Xem mẫu
- 9 câu hỏi ôn tập Triết học
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 CAÂU 1: PHAÄT GIAÙO 1. Giôùi thieäu Phaät giaùo Phaät giaùo laø traøo löu trieát hoïc toân giaùo xuaát hieän vaøo khoaûng cuoái theá kyû VI TCN ôû mieàn baéc AD. Ñaïo Phaät ra ñôøi trong laøn soùng phaûn ñoái söï ngöï trò cuûa ñaïo Balamoân vaø cheá ñoä ñaúng caáp Voâ thöôøng, voâ ngaõ Daïo Phaät cho raèng vuõ truï laø voâ thuyû, voâ chung, vaïn vaät trong theá giôùi chæ laø doøng bieán hoaù voâ thöôøng, voâ ñònh, khoâng do moät vò thaàn naøo saùng taïo neân caû. Vì theá giôùi luoân laø doøng bieán aûo voâ thöôøng neân khoâng coù caùi goïi laø baûn ngaõ, khoâng coù thöïc theå; taát caû theo quy luaät nhaân quaû cöù bieán ñoåi khoâng ngöøng, khoâng nghæ, theo quaù trình sinh, truï, dò, dieät hay thaønh, truï, hoaïi, khoâng vaø chæ coù söï bieán hoaù aáy laø thöôøng höõu. Luaät Nhaân quaû Taát caû caùc söï vaät, hieän töôïng toàn taïi trong vuõ truï ñeàu khoâng thoaùt ra khoûi söï chi phoái cuûa luaät Nhaân duyeân. Caùi nhaân nhôø coù caùi duyeân môùi sinh ra ñöôïc quaû. Quaû laïi do caùi duyeân maø thaønh ra nhaân khaùc. Con ngöôøi cuõng do nhaân duyeân keát hôïp vaø ñöôïc taïo bôûi 2 thaønh phaàn: theå xaùc vaø tinh thaàn. Ñaïo Phaät ñöa ra thuyeát Töù dieäu ñeá . Ñaây laø tö töôûng trieát lyù nhaân sinh cuûa ñaïo Phaät. Ñoù laø 4 chaân lyù cô baûn veà cuoäc soáng vaø thaùi ñoä cuûa con ngöôøi trong cuoäc soáng: Khoå ñeá, Taäp ñeá, Dieäu ñeá vaø Ñaïo ñeá. ♦ Khoå ñeá laø chaân lyù veà baûn chaát cuûa söï khoå treân ñôøi. Theo Ñöùc phaät, caùi maø chuùng ta goïi laø “caùi toâi”, “caù nhaân” chæ laø söï keát hôïp cuûa “nguõ uaån”, töùc 5 nhoùm caùc naêng löïc vaät vaø chaát tinh thaàn, bao goàm : Saéc uaån,Thuï uaån,Töôûng uaån,Haønh uaån, Thöùc uaån.Caùc yeáu toá trong moãi uaån cuõng nhö caû nguõ uaån ñeàu raøng buoäc vaø phuï thuoäc laãn nhau. Maët khaùc, caû nguõ uaån ñeàu raøng buoäc vaø phuï thuoäc theá giôùi beân ngoaøi. Nhö vaäy con ngöôøi ta laø moät thöïc theå khoâng taùch rôøi khoûi vuõ truï bao la. Moãi uaån cuõng nhö caû nguõ uaån ñeàu thay ñoåi töøng giaây töøng phuùt. Cuoäc ñôøi chính baûn thaân noù cuõng laø moät söï vaän ñoäng, moät söï hoùa thaønh lieân tuïc vaø thay ñoåi khoâng ngöøng. ♦ Trong Taäp ñeá, ñöùc Phaät ñaõ neâu nhöõng nguyeân nhaân daãn ñeán ñau khoå. Trong ñoù nguyeân nhaân chuû yeáu laø loøng ham muoán. Nguoàn goác cuûa loøng ham muoán laø söï khoâng hieåu bieát vaø laàn löôït traûi qua moät heä thoáng cuûa nhöõng moái lieân heä nhaân quaû nhieàu cung baäc goïi laø “thaäp nhò nhaân duyeân”, goàm: Voâ minh, Haønh, Thöùc, Danh saéc, Luïc caên, Xuùc, Thuï, AÙi, Thuû, Höõu, Sinh, Laõo töû. Möôøi hai nhaân duyeân laø quy luaät töông taùc cuûa quan heä nhaân quaû ôû caû quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai. Neáu coøn voâ minh, meâ muoäi, u toái, voïng ñoäng thì coøn coù ñieàu kieän vaø nhaân toá sinh ra moïi bieåu hieän cuûa nghieäp vaø khoå. Cöù nhö theá maø quay caùi voøng Thaäp nhò nhaân duyeân laø cô cheá luaân hoài sinh töû cuûa chuùng sinh, trong ñoù coù loaøi ngöôøi. ♦ Dieät ñeá laø chaân lyù veà söï thaät tröø moïi nguyeân nhaân cuûa ñau khoå. Muoán tröø khöû ñöôïc khoå ñau, ngöôøi ta phaûi tröø khöû goác reã chính cuûa noù laø aùi duïc vaø voâ minh, töø boû tham, saân, si trong cuoäc soáng. Vaø dieät tröø ñau khoå, chính laø “Nieát baøn”-söï “Giaûi thoaùt” cuoái cuøng khoûi moïi raøng buoäc töû sinh, moïi phieàn naõo aùm aûnh. Khaùi nieäm “Giaûi thoaùt” vaø “Nieát baøn” ñeå noùi tôùi höôùng ñi tôùi, muïc ñích cuûa ñôøi ngöôøi. ♦ Ñaïo ñeá: ñaõ chæ ra con ñöôøng ñeå ñi ñeán choã giaùc ngoä, giaûi thoaùt baèng caùch thöïc hieän 8 con ñöôøng ñuùng (baùt chaùnh ñaïo) trong caùc lónh vöïc: nhaän thöùc (chính kieán, chính tö duy); lôøi noùi, vieäc laøm (chính ngöõ, chính nghieäp); vieäc möu sinh (chính maïng, chính tònh tieán) vaø söï tu luyeän (chính nieäm, chính ñònh). Treân 8 con ñöôøng ñuùng, baûn thaân chuùng ta laø ngöôøi quyeát ñònh söï tieán boä cuûa mình. 2. Trieát hoïc Phaät giaùo -nhöõng aûnh höôûng tôùi quan nieäm soáng cuûa ngöôøi Vieät. Phaät giaùo xuaát phaùt töø con ngöôøi ñeå nhìn nhaän theá giôùi xung quanh. Vì theá môùi coù caâu “ ngöôøi ta laø moät caùi tieåu vuõ truï” trong caùi ñaïi vuõ truï laø trôøi ñaát. Noù khoâng xuaát phaùt töø caùi tröøu töôïng ñeå tìm hieåu nguyeân lyù caáu taïo cuûa vuõ truï maø xuaát phaùt töø caùi tröøu töôïng ñeå nhaän thöùc söï huyeàn ñoàng cuûa con ngöôøi trong vuõ truï. Sôû dó ñaïo Phaät ñaët troïng taâm vaøo con ngöôøi tröôùc laø bôûi vì ñaïo Phaät cho raèng con ngöôøi bieát ñöôïc mình thì seõ bieát roõ ñöôïc trôøi ñaát, vaïn vaät. Nhaø Phaät cho raèng “lyù söï voâ ngaïi”, nghóa laø caùi lyù sieâu hình cuûa vuõ truï, vaïn vaät cuøng caùc söï vaät treân ñôøi khoâng phaûi laø hai , khoâng coù söï ngaên caùch, vaø vieäc cuûa trôøi ñaát vaø vieäc cuûa con ngöôøi khoâng phaûi laø khoâng lieân heä vôùi nhau. Thoâng hieåu ñöôïc caùi huyeàn dieäu cuûa baûn thaân thì cuõng thoâng hieåu ñöôïc caùi leõ huyeàn dieäu cuûa trôøi ñaát, vuõ truï. a) Quan nieäm voâ thöôøng, voâ ngaõ cuûa ñaïo Phaät ñaõ thaám vaøo tö duy cuûa ngöôøi Vieät nam. Ñoù laø kieåu tö duy toång quan töùc laø loaïi tö duy toång hôïp moät caùch quaân bình. Ñoù laø thöù tö duy “ñoäng”, töø caùi “coù” qua caùi “khoâng” vaø töø caùi “khoâng” qua caùi “coù”. Noù NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 1 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 bao giôø cuõng haøm chöùa maâu thuaãn: coù maø khoâng, khoâng maø coù. Taâm hoàn ngöôøi Vieät luoân bò caùi trieát lyù “voâ thöôøng” cuûa Phaät giaùo chi phoái neân moïi caûnh töôïng thöïc maø hö, hö maø thöïc. Theo Phaät giaùo, moïi vieäc treân ñôøi ñeàu luoân luoân ñoäng. Do ñoäng neân maát quaân bình nhöng maát quaân bình chæ laø taïm thôøi ñeå tìm laïi quaân bình. Luaät quaân bình laø luaät cuûa taïo hoaù ñeå duy trì söï soáng. Quaân bình laø khoâng thaùi quaù, khoâng baát caäp. Bôûi theá, trong tö duy cuûa ngöôøi Vieät, trong trôøi ñaát khoâng coù gì laø thaùi quaù maø tröôøng toàn vónh cöûu ñöôïc. Ñöùng tröôùc coâng cuoäc coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc, theá giôùi quan vaø loái tö duy toång hôïp cuûa ngöôøi Vieät nam ñaõ mang laïi nhöõng thuaän lôïi nhaát ñònh bôûi noù ñaëc tính raát linh hoaït. Ñieàu naøy coù theå coi laø thích hôïp cho söï thaâm nhaäp cuûa kinh teá thò tröôøng voán coù ñaëc ñieåm laø naêng ñoäng, nhanh nhaïy. b) Moái quan heä Nhaân quaû Phaät giaùo ñaõ nhìn thaáy moái quan heä cô baûn, phoå bieán cuûa moïi söï vaät, hieän töôïng, ñoù laø moái quan heä nhaân quaû. Nhaán maïnh ñeán tính nhaân quaû, Phaät giaùo muoán höôùng con ngöôøi vaøo vieäc höôùng thieän, laøm vieäc toát ôû ñôøi naøy ñeå ñem laïi phuùc ñöùc cho gia ñình vaø ngöôøi thaân. AÛnh höôûng cuûa quan nieäm naøy lôùn ñeán möùc maø chính noù ñaõ bieán thaønh quan nieäm theá giôùi quan vaø nhaân sinh quan cuûa ñaïi ña soá ngöôøi Vieät. Ngöôøi ta thöôøng noùi “gieo nhaân naøo thì gaët quaû aáy” hay “gieo gioù thì gaëp baõo”. Quan ñieåm nhaân quaû cuûa Phaät giaùo xeùt veà maët naøo ñoù, coù yù nghóa tích cöïc nhaát ñònh. Con ngöôøi phaûi hoaøn toaøn chòu traùch nhieäm tröôùc nhöõng vieäc laøm cuûa mình. Noù choáng laïi nhöõng tö töôûng soáng gaáp, cheát laø heát, v.v. c) Tö töôûng Töø bi baùc aùi Noùi ñeán chuøa Phaät, trong taâm trí ngöôøi Vieät ñaõ hieän ra yù töôûng Töø bi, baùc aùi, khoan hoàng, khoâng hôøn giaän, khoâng chaáp nhaát. Tuy nhieân ta thaáy ôû VIEÄT NAM ñaïo