 16/5/2011. Sửa chữa xong 20/2/2012. Duyệt đăng 28/2/2012. 15
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học