phaùp ñöôïc tröôøng toàn, goùp vaøo söï xaây döïng nhôø coù kyû cöông. Trong giôùi bình daân, nhieàu khi khoâi haøi noùi ”aên chuøa”, “cuûa chuøa”, töùc laø aên khoâng phaûi traû tieàn, möôïn roài ñaùnh caép luoân..Trong thöïc teá, Töø bi, Baùc aùi laø “laù laønh ñuøm laù raùch”,”xoùa ñoùi giaûm ngheøo”, giuùp ñôõ ñoàng baøo gaëp thieân tai luõ luït..Nhòn aên, nhòn maëc ñeå giuùp ñoàng baøo ñang gaëp hoaøn caûnh khoù khaên hôn mình, tuy khoâng giaûi quyeát hoaøn toaøn, nhöng taïo cho ngöôøi ñang gaëp hoaïn naïn coù söï phaán chaán, chòu cöïc khoå ñeå xaây döïng nhaø cöûa, haïnh phuùc gia ñình, vöôït khoù khaên. Tö töôûng nhaân aùi nhaân ñaïo trong Trieát hoïc Phaät giaùo raát gaàn vôùi truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät, cuûa daân toäc Vieät nam. Ñoù laø tình “thöông ngöôøi nhö theå thöông thaân”, “laù laønh ñuøm laù raùch”, laø söï ñoàng caûm giuùp ñôõ nhau trong hoaïn naïn “moät mieáng khi ñoùi baèng moät goùi khi no”, laø “tình laøng nghóa xoùm”, laø nghóa “ñoàng baøo”, “nhieãu ñieàu phuû laáy giaù göông- ngöôøi trong moät nöôùc phaûi thöông nhau cuøng” .v.v. Chính vì vaäy maø Phaät giaùo ñaõ laøm giaøu theâm truyeàn thoáng nhaân töø, mong laøm ñieàu laønh, laùnh döõ cuûa con ngöôøi Vieät nam. d) Caùi Taâm cuûa ñaïo Phaät Caùi ñaùng quí khi ta giuùp ngöôøi chính laø ôû caùi taâm. Vaø ñaïo Phaät thì luoân ñeà cao caùi Taâm cuûa con ngöôøi bôûi Phaät giaùo laø moät hoïc thuyeát veà taâm. Caùi taâm con ngöôøi laø voâ cuøng quan troïng, bôûi leõ noù chính laø tinh thaàn, yù thöùc, laø caùi phaân bieät söï khaùc nhau giöõa con ngöôøi vaø ñoäng vaät. Trong moïi thôøi ñaïi, “thu phuïc nhaân taâm” luoân laø moät thuû phaùp heát söùc ñaéc löïc ñeå giuùp caùc vì vua, töôùng.. hay ngöôøi laõnh ñaïo noùi chung ñieàu khieån nhöõng ngöôøi döôùi tröôùng. Ngaøy nay, trong moâi tröôøng quaûn lyù hieän ñaïi, ngöôøi quaûn lyù, laõnh ñaïo gioûi cuõng chính laø ngöôøi bieát thu phuïc nhaân taâm con ngöôøi. Neáu ngöôøi laõnh ñaïo bieát ñoaøn keát moïi ngöôøi seõ taïo neân ñöôïc söùc maïnh coäng höôûng cuûa taäp theå. Lòch söû cuõng ñaõ chöùng minh khi daân toäc ta ñoàng taâm hieäp löïc thì seõ coù söùc maïnh voâ cuøng to lôùn vöôït qua bao khoù khaên, thöû thaùch, ñaùnh thaéng bao keû ngoaïi xaâm huøng maïnh hôn mình gaáp nhieàu laàn, mang laïi töï do côm aùo cho nhaân daân. Vaø ñoù cuõng chính laø truyeàn thoáng quyù baùu cuûa daân toäc ta, trong ñoù coù söï ñoùng goùp cuûa Phaät giaùo. Qua caên baûn tö töôûng cuûa ñaïo Phaät vaø qua nhöõng khaùi nieäm cô baûn cuûa hoïc thuyeát, ta thaáy ñaïo Phaät traøn ñaày tinh thaàn nhaân aùi, nhaân ñaïo. Ñoù chính laø tinh thaàn töø bi, hæ xaû, laø söï yeâu thöông, quyù troïng con ngöôøi, thoâng caûm vôùi nhöõng noãi ñau cuûa con ngöôøi, muoán giaûi phoùng cho con ngöôøi ra khoûi moïi ñau khoå, aùp böùc, baát coâng, laø loøng mong muoán naâng cao giaù trò con ngöôøi, naêng löïc cuûa con ngöôøi ñeå hoï töï chieán thaéng hay vaïch ra con ñöôøng ñeå “cöùu chuùng sinh ra khoûi khoå naïn”. Cuoäc ñôøi cuûa Ñöùc Phaät Thích Ca Maâu Ni laø moät ñieån hình veà moät nhaân caùch cao ñeïp cuûa loøng nhaân aùi, suoát ñôøi hy sinh thaân mình vì haïnh phuùc cuûa toaøn theå loaøi ngöôøi. e) Muïc ñích cuûa Ñaïo Phaät Giaù trò cuûa hoïc thuyeát Phaät giaùo cuõng nhö caùc hoïc thuyeát phöông Ñoâng khaùc theå hieän ôû choã laø noù cuï theå hoaù thaønh haønh ñoäng ñeå moïi ngöôøi thöïc hieän ñöôïc noù ngay baûn thaân, aùp duïng ñöôïc trong ñôøi soáng haøng ngaøy. Phaät daïy veà “Giaûi thoaùt” vaø “Nieát baøn” thì cuõng khoâng hoaøn toaøn chæ laø nhöõng tieâu ñích lyù töôûng xa xoâi trong töông lai maø chuû yeáu laø Phaät muoán nhaén nhuû chuùng ta phaûi soáng vaø haønh ñoäng nhö theá naøo ngay trong hieän taïi. Phaät giaùo cho raèng vieäc nghieân cöùu veà chaân töôùng cuûa söï vaät phaûi mang laïi cho ñôøi soáng hieän taïi moät nguoàn vui baát dieät, laøm cho taâm hoàn con ngöôøi vöôït leân treân moïi ham muoán vaø lo sôï. Bôûi vaäy, Phaät giaùo xem xeùt chaân xaùc cuûa moät giaùo lyù baèng caùch kieåm xeùt laïi ñôøi soáng thöïc teá cuûa ngöôøi xaây döïng giaùo lyù, coi noùi vaø laøm cuûa hoï coù aên khôùp nhau khoâng. Ñoái vôùi Phaät giaùo, giaùo lyù vaø ñôøi soáng chæ laø moät chöù khoâng phaûi hai vieäc khaùc nhau. Tri laø caùi “minh giaùc cuûa NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 2 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 taâm”, haønh laø caùi “phaùt ñoäng cuûa taâm” vaø trieát lyù soáng cuûa ngöôøi Vieät luoân coi “tri haønh hôïp nhaát” cuõng phuø hôïp vôùi quan nieäm cuûa Phaät giaùo. 3. Söï phaùt trieån cuûa Phaät giaùo VIEÄT NAM qua caùc thôøi kyø Lòch söû Ñaïo Phaät laø toân giaùo töø beân ngoaøi ñöa vaøo VIEÄT NAM sôùm nhaát, cho ñeán nay ñaõ 2000 naêm, khi ngöôøi Giao Chaâu tieáp nhaän töø Taây vöïc AÁn Ñoä truyeàn sang. Sau nhieàu theá kyû ñoùn nhaän caùc nhaø sö AÁn Ñoä vaø Trung Hoa, ñeán theá kyû thöù V trôû ñi, VIEÄT NAM baét ñaàu coù caùc nhaø sö nhö Hueä Thaéng(440 - 479), Ñaïo Thieàn (457 – 483). Böôùc sang kyû nguyeân ñoäc laäp töï chuû töø cuoái theá kyû thöù X, Ñaïo Phaät phaùt trieån raát maïnh, coù aûnh höôûng ñeán haàu heát caùc lónh vöïc cuûa xaõ hoäi, nhaát laø veà tö töôûng, ñaïo ñöùc, vaên hoïc, kieán truùc, ñieâu khaéc, aâm nhaïc. Ñinh Tieân Hoaøng ñaùnh thaéng 11 söù quaân caùt cöù, nhaø sö Ngoâ Chaân Löu laøm taêng thoáng (töông töï nhö coá vaán moïi maët). Khi Leâ Hoaøn laøm vua, nhaø sö Ñoã Thuaän laøm giuùp trieàu ñình moïi maët ñoái noäi, ñoái ngoaïi. Ñôøi nhaø Lyù, caùc nhaø sö Vaïn Haïnh, Töø Loä...laøm quoác sö. Caùc vò trí ñoù noùi leân vai troø cuûa caùc nhaø sö trong xaõ hoäi. Caùc vua Lyù, Traàn phaàn lôùn chòu ah tö töôûng Phaät giaùo. Tö töôûng Phaät giaùo cuõng baùm reã vaøo neáp soáng thöôøng ngaøy cuûa daân chuùng: “ñaát vua, chuøa laøng” trôû neân thoùi quen truyeàn kieáp ôû noâng thoân ngöôøi Kinh. ÔÛ VIEÄT NAM Phaät giaùo coù moái lh maät thieát vôùi Nho Giaùo vaø Laõo Giaùo trong caâu thaønh ngöõ”Tam giaùo ñoàng nguyeân”. Khi noùi” ñoàng nguyeân” khoâng chæ yù noùi cuøng moät ngoïn nguoàn chaûy qua, maø coøn coù yù noùi söï hoøa quyeän. Nhöõng giaù trò veà ñaïo ñöùc laøm ngöôøi cuûa Nho giaùo ñöôïc loàng vaøo giaùo lyù nhaø Phaät ôû VIEÄT NAM trong ñôøi soáng tinh thaàn vaø ñaïo ñöùc xaõ hoäi VIEÄT NAM. Coøn caùc chuøa thôø Phaät nhieàu khi cuõng thôø theâm caùc vò thaùnh thaàn cuûa ñaïo Laõo maø daân tin caäy troâng ngoùng, nhö chuøa Thaøy ôû Saøi sôn, ngöôïc laïi caùc phuû cuõng ñaët theâm töôïng Phaät leân beä thôø. Töø theá kyû XV trôû ñi, Phaät giaùo suy taøn daàn, tuy caùc theá löïc caàm quyeàn vaãn muoán duøng Phaät giaùo ñeå laøm dòu söï phaãn noä cuûa nhaân daân. Ñaïo Phaät vaøo VIEÄT NAM ñaõ hôn moät nghìn naêm, ñaõ qua nhieàu thôøi kyø bieán ñoäng, luùc thònh ñaït, khi suy yeáu, ñaõ ñöôïc caûi bieán khoâng ít caû veà noäi dung giaùo lyù, nieàm tin toân giaùo vaø hình thöùc toå chöùc; nhôø ñoù, coù theå noùi, cho ñeán nay khaù hoøa nhaäp vôùi ñôøi soáng tinh thaàn vaø nhu caàu taâm linh cuûa ña soá daân cö...Tieáp thuï ah cuûa hai phía AÁn Ñoä vaø Trung Hoa, Phaät giaùo VIEÄT NAM ngaøy nay hoäi tuï caû hai doøng chính giaùo cuûa ñaïo Phaät laø Ñaïi thöøa vaø Tieåu thöøa, chòu ah cuûa caû ba Toâng phaùi lôùn laø Thieàn toâng, Tònh ñoä toâng vaø Maät toâng. Phaät giaùo VIEÄT NAM ñaõ taïo döïng cho mình moät truyeàn thoáng gaén boù vôùi vaø xöù sôû, goùp phaàn quan troïng trong vieäc xaây döïng neàn vaên hoùa , taïo neân nhieàu neùt khaéc saâu trong taâm töôûng, ñaïo ñöùc, taâm lyù, loái soáng cuûa nhaân daân. Hieän nay, ñaïo Phaät laø toân giaùo coù ñoâng tín ñoà nhaát trong caùc toân giaùo ôû VIEÄT NAM, öôùc löôïng khoaûng 15 trieäu.Khoaûng möôøi naêm gaàn ñaây, ñôøi soáng tín ngöôõng coù nhoän nhòp hôn tröôùc. Soá ngöôøi ñi leã chuøa taêng leân moät caùch ñaùng keå, trong ñoù coù nhieàu ngöôøi khoâng hieåu bieát gì veà giaùo lyù vaø toå chöùc giaùo hoäi, thaäm chí nhieàu ngöôøi chæ coát tìm ra moät choán yeân oån taâm hoàn. ÔÛ moät soá chuøa, vieäc cuùng baùi vöôït ra khoûi giaùo lyù vaø kyû cöông nhaø chuøa, pha taïp vaø xen keõ nhieàu hình veû meâ tín dò ñoan; trong”taâm linh” nhieàu ngöôøi ñi leã chuøa(nhö chuøa Höông chaúng haïn), coù khoâng ít ngöôøi muoán caàu xin moät ít may maén naøo ñoù ñeå troán ñöôïc thueá, ñeå ‘moät voán boán lôøi’, thaäm chí muoán xin xoû moät “ñaëc aân” treân trôøi rôi xuoáng.. ÔÛ khía caïnh khaùc ñaïo Phaät coøn laø nguoàn an uûi cho moät lôùp ngöôøi ñuùng tuoåi, laø nôi xa laùnh coõi ñôøi cuûa moät soá ngöôøi gaëp”soá meänh” leânh ñeânh vaø cuõng laø voán lieáng cho moät soá trí thöùc muoán laàn trôû laïi khía caïnh trieát lyù nhaân ñaïo cuûa ñaïo Phaät. Thaùng Gieâng, tuy khoâng laø Phaät töû, ngöôøi Vieät vaãn thaáy mình coù phaän söï ñi chuøa, khaán vaùi, thaép nhang moät laàn. Ñoù laø cöû chæ ñeå nhôù ñaïo ñöùc dt, trong aáy coù loøng yeâu Toå quoác. Ñi chuøa thaùng Gieâng coøn laø thaùi ñoä ñoaøn keát vôùi ñoàng baøo thoân xoùm, phoá phöôøng, heïn nhau seõ coá gaéng giöõ thaùi ñoä laïc quan, cuøng toâ ñieåm cho ñaát nöôùc phoàn vinh hôn, nhaát laø söï oån ñình, thanh bình. Ñaïo Phaät thöïc söï laø toân giaùo taâm linh saâu saéc nhaát vaø hieåu bieát nhaát ñöôïc bieát ñeán trong lòch söû tinh thaàn nhaân loaïi. NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 3 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 Caâu 2: Nho giaùo laø hoïc thuyeát veà ñaïo xöû theá cuûa ngöôøi quaân töû : Tu thaân, Teà gia, Trò quoác, Bình thieân haï. Ñöôïc baét nguoàn baèng Chu Coâng Ñaùn ñôøi Taây Chu, ñöôïc heä thoáng hoaù vaø phaùt trieån bôûi Khoång Töû (Ngöôøi ñöôïc coi nhö ngöôøi saùng laäp Nho giaùo) ñôøi Chieán Quoác, ñöôïc keá tuïc xuaát saéc bôûi Maïnh Töû. Do ñoù ñôøi sau goïi tö töôûng nho giaùo laø tö töôûng Khoång-Maïnh 1. Caùc hoïc thuyeát chính cuûa Nho Giaùo : Thöïc teá Nho Giaùo laø moät heä thoáng hoïc thuyeát chính trò ñaày ñuû daïy veà caùc haønh xöû cuûa moät “Chính nhaân quaân töû” trong xaõ hoäi, töùc laø caùch ngöôøi quaân töû toå chöùc, cai trò xaõ hoäi. Nhö vaäy noù cuõng chính laø hoïc thuyeát duøng ñeå toå chöùc vaø cai trò xaõ hoäi. Nho giaùo laáy vieäc taïo söï oån ñònh vaø phaùt trieån laøm troïng baèng caùch söû duïng ñöôøng loái Ñöùc trò vaø Leã trò ñaõ coù töø thôøi nhaø Chu. Ñeå xaây döïng ñöôøng loái Ñöùc trò vaø Leã trò Khoång töû ñaõ xay döïng hoïc thuyeát “Nhaân – Leã – Chính danh” ñaây laø ba phaïm truø quan troïng nhaát trong toaøn boä hoïc thuyeát cuûa Khoång Töû. “Nhaân” laø noäi dung, “Leã” laø hình thöùc cuûa Nhaân, “ Chính danh” laø con ñöôøng ñaït ñeán ñieàu Nhaân . Thuyeát veà chöõ “Nhaân” “Nhaân” laø vieäc quan heä giöõa ngöôøi vaø ngöôøi döïa treân loøng nhaân nhaân baûn. Nhaân coøn coøn bao goàm caùc tieâu chuaån ñaïo ñöùc nhö : trung, hieáu, cung kính, thaät thaø, khieâm toán duõng caûm.....Nhö vaäy “Nhaân” chính laø ñaïo laøm ngöôøi. Chöõ “Nhaân” khoâng chæ coù yeâu maø caû gheùt “ Duy chæ ngöôøi coù ñöùc Nhaân môùi coù theå yeâu ngöôøi, gheùt ngöôøi” Nhaân laø phaïm truø cao nhaát cuûa luaân lyù, ñaïo ñöùc, laø phaïm truø trung taâm cuûa hoïc thuyeát chính trò. “Nhaân” tuyø vaøo phaåm haïnh, naêng löïc, hoaøn caûnh maø theå hieän. Trong xaõ hoäi luoân toàn taïi hai loaïi ngöôøi ñoái laäp nhau veà chính trò, luaân lyù ñaïo ñöùc : “Keû quaân töû baát nhaân thì cuõng coù nhöng chöa bao giôø keû tieåu nhaân laïi coù nhaân caû” Thuyeát Chính Danh : Khoång töû cho raèng xaõ hoäi bò roái loaïn vì vua khoâng laøm ñuùng danh hieäu vua, toâi khoâng laøm ñuùng danh hieäu toâi……Töø ñoù oâng ñöa ra thuyeát “Chính Danh ñònh phaän” laøm caên baûn cho vieäc trò quoác. “Chính Danh” laø danh (teân goïi, chöùc vuï, ñòa vò, thöù baäc) vaø thöïc (phaän söï, nghóa vuï, quyeàn lôïi) phaûi phuø hôïp vôùi nhau. Danh khoâng phuø hôïp laø loaïn danh. Danh vaø phaän cuûa moät ngöôøi tröôùc heát do caùc moái quan heä xaõ hoäi quy ñònh. Ñeå Chính Danh, nho giaùo khoâng duøng Phaùp trò maø duøng Ñöùc trò, Ñöùc trò laø duøng luaân lyù ñaïo ñöùc ñieàu haønh xaõ hoäi. Moïi ngöôøi trong xaõ hoäi ñeàu thaám nhuaàn vaø haønh ñoäng theo caùc tieâu chuaån ñaïo ñöùc Nho giaùo. Thuyeát veà Leã : Leã laø caùc nghi leã theå hieän caùc quy phaïm ñaïo ñöùc, “Leã” laø hình thöùc cuûa “Nhaân”, “Nhaân” laø noäi dung cuûa “Leã”. Coù theå coi Leã laø phöông thöùc giuùp ngöôøi ta ñaït ñöôïc tôùi chöõ Nhaân. “Moät ngaøy bieát neùn mình theo leã thì thieân haï seõ quay veà nhaân vaäy” (Luaän ngöõ) Nhö vaäy Nhaân vaø Leã chính laø hai maët cuûa moät vaán ñeà “Hình thöùc vaø Noäi dung” Leã coøn bao goàm caùc nghi leã, chuaån möïc trong quan heä giöõa ngöôøi vaø ngöôøi, töø haønh vi, cöû chæ cho ñeán trang phuïc, nhaø cöûa…… Nhaän xeùt chung veà tö töôûng trieát hoïc : Khoång töû dao ñoäng giöõa chuû nghóa duy vaät vaø duy taâm. OÂng khoâng quan taâm ñeán vieäc giaûi thích theá giôùi, khoâng chuù yù nhieàu ñeán trôøi ñaát, quyû thaàn. OÂng cho raèng trôøi chaúng qua chæ laø giôùi töï nhieân. Trong phaàn nghò luaän cuûa mình Khoång Töû nhieàu choã noùi ñeán “trôøi”, “meänh trôøi” vaø ñöôïc hieåu nhö laø nhöõng quy luaät, traät töï cuûa töï nhieân (Trôøi ñaát coù noùi gì ñaâu, boán muøa vaãn thay ñoåi, vaïn vaät vaãn sinh tröôûng) nhöng coù choã oâng noùi ñeán trôøi nhö moät thöïc theå coù yù chí (Than oâi! trôøi laøm maát ñaïo ta, maéc toäi vôùi trôøi khoâng theå caàu ñaâu maø thoaùt ñöôïc, chæ coù trôøi môùi bieát ta) Ngoaøi vieäc truyeàn baù tö töôûng chính trò Khoång Töû coøn laø moät nhaø giaùo duïc vó ñaïi. Trong quaù trình daïy hoïc Khoång Töû chuù troïng caû ba maët : Ñaïo ñöùc, kieán thöùc vaø thöïc tieãn, trong ñoù ñaïo ñöùc ñoùng vai troø quan troïng nhaát. OÂng quan nieäm raèng ai cuõng coù theå trôû thaønh ngöôøi toát thoâng qua vieäc hoïc taäp 2. Caùc taùc phaåm kinh ñieån cuûa Nho Giaùo : Vì laø moät hoïc thuyeát cai trò xaõ hoäi neân caùc taùc phaåm kinh ñieån cuûa nho giaùo nhö “ Töù thö” vaø “Nguõ kinh” ñeàu coù lieân quan vaø bao truøm ñeán taát caû caùc vaán ñeà cuûa xaõ hoäi nhö : Chính trò, vaên hoaù, tín ngöôõng.... NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 4 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 (a) Töù thö : Bao goàm 4 boä do caùc hoïc troø cheùp laïi lôøi cuûa Khoång Töû vaø chuù giaûi + Ñaïi Hoïc : baøn veà tu nhaân xöû theá sao cho “Nhaân ñaïo” hôïp vôùi “Thieân ñaïo”. + Trung Dung : baøn veà trieát lyù haønh ñoäng, ñeà cao d0aïo trung dung vaø tuyø thôøi. + Luaän Ngöõ : baøi giaûng veà nhaân, hieáu, chính.... + Maïnh Töû : baøn veà tính thieän, veà loøng nhaân aùi. (b) Nguõ kinh : Bao goàm naêm boä + Kinh Thi : laø boä söu taäp caùc baøi phong dao, ca dao noùi veà phong tuïc caùc nöôùc, veà coâng vieäc teá leã + Kinh Thö : baøn veà trung vaø thieân, ghi laïi nhöõng lôøi daïy, lôøi theà, vöông meänh cuûa caùc baäc thaùnh chuùa, hieàn thaàn töø ñôøi vua Nghieâu, vua Thuaán cho ñeán nhaø Ñoâng Chu. Kinh Thö ñeà cao phöông phaùp trò thieân haï baèng ñaïo lyù : Thuaän Thieân – Thuaän Ñòa – Thuaän Nhaân taâm (Thieân – Ñòa – Nhaân) + Kinh Dòch : Noùi veà leõ bieán hoaù cuûa trôøi ñaát, vaïn vaät, xeùt ñoaùn hoïa phuùc, thònh suy cuûa ñôøi ngöôøi theo quan ñieåm AÂm-Döông, Nguõ Haønh + Kinh Leã : goàm coù Chu leã, Ghi leã, Leã kyù ghi laïi caùc leã nghi, caùch bieåu loä tình caûm toát, traät töï, thang caáp trong xaõ hoäi....Trong ñoù rieâng Chu leã mang tính trieát hoïc cao baøn veà toå chöùc haønh chính, chính trò, traät töï xaõ hoäi nhaø Chu + Kinh Xuaân Thu : do Khoång Töû bieân soaïn noùi veà lòch söû thôøi Ñoâng Chu vôùi söï chuù giaûi, pheâ phaùn cuûa mình (c) Caùc giai ñoaïn phaùt trieån cuûa Nho Giaùo ôû Trung Hoa, caùc hoïc giaû tieâu bieåu Tö töôûng Nho giaùo chieám vò trí ñaët bieät quan troïng trong lòch söû phaùt trieån tö töôûng Trung Hoa. Noù coù aûnh höôûng raát saâu saéc ñeán moïi maët cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi khoâng nhöõng cuûa Trung Hoa maø coøn caû raát nhieàu quoác gia khaùc trong chaâu AÙ cuõng nhö treân theá giôùi. Ngöôøi ta thöôøng chia quaù trình phaùt trieån tö töôûng Nho giaùo thaønh 3 giai ñoaïn : Nho Tieân Taàn, Haùn Nho vaø Toáng Nho. Nho giaùo ñöôïc hình thaønh töø thôøi Taây Chu vôùi söï ñoùng goùp cuûa Chu Coâng Ñaùn. - Nho Tieân Taàn : • Khoång Töû (551-479BC) : Khoång Töû teân Khaâu, töï Troïng Ni, xuaát thaân töø moät gia ñình quyù toäc, coù thôøi laøm quan, oâng ñaõ tieáp thu tö töôûng Nho giaùo maø ngöôøi ñeà xöôùng laø Chu Coâng Ñaùn ñeå suoát ñôøi tìm caùch phaùt trieån, truyeàn baù trong xaõ hoäi. Hoïc thuyeát khoång töû laø moät hoïc thuyeát ñaïo ñöùc – chính trò – xaõ hoäi döïa treân tö töôûng Nhaân – Chính danh – Leã. Ñaïo ñöùc : Trong ba ñöùc tính cuûa con ngöôøi Trí – Nhaân – Duõng thì Trí ñöôïc Khoång Töû coi troïng hôn caû Nguõ luaân : Trong xaõ hoäi caùc quan heä ñöôïc xaây döïng döïa treân naêm röôøng coät : Vua-toâi, cha-con, choàng-vôï, anh-em, baïn-beø. Nhöõng röôøng coät naøy goïi laø Nguõ Luaân, moãi caëp luaân ñeàu coù traùch nhieäm boån phaän qua laïi töông öùng “Vua laáy leã sai khieán toâi, toâi laáy trung maø thôø vua”,”Cha laáy nhaân töø ñaùp laïi con, con phaûi hieáu thaûo cung kính vôùi cha meï)....Trong Nguõ Luaân thì ba quan heä :Vua-toâi, cha-con, choàng vôï laø quan troïng nhaát vaø ñöôïc goïi laø Tam Cöông Nguõ thöôøng : Trong baûn thaân con ngöôøi ñaïo thöôøng coù naêm khiaù caïnh : Nhaân, leã, nghóa, trí, tín. ñeå thöïc hieän ñaïo thöôøng trong thieân haï (Nguõ luaân) thì con ngöôøi phaûi coù Tam Ñöùc : Trí – Nhaân – Duõng. Trí : laø saùng suoát nhaän thöùc moïi vaán ñeà, hieåu thaáu ñaïo trôøi Nhaân : laø nhaân tính, caùi tính töï nhieân trôøi phuù ôû con ngöôøi, Nhaân laø loøng yeâu thöông giuùp ñôõ ngöôøi, laø vieäc söûa mình theo leã, haïn cheá duïc voïng, ích kyû Duõng : laø söùc maïnh tinh thaàn, yù chí, loøng cam ñaûm ñaáu tranh caùi xaáu, laøm vieäc thieän Ñöùc nhaân laø ñöùc cô baûn cuûa con ngöôøi trong thieân haï “Keû ham hoïc gaàn vôùi ñöùc trí, ham laøm gaàn vôùi ñöùc nhaân, bieát hoå ngöôi gaàn vôùi ñöùc duõng. Ai bieát ba ñieàu aáy taát bieát pheùp tu thaân. Bieát pheùp tu thaân taát bieát pheùp trò nhaân. Bieát pheùp trò nhaân taát bieát pheùp trò quoác gia, thieân haï” AÛNH HÖÔÛNG CUÛA NHO GIAÙO TRUNG HOA ÑEÁN NEÀN VAÊN HOAÙ TRUYEÀN THOÁNG CUÛA VIEÄT NAM : 1- Söï du nhaäp cuûa Nho giaùo vaøo Vieät Nam : - Söï baøi xích thöông nghieäp : Nho giaùo Vieät Nam do aûnh höôûng cuûa neàn kinh teá noâng nghieäp töï cung , töï caáp bao goïn trong caùc ñôn vò haønh chính cuïc boä neân raát xem troïng noâng nghieäp vaø baøi xích thöông nghieäp vaø cho raèng thöông ngieäp NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 5 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 khoâng heà taïo ra giaù trò cho xaõ hoäi maø chæ truïc lôïi töø caùc thaønh quaû cuûa noâng nghieäp. Noù ñöôïc khaùi quaùt hoaù qua quan nieäm “ Dó noâng vi baûn, dó thöông vi maït”. Ñieàu naøy khaùc vôùi Nho giaùo Trung hoa voán chòu aûnh höôûng vaên hoaù du muïc cho neân xem vieäc trao ñoåi, buoân baùn vôùi nhöõng mieàn khaùc nhau laø phöông thöùc lao ñoäng hoaøn toaøn chính ñaùng. “Giaøu sang ngöôøi ta ai cuõng muoán” Ñaây laø nguoàn goác ñeå taïo ra nhöõng nhaø buoân Trung Hoa noåi tieáng kheùo leùo, laøm cho caùc saûn phaåm Trung Hoa ñöôïc trao ñoåi khaép theá giôùi. Caùc saûn phaåm nhö luïa Toâ Chaâu, söù Giang Toâ...ñaõ ñöôïc caùc nöôùc chaâu AÂu, chaâu AÙ bieát ñeàn töø laâu. Tö töôûng troïng noâng khinh thöông keát hôïp vôùi truyeàn thoáng noâng nghieäp laøm cho neàn kinh teá xaõ hoäi ngaøy caøng bò trì treä, cho tôùi nhöõng naêm gaàn ñaây tö töôûng naøy vaãn coøn aên raát saâu vaøo tö töôûng ngöôøi Vieät Nam hieän ñaïi. - Tö töôûng Trung quaân : Trong Nho giaùo Leã laø hình thöùc ñeå taïo neân caùc moái quan heä xaõ hoäi, Nguõ luaân laø cuï theå hoaù caùc quan heä ñoù, trong nguõ luaân coù moái quan heä Vua-toâi. Noù ñoøi hoûi baày toâi phaûi trung thaønh tuyeät ñoái vôùi vua “Quaân xöû thaàn baát töû baát trung”. Khi vaøo Vieät Nam Nho giaùo khoâng cuoàng tín vôùi vieäc Trung Quaân nhö Nho giaùo Trung Hoa nôi coù truyeàn thoáng vaên hoaù du muïc, maø ñaët vaän meänh quoác gia leân cao hôn. Ñaây cuõng laø moät aûnh höôûng cuûa neàn vaên hoaù noâng nghieäp raát coi troïng ñaát ñai, laõnh thoå vì trong noâng nghieäp ñaát ñai laø tö lieäu saûn xuaát chính yeáu nhaát. Töø ñoù ta coù theå thaáy raèng khi xaõ taéc laâm nguy maø doøng toäc ñöông trieàu quaù thoái naùt, khoâng ñaûm ñöông noåi thì caùc nhaø nho saün saøng pheá boû ñeå ñöa nhaø khaùc leân thay ñaûm baûo söï an nguy cuûa xaõ taéc : Nhaø Traàn thay nhaø Lyù, nhaø Leâ thay nhaø Ñinh, nhaø Lyù thay nhaø Leâ -Vieäc xaây döïng toå chöùc boä maùy nhaø nöôùc, ñaøo nhaân taøi : Vôùi tö töôûng troïng vaên cuûa Nho giaùo Vieät Nam nhö ta ñaõ thaáy, caùc nhaø nöôùc quaân chuû Vieät Nam ñaõ hoïc taäp caùch toå chöùc trieàu ñình, heä thoáng phaùp luaät töø Trung Hoa. Toå chöùc ra heä thoáng thi cöû tuyeån choïn nhaân taøi ñeå boå sung vaøo boä maùy cai trò treân nguyeân taùc “Troïng vaên hôn troïng voõ”. Heä thoáng thi cöû khoa baûng naøy ñöôïc baét ñaàu töø thôøi nhaø Lyù (Chính thöùc cho xaây döïng Vaên Mieáu) vaø keát thöùc vaøo thôøi nhaø Nguyeãn, keùo daøi khoaûng 800 naêm, toå chöùc ñöôïc 185 khoa thi, coù 56 traïng nguyeân. Coù nhöõng Traïng nguyeân tuoåi ñôøi raát treû nhöng coù trí thoâng minh xuaát chuùng, hoïc gioûi hôn ngöôøi nhö Nguyeãn Hieàn ñoã traïng nguyeân khi môùi 12 tuoåi, Löông Theá Vinh ñoã traïng nguyeân luùc 22 tuoåi laø toå sö ngheà toaùn ôû Vieät Nam. Maïc Ñænh Chi, Nguyeãn Tröïc laø löôõng quoác traïng nguyeân.....Noùi chung heä thoáng toå chöùc xaõ hoäi, heä thoáng khoa baûng Nho giaùo nhìn chung coù neùt töông töï nhö Nho giaùo Trung Hoa 2- Söï aûnh höôûng cuûa Nho giaùo ñeán neàn vaên hoaù, chính trò Vieät Nam Caùc maët tích cöïc cuûa Nho giaùo deán söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi coå ñaïi Vieät Nam - Nho giaùo vôùi heä thoáng tö töôûng, chính trò cuûa mình ñaõ giuùp xaây döïng caùc nhaø nöôùc phong kieán trung öông, taäp quyeàn maïnh. Giuùp xaây döïng moät heä thoáng quaûn lyù, thoáng trò xaõ hoäi chaët cheõ, naâng cao söùc maïnh quaân söï vaø kinh teá quoác gia. Ta thaáy töø khi coù aûnh höôûng Nho giaùo caùc trieàu ñaïi phong kieán toàn taïi beàn chaët hôn, neàn kinh teá, quaân söï ñöôïc naâng cao moät caùch roõ reät. Nho giaùo ñaõ ñaøo taïo caùc taàng lôùp Nho só Vieät Nam yeâu nöôùc, taøi naêng kieät suaát nhö : Nguyeãn Traõi, Chu Vaên An, Nguyeãn Bænh Khieâm....... - Nho giaùo höôùng quaûn ñaïi quaàn chuùng nhaân daân vaøo vieäc hoïc haønh, tu döôõng ñaïo ñöùc theo Nguõ Thöôøng “Nhaân, Leã, Nghóa, Trí, Tín” laøm cho xaõ hoäi ngaøy caøng phaùt trieån, vaên minh hôn. Nho giaùo giuùp xaây döïng moái quan heä xaõ hoäi roäng raõi hôn, beàn chaët hôn, coù toân ty traät töï... vöôït quaù phaïm vi cuïc boä laø caùc laøng, xaõ, thonâ, aáp höôùng tôùi taàm möùc quoác gia, ngoaøi ra noù giuùp xaây döïng moái quan heä gia ñình beàn chaët hôn, coù toân ty hôn....nhôø tuaân theo Nguõ Luaân “Vua-toâi, cha-con, choàng-vôï, anh-em, baïn- beø”. - Giuùp xaây döïng tin thaàn trung quaân, aùi quoác nhöng khoâng muø quaùng trung quaân maø vaãn ñaët aùi quoác leân haøng ñaàu. Xem vaän meänh quoác gia cao hôn söï nghieäp cuûa moät vöông trieàu naøo ñoù. Caùc maët tieâu cöïc cuûa Nho giaùo deán söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi coå ñaïi Vieät Nam : - Khoâng nhö Nho giaùo Trung hoa tuy khoâng coi troïng thöông nghieäp, nhöng cuõng khoâng phaûn ñoái. Nho giaùo Vieät Nam quaù coi troïng noâng nghieäp maø baøi xích naëng neà thöông nghieäp, quaù chuù troïng ñeán söï saûn, töï tieâu maø queân ñi söï trao ñoåi mua baùn. Ñieàu naøy gieát cheát söï naêng ñoäng, saùng taïo daãn ñeán quan NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 6 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 lieâu, baûo thuû naëng neà trong caû kinh teá laãn chính trò. Trong nhöõng giai ñoaïn ñaàu cuûa cheá ñoä phong kieán noù taïo söï oån ñònh, phaùt trieån cho quoác gia nhöng sau ñoù chính noù laïi taïo söùc yø quaù lôùn khieán ñaát nöôùc khoâng theå phaùt trieån ñöôïc. - Nho giaùo quaù baûo thuû khoâng chòu tieáp nhaän nhöõng caùi môùi öu vieät hôn, daãn ñeán bò caùi môùi öu vieät hôn tieâu dieät - Nho giaùo ñöa con ngöôøi quaù höôùng noäi, chuyeân chuù suy xeùt trong taâm maø khoâng höôùng daãn con ngöôøi höôùng ra beân ngoaøi thöùc haønh nhöõng ñieàu tìm ñöôïc, chinh phuïc thieân nhieân vaïn vaät xung quanh. Ñieàu naøy laøm cho neàn vaên minh, khoa hoïc töï nhieân – kyõ thuaät sau moät thôøi gian phaùt trieån ñaõ bò chöïng laïi so vôùi neàn vaên minh phöông Taây voán xuaát hieän sau. Toùm laïi trong moät thôøi gian daøi Nho giaùo ñaõ giuùp cho caùc cheá ñoä quaân chuû phong kieán xaây döïng moät xaõ hoäi thònh vöôïng, coù traät töï, phaùp luaät, moät quoác gia thoáng nhaát, ngöôøi daân trong xaõ hoäi bieát ñoái xöû vôùi nhau treân cô sôû “Nhaân – leã – nghóa – trí – tín”. Ñoù laø lyù do taïi sao trong quaù khöù Trung Hoa noùi rieâng vaø caùc daân toäc chaâu AÙ noùi chung, vôùi söï aûnh höôûng cuûa Nho giaùo ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu ñaùng kinh ngaïc, ñaõ taïo ra moät neàn vaên minh baäc nhaát cuûa loaøi ngöôøi luùc baáy giôø. Nhöng söï oån ñònh maø Nho giaùo taïo ra cho xaõ hoäi, coäng vôùi tö töôûng höôùng noäi cuûa ngöôøi chaâu AÙ – luoân suy xeùt ta laø ai trong vuõ truï naøy, trong moät thôøi gian daøi nhieàu traên naêm söï trì treä caû veà kinh teá laãn quaân söï. Cho ñeán khi noù phaûi ñoái ñaàu vôùi neàn vaên minh phöông Taây voán coù nhieàu öu ñieåm hôn trong kinh teá vaø quaân söï, thì Nho giaùo ñaõ phaûi nhöôøng böôùc trong ñôøi soáng kinh teá, chính trò, quaân söï - nhö ngaøy xöa Phaät giaùo ñaõ nhöôøng böôùc Nho giaùo. Coù leõ ñaây laø moät ñaëc ñieåm chung cuûa neàn vaên hoaù nhaân loaïi. Neàn vaên hoaù noâng nghieäp thöôøng bò caùc neàn vaên hoaù du muïc thoân tính. Ngaøy nay tuy khoâng coøn aûnh höôûng nhieàu trong ñôøi soáng chính trò haøng ngaøy nhöng tö töôûng Nho giaùo vaãn coù aûnh höôûng raát maïnh trong ñôøi soáng haøng ngaøy, noù hieän dieän trong taâm hoàn moãi ngöôøi Vieät Nam ñoù laø nhöõng tö töôûng veà loøng aùi quoác, coi troïng hoïc haønh, chuõ nghóa, coi troïng caùc moái quan heä xaõ hoäi (döïa treân tö töôûng veà Leã-Nghóa). Veà ñôøi soáng taâm linh thì coù phong tuïc thôø cha meï, toå tieân, caùc baäc tieàn boái coù coâng ñöùc. Noùi chung veà maët vaên hoaù Nho giaùo coù aûnh höôûng raát saâu naëng vaø aûnh höôûnh naøy ngaøy nay thöôøng mang tính tích cöïc hôn laø tieâu cöïc. Ñoù cuõng laø ñieåm khaùc bieät chuû yeáu giöõa hai neàn vaên hoaù Ñoâng – Taây maø chuùng ta ñang coá gaéng khaúng ñònh baûn saéc . NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 7 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 Nhöõng hình thöùc lòch söû cuûa chuû nghiaõ duy vaät Theá giôùi maø chuùng ta ñang soáng raát ña daïng vaø phöùc taïp bao goàm voâ soá söï vaät hieän töôïng, quaù trình khaùc nhau. Töø nghìn xöa tö duy trieát hoïc ñaõ böùc xuùc vaán ñeà: Theá giôùi ña daïng phöùc taïp, thaäm chí voâ cuøng voâ taän, voâ thieân - voâ lung coù thoáng nhaát hay khoâng ? Neáu coù, thì caùi gì laø cô sôû thoáng nhaát cuûa theá giôùi. Ñeå dieãn ñaït cô sôû thoáng nhaát chung naøy, caùc nhaø trieát hoïc ñöa ra khaùi nieäm “thöïc theå”. Khaùi nieäm thöïc theå dieãn taû tính thoáng nhaát theá giôùi trong söï bieåu hieän ña daïng, phöùc taïp cuûa noù döôùi daïng hieän töôïng, quaù trình söï vaät cuï theå, vaø thoâng qua chuùng maø thöïc theå toàn taïi. Nhöõng trieát thuyeát giaûi thích tính thoáng nhaát theá giôùi töø moät thöïc theå duy nhaát ñöôïc goïi laø chuû nghiaõ nhaát nguyeân: chuû nghiaõ nhaát nguyeân xem vaät chaát laø cô sôû cuûa theá giôùi ñöôïc goïi laø chuû nghiaõ duy vaät ( trieát hoïc Thaleùs, Heùraclite, spinoza,...). Chuû nghiaõ nhaát nguyeân tinh thaàn, yù thöùc laø cô sôû cuûa theá giôùi ñöôïc goïi laø chuû nghiaõ duy taâm (trieát hoïc Platon, Heghen, ...). Ngoaøi ra coøn coù chuû nghiaõ nhò nguyeân, chuû nghiaõ ña nguyeân. Chuû nghiaõ nhò nguyeân cho raèng theá giôùi toàn taïi 2 thöïc theå song song: Thöïc theå vaät chaát thoáng nhaát moïi hieän töôïng, quaù trình vaät chaát. Thöïc theå tinh thaàn thoáng nhaát moïi hieän töôïng quaù trình taâm linh (trieát hoïc Aristote, Descarrtes,...). Chuû nghiaõ nhò nguyeân veà thöïc chaát laø muoán ñieàu hoaø giöõa chuû nghiaõ duy vaät vôùi chuû nghiaõ duy taâm vaø cuoái cuøng noù khoâng traùnh khoûi seõ rôi vaøo chuû nghiaõ duy taâm. Chuû nghiaõ duy vaät ñaõ coù quaù trình phaùt trieån lòch söû laâu daøi’ veà ñaïi theå ñaõ traõi qua 3 giai ñoaïn lòch söû cuï theå. 1. Chuû nghiaõ duy vaät thoâ sô thôøi coå ñaïi: Caùc nhaø trieát hoïc duy vaät thôøi coå ñaïi ñoàng nhaát vaät chaát vôùi vaät theå cuï theå, xem nhöõng vaät theå cuï theå naøy laø nhöõng caên nguyeân cuûa moïi toàn taïi, laø “nhöõng vieân gaïch ñaàu tieân” xaây neân laâu ñaøi vuû truï. Chuùng vónh vieãn muoân ñôøi baát dieät. Töø chuùng, sinh ra vaïn vaät, khi maát laïi bieán thaønh chuùng. • Phöông Ñoâng: Caùc nhaø trieát hoïc coå Aán Doä thuoäc phaùi Lokayata coi vaïn vaät caáu taïo töø 4 yeáu toá ñoù laø : ñaát, nöôùc , löûa, gioù. Chuùng toàn taïi ñoâc laäp, thöôøng haèng. YÙ thöùc laø thuoäc tính cuûa coá höõu cuûa cô theå. Rôøi khoûi nhuïc theå thì ngöôøi ta khoâng theå yù thöùc. Veà nhaän thöùc logic hoïc phaùi naøy cho raèng caûm giaùc laø nguoàn goác duy nhaát cuûa yù thöùc maø phuû nhaän tính caát xaùc thöïc cuûa tri thöùc giaùn tieáp. Thuyeát aâm döông nguõ haønh thôøi coå ñaïi Trung Quoác cho laø nguõ haønh (kim, moäc, thuûy, hoûa, thoå) phoái hôïp taïo neân vaïn vaät. Moïi vaät trong vuõ truï luoân sinh thaønh, bieán hoùa khoâng ngöøng khoâng phuï thuoäc vaøo meänh trôøi. Ñoù laø yeáu toá duy vaät chaát phaùc vaø BC töï phaùt. • Phöông Taây: Thaleùs (624- 546) cho raèng nöôùc laø caên nguyeân ban ñaàu caáu taïo neân vuû truï. Anaximandre (610- 545) cho raèng caên nguyeân cuûa vuû truï laø aperion (chaát voâ ñònh, voâ haïn, vónh vieãn). Trong Aperion chöùa moïi caùi ñoái laäp (raén- loûng, noùng - laïnh, khoâ - aåm ...), caùc daïng vaät chaát cuï theå luoân bieán ñoåi theo caùi ñoái laäp naøo chieám öu theá. OÂng laø ngöôøi ñaàu tieân ñöa ra moái qh giöõa caùi boä phaän vaø caùi toaøn theå. Caùi boä phaän luoân bieán ñoåi, coøn caùi toaøn theå thí aát bieán. So vôùi Talet A. coù moät böôùc tieán xa hôn trong söï khaùi quaùt tröøu töôïng veà phaïm truø VC. VC o bò ñoàng hoùca vôùi moät söï vaät cuï theå. Ñoù laø oät bôùc tieán môùi veà trình ñoä tö duy cuûa ngöôøi HLCÑ. Anaximene (585-525) cho raèng caên nguyeân cuûa vaïn vaät trong vuõ truï laø khí, khí taïo ra thaàn linh. Heùraclite (544-484) cho löûa laø caên nguyeân cuûa vuõ truï, caùc söï vaät ñeàu laø traïng thaùi khaùc nhau cuûa löûa, vaø löûa coù theå bieán thaønh baát cöù vaät gì. Moïi vaät ñeàu naèm trong söï lieân heä vaø bieán ñoåi, moïi vaät ñeàu coù maâu thuaãn laø söï thoáng nhaát cuûa caùc maët ñoái laäp. Ñaáu tranh cuûa caùc maët ñoái laäp laø ñoäng löïc cuûa söï phaùt trieãn- chuyeãn hoaù. “Vaïn vaät ñeàu bieán dòch. Khoâng ai coù theå taém 2 laàn treân cuøng moät doøng soâng”. Deùmocrite (460-370) quan nieän caên nguyeân cuûa theá giôùi laø nguyeân töû, nguyeân töû laø vaät chaát cöïc nhoû, khoâng chia caét, toàn taïi vónh vieãn, khoâng maøu saét , khoâng muøi vò. Söï vaät khaùc nhau do traät töï keát hôïp khaùc nhau cuûa nguyeân töû. Vaän ñoäng cuûa nguyeân töû laø töï thaân. Hoïc thuyeát cuûa D. thaám nhuaàn tö töôûng BC töï phaùt, oâng ñaõ ñöa lyù luaän nhaän thöùc duy vaät leân moät böôùc môùi, o phuû nhaän vai troø cuûa caûm tính, tueät ñoái hoùa vai troø cuûa nhaän thöùc lyù tính. OÂng chia nhaän thöùc laøm 2 daïng: nhaän thöùc caûm tính vaø nhaän thöùc chaân lyù. Noùi chung quan nieäm veà vaät chaát cuûa chuû nghiaõ duy vaät thôøi kyø naøy mang naëng tính tröïc quan caõm tính, höõu hình bieåu hieän caùch hieåu duy vaät ngaây thô veà vaät chaát. 2. Chuû nghiaõ duy vaät thôøi caän ñaïi (XVII - XVIII) Do söï baønh tröôùng cuûa cô hoïc vaøo laõnh vöïc theá giôùi quan, neân moät soá nhaø khoa hoïc töï nhieân vaø trieát hoïc döïa treân tính lieân tuïc tuyeät ñoái ñoàng nhaát vaät chaát moâi tröôøng eâte (chaát giaõ ñònh mang caùc loaïi tröôøng). Moät soá khaùc döïa treân tính giaùn ñoaïn tuyeät ñoái ñoàng nhaát vaät chaát vôùi nguyeân töû vaø nguyeân töû khoâng theå bò phaân chia, khoâng coù NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 8 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 xuyeân thaáu cöùng tuyeät ñoái, coù khoái löôïng khoâng ñoåi, khoâng coù caáu truùc luoân vaän ñoäng cô hoïc trong khoâng gian vaø thôøi gian tuyeät ñoái. Caùc ñaïi bieåu noåi tieáng trong thôøi kyø naøy goàm coù: - Galileâ (1564 - 1642) . Oâng thöøa nhaän söï toàn taïi khaùch quan cuûa theá giôùi vaät chaát, theá giôùi vaät chaát laø voâ taän, vónh vieãn, khoâng coù ñaàu, khoâng coù cuoái, khoâng coù caùi gì trong töï nhieân laø bò tieâu dieät moät caùch tuyeät ñoái vaø xuaát hieän töø hö voâ. Chæ coù vò trí so saùnh cuûa caùc boä phaän laø thay ñoåi. Beâ Côn (1561 - 1626) trieát gia ngöôøi Anh cho raèng söï toàn taïi cuûa theá giôùi vaät chaát laø khaùch quan laø khoâng theå tranh caûi. vaät chaát khoâng taùch rôøi khoûi vaän ñoäng; nhaän thöùc baûn chaát cuûa söï vaät laø nhaän nhaän thöùc söï vaän ñoäng cuûa chuùng. Toâ maùt Hoáp Xô (1588 - 1679) quan nieäm theá giôùi töï nhieân, theá giôùi vaät chaát toàn taïi khaùch quan, khoâng do thaàn thaùnh saùng taïo ra vaø cuõng khoâng phuï thuoâc vaøo yù thöùc con ngöôøi. Song theá giôùi vaät chaát maø oân g noùi tôùi laø theá giôùi caùc vaät theå, caùc söï vaät ñôn leõ cuøng vôùi nhöõng quan heä soá löôïng - cô hoïc, toaùn hoïc cuûa noù. Laø moät nhaø cô hoïc ñieãn hình, Hoáp xô baùc boû böùc tranh theá giôùi nhieàu chaát, nhieàu maøu saéc, nhieàu thuoäc tính cuûa Be-côn. Hoáp xô coi taát caû moïi söï vaät, hieän töôïng cuûa theá giôùi ñeàu ñöôïc qui veà quan heä soá löôïng, quan heä toaùn hoïc. Ngay caû traùi tim cuûa con ngöôøi oâng cuõng quan nieäm laø chieác loø xo; daây thaàn kinh thì ñöôïc oâng quan nieäm laø sôïi chæ, coøn caùc khôùp xöông laø nhöõng baùnh xe. Baruch Spinoza (1632- 1677) quan nieäm thöïc theå chính laø giôùi töï nhieân,. Giôùi töï nhieân nhö moät thöïc theå duy nhaát hoaøn toaøn, töï noù toàn taïi, töï noù saûn sinh ra noù. Vì vaäy giaûi thích giôùi töï nhieân phaûi xuaát phaùt töø chính baûn thaân noù . So vôùi CNDV thôøi coå ñaïi, CNDV tôøi caän ñaïi ñaõ coù nhöõng böôùc tieán boä roõ neùt: -döïa vaøo thaønh töïu KHTN ñeå cm söï vaät, heän töôïng moät caùch chi tieát hôn -laø TGQ cuûa GCTSCM neân mang tính chieán ñaáu cao. Haïn cheá: Thôøi kyø TK 17-18 naûy sinh caùc ngaønh KH cuï theå taùch ra khoûi TH vaø trôû thaønh nhöõng nhaønh KH ñoäc laäp, duøng pp nghieân cöùu thaät chi tieát, cuï theå- pp thöïc nghieäm hieän ñaïi- laøm xh söï toáng trò cuûa pp tö duy sieâu hình. PP naøy xx söï vaät trong traïng thaùi coâ laäp, tónh, o vñ, o bieán ñoåi, o phaùt treån.Do söï thoáng trò cuûa cô hoïc Niuton neân THDV thôøi kyø naøy thöôøng giaûi thích hieän töôïng döïa vaøo cô hoïc, tính toaùn moät caùch maùy moùc. Ñeán theá kyõ XIX, ñaàu theá kyõ XX nhöõng thaønh töïu vó ñaïi cuûa vaät lyù hoïc nhö vieäc phaùt hieän ra tia X, ñieän töû, hieän töôïng phoùng xaï, söï xuaát hieän cô hoïc löôïng töû, söï ra ñôøi thuyeát töông ñoái Eistein.. ñaõ laøm cho caùc quan nieäm naøy rôi vaøo khuûng hoaûng saâu xaéc. Nhìn chung tröôùc Maùc chuû nghiaõ duy vaät ñaõ traõi qua quaù trình phaùt trieãn lòch söû laâu daøi. Noù daõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu quan troïng goùp phaàn vaøo vieäc xaùc laäp quan nieäm duy vaät veà theá giôùi, vaøo cuoäc ñaáu tranh choáng chuû nghiaõ duy taâm vaø toân giaùo, vaøo quaù trình bieán ñoåi theá giôùi. Tuy nhieân beân caïnh nhöõng thaønh töïu ñoù, chuû nghiaõ duy vaät tröôùc Max khoâng traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt, nhöõng haïn cheá mang tính lòch söû cuûa mình. Ñoù laø: Duy vaät trong giôùi töï nhieân, nhöng vaãn duy taâm trong vieäc xem xeùt ñôøi soáng xaõ hoäi. Do haïn cheá veà lòch söû vaø haïn cheá giai caáp neân chuû nghiaõ duy vaät tröôùc Maùc vaãn chöa thoaùt khoûi chuû nghiaõ duy taâm veà lòch söû. Nghiaõ laø, chuû nghiaõ duy vaät tröôùc Maùc laø moät thöù chuû nghiaõ duy vaät khoâng trieät ñeå, duy vaät “moät nöûa”. - Tính chaát sieâu hình, maùy moùc tröïc quan vaø tröïc quan khieán cho noù khoâng thaáy ñöôïc tính naêng ñoäng, saùng taïo cuûa yù thöùc. Neáu chuû nghiaõ duy taâm ñaõ cöôøng ñieäu vai troø cuûa yù thöùc tö töôûng ñeán möùc coi yù thöùc sinh ra vaát chaát thì traùi laïi, chuû nghiaõ duy vaät tröôùc Maùc laïi haï thaáp hoaëc phuû nhaän vai troø cuûa yù thöùc, khoâng thaáy söï taùc ñoäng trôû laïi voâ cuøng quan troïng cuûa yù thöùc ñoái vôùi vaät chaát treân cô sôû hoaït ñoäng thöïc tieån cuûa con ngöôøi. Do chòu aûnh höôûng bôûi quan dieãm sieâu hình vaø do thieáu quan ñieãm thöïc tieãn neân nhieàu nhaø duy vaät tröôùc Maùc ñaõ coi yù thöùc laø söï phaûn aùnh söï vaät moät caùch thuï ñoäng, giaûn ñôn, maùy moùc, maø khoâng thaáy ñöôïc tính naêng ñoäng, saùng taïo cuûa yù thöùc, tính bieän chöùng cuûa quaù trình phaûn aùnh. Maùc nhaän xeùt raèng, khuyeát ñieãm chuû yeáu cuûa chuû nghiaõ duy vaät cuõ laø thieáu quan ñieãm thöïc tieãn, do ñoù lyù luaän cuûa noù mang tính tröïc quan vaø khoâng theå giaûi quyeát moät caùch khoa hoïc, duy vaät trieät ñeå vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc. 3. Chuû nghiaõ duy vaät bieän chöùng. Khaùi quaùt nhöõng thaønh töïu khoa hoïc hieän ñaïi vaø thöïc tieãn. Maùc, Aênghen ñaõ taïo ra lòch söû thöù ba, ñoù laø chuû nghiaõ duy vaät bieän chöùng lòch söû. NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 9 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 PHEÙP BIEÄN CHÖÙNG DUY VAÄT Pheùp bieän chöùng duy vaät laø gì? Bieän chöùng baét nguoàn töø tieámg Hy Laïp dialectrike (ngheä thuaät tranh luaän, ñoái thoaïi, huøng bieän, bieän luaän, chöùng minh). Tri thöùc ñuùng ñaén khoâng phaûi töï nhieân maø coù, chæ coù theå tìm kieám thoâng qua tranh luaän, saùng taïo do ñoù nguôøi Hy Laïp thôøi coå öa tranh luaän, nhöng phaûi theo nguyeân taéc nhaát ñònh, töø ñoù xuaát hieän moân hoïc bieän chöùng. Töø bieän chöùng trong baøi naøy mang moät nghiaõ khaùc vôùi nghiaõ ôû treân. Ngöôøi ta phaùt hieän : vì sao khi tranh luaän cuøng moät söï vaät laïi coù nhieàu quan ñieãm khaùc nhau, thaäm chí ñoái laäp nhau, sôû dó coù vieäc ñoù laø vì baûn thaân söï vaät chöùa nhieàu ñaëc tính phöùc taïp vaø ñoái laäp vôùi nhau, töø ñoù bieän chöùng coù nghiaõ laø quan nieäm veà baûn thaân theá giôùi khaùch quan, quan nieäm naøy vôùi 2 ñaëc tröng cô baûn - Caùc söï vaät , hieän töôïng trong theá giôùi coù moái lieân heä vôùi nhau. - Taát caû caùc söï vaät theá giôùi khoâng toàn taïi trong tình traïng ñöùng im, maø luoân luoân toàn taïi vaø phaùt trieãn, Ngöôïc laïi quan ñieãm naøy coù quan ñieãm sieâu hình, xem xeùt söï vaät hieän töôïng trong traïng thaùi ñöùng im, xem xeùt caùc söï vaät hieän töôïng trong traïng thaùi coâ laäp. Veà ñaïi theå trieát hoïc bieän chöùng traõi qua 3 hình thöùc lòch söû. 1. Pheùp bieän chöùng töï phaùt thôøi coå ñaïi. Theo Engels : caùc nhaø trieát hoïc thôøi HL coå ñaïi laø nhöõng nhaø BC baãm sinh. Nhaân vaät tieâu bieåu xem xeùt söï vaät trong söï thay ñoåi. Ñaàu tieân ñoù laø Heùraclite (544-453). oâng cho raèng löûa laø caên nguyeân cuûa theá giôùi, ngöôøi ta khoâng theå taém 2 laàn treân cuøng moät doøng soâng. Caùc söï vaät haøm chöùa caùc maët ñoài laäp, khoâng loaïi tröø maø coøn gaén lieàn nhau, khoâng coù thaáp laøm sao coù cao, coù cheát môùi quyù söï soáng. Democrite , Platon , caùc nhaø trieát hoïc Aán Ñoä coù caùi nhìn bieän chöùng giöûa caùi chung vaø caùi rtieâng, toaøn theå vaø boä phaän... Phaät giaùoù coù moái quan heä nhaân quaû vaø phaûi coù ñieàu kieän (duyeân) nhaân gaëp duyeân taïo thaønh quaû, ñeán löôït noù quaû trôû thaønh nhaân môùi gaëp duyeân môùi cho ra quaû khaùc vaø cöù theá tieáp tuïc maõi. Trieát hoïc Trung Hoa coá gaéng heä thoáng hoaù thaønh heä thoáng lyù luaän trong kinh dòch baèng naêng löïc tröïc giaùc, kinh nghieäm ñaû ñöa ra yù nieäm : Thaùi cöïc sinh ra löôõng nghi, löôõng nghi sinh ra töù töôïng, töù töôïng sinh ra baùt quaùi, baùt quaùi sinh ra 64 quaùi, 64 quaùi sinh ra vaïn vaät. Do haïn cheá veà lòch söû caùc trieát hoïc naøy mang tính aáu tró, thoâ sô, môùi caûm nhaän ñöôïc tính bieän chöùng cuûa theá giôùi. Tuy nhieân cuõng coù nhöõng thaønh töïu nhaát ñònh. Ñaây laø bieåu hieän cuûa pheùp bieän chöùng töï phaùt. Trong yù thöùc cuûa töøng con ngöôøi cuõng ñaõ mang tính bieän chöùng töï phaùt, nhö khoâng coù löûa sao coù khoùi. 2. Pheùp bieän chöùng duy taâm. Tieâu bieåu nhaát laø pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Heghen. Oâng ñaû khaùi quaùt , xaây döïng moät heä thoáng phaïm truø, xaây döïng hoïc thuyeát moät caùch saâu saét veà caùc qui luaät vaän ñoäng, bieán ñoåi cuûa caùc söï vaät hieän töôïng, bieán ñoåi daàn veà löôïng sang chaát. Theá giôùi phaùt trieån nhö theá naøo, khuynh höôùng phaùt trieån cuûa theá giôùi vöøa coù tính chu kyø vöøa coù tính ñi leân, nghieân cöùu moät loaït moái quan heä giöûa caùc söï vaät vaø hieän töôïng ( ngaãu nhieân- taát nhieân, baûn chaát- hieän töôïng...) toång keát nhöõng thaønh töïu cuûa thôøi ñaïi. Coâng lao lôùn, nhöng sai laàm lôùn laø söï vaän ñoäng , tröôùc heát laø söï vaän ñoäng cuûa tinh thaàn yù nieäm, noù bieåu hieän ra vaän ñoäng hieän thöïc, do ñoù yù nieäm coù tröôùc hieän thöïc ñoù chính laø pheùp bieän chöùng duy taâm. Maùc noùi ‘ Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Heghen loän ñaàu xuoáng ñaát’ 3. Pheùp bieän chöùng duy vaät Maùc vaø AÊnghen tieáp thu Heghen vaø caûi taïo laïi, vaø ñaët treân cô sôû duy vaät. Bieän chöùng khaùch quan laø bieän chöùng voán coù cuûa theá giôùi vaät chaát laø caùi coù tröôùc, yù nieäm tö duy laø caùi coù sau laø söï phaûn aùnh ít nhieàu ñuùng ñaén vaøo yù thöùc cuûa con ngöôøi, bieän chöùng cuûa söï vaät quyeát ñònh bieän chöùng cuûa yù nieäm. Pheùp bieän chöùng duy vaät laø hoïc thuyeát lyù luaän veà nhöõng moái lieân heä phoå bieán vaø nhöõng qui luaät vaän ñoäng vaø phaùt trieãn chung nhaát cuûa giôùi töï nhieân, xaõ hoäi vaø hoaït ñoäng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi. NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 10 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 Caâu 5. Söï ra ñôøi cuûa trieát hoïc Maùc , böôùc ngoaëc caùch maïng trong lòch söû phaùt trieån trieát hoïc Chuû nghiaõ duy vaät maùc-xít laø ñænh cao cuûa theá giôùi quan duy vaät, laø laø nghiaõ duy vaät trieät ñeå. Baûn chaát cuûa chuû nghiaõ duy vaät Maùc-xít ñöôïc theå hieän ôû nhöõng ñieãm sau: 1. Thoáng nhaát theá giôùi quan duy vaät vaø phöông phaùp bieän chöùng Tröôùc Maùc , chuû nghiaõ duy vaät thöôøng bò taùch rôøi vôùi pheùp bieän chöùng. Tuy vaäy, trong caùc hoïc thuyeát duy vaät tröôùc Maùc cuõng coù chöùa ñöïng moät soá tö töôûng bieän chöùng nhaát ñònh. Nhöng do haïn cheá veà trình ñoä phaùt trieån khoa hoïc vaø veà lòch söû neân noùi chung quan ñieãm sieâu hình laø moät thieáu soùt lôùn chi phoái chuû nghiaõ duy vaät tröôùc Maùc. Ñaëc bieät laø chuû nghiaõ duy vaät theá kyõ thöù XVII-XVIII ôû Taây Aâu. Trong khi ñoù, pheùp bieän chöùng laïi ñöôïc quan taâm nghieâm cöùu vaø phaùt trieån trong moät soá heä thoáng trieát hoïc duy taâm, nhaát laø trong trieát hoïc Heghen. Heghen laø ngöôøi coù coâng lao to lôùn trong vieäc khoâi phuïc vaø phaùt trieån pheùp bieän chöùng, nhöng döôùi caùi voû duy taâm thaàn bí. Vì vaäy, ñeå xaây döïng trieát hoïc duy vaät bieän chöùng, Maùc ñaû phaûi caûi taïo caû chuû nghiaõ duy vaät cuû, sieâu hình vaø caû pheùp bieän chöùng duy taâm. Giaûi thoaùt chuû nghiaõ duy vaät khoûi tính haïn cheá sieâu hình vaø pheùp bieän chöùng khoûi chuû nghiaõ duy taâm, Maùc ñaû taïo neân söï thoáng nhaát höûu cô giöõa theá giôùi quan duy vaät vaø phöông phaùp bieän chöùng. Nhö vaäy chuû nghiaõ duy vaät Maùc xít laø chuû nghiaõ du vaät bieän chöùng. Duy vaät vaø bieän chöùng laø hai yeáu toá khaéng khít, laø hai ñaëc tröng cuûa trieát hoïc Maùc-xít. 2. Trieát hoïc maùc laàn ñaàu tieân xaây döïng chuû nghiaõ duy vaät lòch söû Chuû nghiaõ duy vaät tröôùc Maùc duy vaät trong vieäc xem xeùt giôùi töï nhieân, nhöng vaãn duy taâm trong ñôøi soáng xaõ hoäi, do ñoù chuû nghiaõ duy vaät tröôùc Maùc laø chuû nghiaõ duy vaät khoâng trieät ñeå, duy vaät moät nöûa. Ñeå khaùc phuïc thieáu soùt naøy, laøm cho chuû nghiaõ duy vaät trôû thaønh trieät ñeå, Maùc saùng taïo ra chuû nghiaõ duy vaät lòch söû. Leâ-nin vieát :” Trong khi nghieân cöùu saâu vaø phaùt trieån chuû nghiaõ duy vaät trieát hoïc, Maùc ñaû ñöa hoïc thuyeát ñoù tôùi choå hoaøn bò vaø môû roäng hoïc thuyeát aáy töø choå nhaän thöùc giôùi töï nhieân ñeán choå nhaän thöùc xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Chuû nghiaõ duy vaät lòch söû cuûa Maùc laø thaønh töïu vó ñaïi nhaát cuûa tö töôûng khoa hoïc”:. Chuû nghiaõ duy vaät lòch söû khoâng phaûi ñôn thuaàn laø söï vaän duïng chuû nghiaõ duy vaät bieän chöùng vaøo laõnh vöïc xaõ hoäi. Ñeå coù chuû nghiaõ duy vaät lòch söû, Maùc ñaû phaûi tieán haønh toång keát lòch söû, keá thöøa coù pheâ phaùn toaøn boä tö töôûng xaõ hoäi treân cô sôû khaùi quaùt thöïc tieån môùi. Leâ nin vieát : “ Taát caû nhöõng caùi maø tö töôûng loaøi ngöôøi ñaû saùng taïo ra, Maùc ñaû nghieàn ngaãm laïi, ñaõ pheâ phaùn, vaø ñaõ thoâng qua phong traøo coâng nhaân maø kieãm tra laïi”. Maùc chöùng minh xaõ hoäi laø moät boä phaän ñaëc thu cuûa theá giôùi vaät chaát toàn taïi vaø phaùt trieån theo qui luaät khaùc quan, tìm ra qui luaät chi phoái vaø vaän ñoäng vaø phaùt trieãn löïc löôïng saûn xuaát coù aûnh höôûng ñeán quan heä saûn xuaát, cô sôû haï taàng quyeát ñònh kieán truùc thöôïng taàng, nhôø qui luaät naøy laøm cho xaõ hoäi phaùt trieãn. Maùc cho raèng phaùt trieãn caùc hình thaùi kinh teá xaõ hoäi laø moät quaù trình lòch söû töï nhieân. Leânin vieát : vieäc xaây döïng chuû nghiaõ duy vaät lòch söû laøm cho chuû nghiaõ duy taâm bò toáng khoûi hang oå cuoái cuøng, vieäc phaùt trieãn chuû nghiaõ duy vaät lòch söû laøm cho chuû nghiaõ duy vaät ñöôïc hoaøn thieän töø goác ñeán ngoïn. 3. Giaûi quyeát ñuùng ñaén vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc töø quan ñieãm thöïc tieãn Tröôùc Maùc , chuû nghiaõ duy vaät ñaõ traûi qua quaù trình phaùt trieån lòch söû laâu daøi. Noù ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu quan troïng goùp phaàn vaøo vieäc xaùc laäp quan heä duy vaät veà theá giôùi, vaøo cuoäc ñaáu tranh choáng chuû nghiaõ duy taâm vaø toân giaùo, vaøo quaù trình bieân ñoåi theá giôùi. Tuy nhieân, beân caïnh nhöõng thaønh töïu ñoù, chuû nghiaõ duy vaät tröôùc Maùc coøn nhöõng thieát soùt haïn cheá mang tính chaát lòch söû ñoù laø: - Duy vaät trong vieäc xem xeùt giôùi töï nhieân nhöng vaån duy taâm trong vieäc xem xeùt ñôøi soáng xaõ hoäi. -Tính chaát sieâu hình maùy moùc vaø tröïc quan khieán cho noù khoâng thaáy ñöôïc tính naêng ñoäng saùng taïo cuûa yù thöùc. Neáu chuû nghiaõ duy taâm ñaõ cöôøng ñieäu vai troø cuûa yù thöùc tö töôûng ñeán möùc coi yù thöùc sinh ra vaät chaát thì traùi laïi, chuû nghiaõ duy vaät tröôùc Maùc laïi haï thaáp hoaëc phuû nhaän vai troø cuûa yù thöùc, khoâng thaáy söï taùc ñoäng trôû laïivoâ cuøng quan troïng cuûa yù thöùc trôû laïi voâ cuøng quan troïng cuûa yù thöùc ñoái vôùi vaät chaát treân cô sôû hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi. Do chòu aûnh höôûng bôûi quan ñieãm sieâu hình vaø do thieáu quan ñieãm thöïc tieãn neân nhieàu nhaø duy vaät tröoâùc Maùc ñaõ coi yù thöùc laø söï phaûn aùnh söï vaät moät caùch thuï ñoäng, giaûn ñôn maùy moùc, maø khoâng thaáy ñöôïc tính naêng ñoäng, saùng taïo cuûa yù thöùc, tính bieän chöùng cuûa quaù trình phaûn aùnh. Maùc nhaän xeùt raèng, khuyeát ñieãm chuû yeáu cuûa chuû nghiaõ duy vaät cuõ laø quan ñieãm thöïc tieãn, do ñoù lyù luaän cuûa noù mang tính tröïc quan vaø khoâng theå giaûi quyeát moät caùch khoa hoïc, duy vaät trieät ñeå vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc. NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 11 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 Maõi ñeán trieát hoïc Maùc, Chuõ nghiaõ duy vaät môùi trôû thaønh trieät ñeå, khoa hoïc laø coâng cuï saéc beùn ñeå nhaän höùc vaø caûi taïo hieän thöïc. Vôùi vieäc ñöa quan ñieãm thöïc tieãn vaøo lyù luaän. Maùc khoâng nhöõng thöïc hireän moät cuoäc caùch maïng trong laõnh vöïc trieát hoïc, maø coøn taïo cô sôû ñeå khaùc phuïc nhöõng haïn cheá cuûa chuû nghiaõ duy vaät cuõ, pheâ phaùn trieät ñeå sai laàm cuûa chuõ nghiaõ duy vaät vaø thuyeát khoâng theå bieát. Chuû nghiaõ duy vaät maùc-xít khaúng ñònh raèng, vaät chaát coù tröôùc yù thöùc coù sau, vaät chaát quyeát ñònh yù thöùc. Ñoù laø nguyeân taéc xuaát phaùt cuûa chuû nghiaõ duy vaät maùc-xít. Xa rôøi nguyeân taéc ñoù seõ xa rôùi nguyeân taéc theá giôùi quan duy vaät, seõ sa vaøo chuû nghiaõ duy taâm vaø nhöõng bieåu hieän cuûa noù nhö chuû nghiaõ duy taâm chuû quan duy yù chí. Maët khaùc khi khaúng ñònh söï phuï thuoäc cuûa yù thöùc vaøo vaät chaát, chuû nghiaõ duy vaät maùc-xít ñoàng thôøi cuõng vaïch ra söï taùc ñoäng trôû laïi voâ cuøng quan troïng cuûa yù thöùc ñoái vôùi vaät chaát, yù thöùc laø söï phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan vaøo trong boä oùc con ngöôøi moät caùch naêng ñoäng saùng taïo. YÙ thöùc phaûn aùnh theá giôùi khaùch quan trong quaù trình con ngöôøi taùc ñoäng caûi taïo theá giôùi baèng thöïc tieãn. Vì vaäy, yù thöùc cuûa con ngöôøi coù taùc ñoäng tích cöïc laøm bieán ñoåi hieän thöïc vaät chaát khaùch quan theo nhu caàu cuûa mình. Quan heä giöûa vaät chaát vaø yù thöùc khoâng phaûi laø quan heä moät chieàu maø laø quan heä taùc ñoäng qua kaïi. Khoâng thaáy ñieàu ñoù reõ rôi vaøo quan nieäm duy vaät taàm thöôùng, khoâng bieän chöùng vaø maéc phaûi beänh baûo thuû, trì treä trong haønh ñoäng. Söï taùc ñoäng qua laïi giöõa vaät chaát vaø yù thöùc, trong ñoù vaät chaát laø caùi quyeát ñònh, dieãn ra treân cô sôû thöïc tieãn. Caùi vaät chaát muoán ñöôïc “di chuyeãn vaø caûi bieán trong boä oùc con ngöôøi” phaûi thoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieãn. Baèng hoaït ñoäng thöïc tieãn, con ngöôøi caûi bieán söï vaät trong hieän thöïc, nhôø ñoù môùi caûi bieán ñöôïc söï vaät tron hình aûnh tö töôûng cuûa noù. Traùi laïi yù thöùc muoán taùc ñoäng vaøo theá giôivaät chaátñeå laøm bieán ñoåi noù, thì phaûi thoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieãn. Taùch rôøi khoûi thöïc tieãn, baûn thaân yù thöùc töï noù khoâng tröïc tieáp thay ñoåi ñöôïc gì tong hieän thöïc caû. Nhôø coù hoaït ñoäng thöïc tieãn môùi bieán ñöôïc nhöõng chöông trình, keá hoaïch, muïc ñích cuûa con ngöôøi thaønh hieän thöïc vaät chaát. ÔÛ ñaây, thöïc tieãn ñaõ trôû thaønh khaâu trung gian giöõa caùi vaät chaát vaø caùi tinh thaàn. Phaïm truø thöïc tieãn, do vaäy, coù yù nghiaõ theá giôùi quan quan troïng, goùp phaàn laøm cho quan nieäm maùc-xuùt veà vaät chaát vaø yù thöùc mang tính duy vaät trieät ñeå, khoâng chæ duy vaät trong töï nhieân maø coøn duy vaät caû trong ñôøi soáng xaõ hoäi. 4. Theå hieän theá giôùi quan cuûa giai caáp voâ saûn caùch maïng, taïo neân söï thoáng nhaát tính caùch maïng vôùi tính khoa hoïc, thoáng nhaát heä tö töôûng vôùi lyù luaän khoa hoïc trong trieát hoïc maùc. Trieát hoïc maùc-xít laø theá giôùi quan cuûa giai caáp coâng nhaân- giai caáp tieán boä vaø caùch maïng cuûa thôøi ñaïi. Lôïi ích cuûa giai caáp coâng nhaân phuø hôïp vôùi lôïi ích cuûa nhaân daân lao ñoäng. Cho neân vôùi trieát hoïc Maùc ra ñôøi, laàn ñaàu tieân trong lòch söû, nhaân daân lao ñoäng coù theá giôùi quan thöïc söï cuõa mình. Ñoù laø theá giôùi quan khoa hoïc vaø caùch maïng, laø vuû khí tö töôûng trong cuoäc ñaáu tranh giaûi phoùng giai caáp coâng nhaân, nhaân daân lao ñoäng vaø toaøn theå nhaân loaïi khoûi moïi aùp böùc vaø boùc loät. Leâ nin vieát: “ Trieát hoïc Maùc laø moät chuû nghiaõ duy vaät trieát hoïc hoaøn bò, noù cung caáp cho loaøi ngöôøi vaø nhaát laø cho giai caáp coâng nhaân nhöõng coâng cuï nhaän thöùc vó ñaïi” Chuû nghiaõ Maùc noùi chung, trieát hoïc Maùc noùi rieâng mang ñaëc tính baûn chaát beân trong laø söï thoáng nhaát giöõa tính khoa hoïc vaø tính caùch maïng. Leâ nin vieát : “ Söï haáp daån khoâng gì cöôûng noåi ñaõ loâi cuoán nhöõng ngöôøi xaõ hoäi chuû nghiaõ cuûa taát caû caùc nöôùc ñi theo lyù luaän ñoù, chính laø ôû choå noù keát hôïp tính chaát khoa hoïc chaëc cheõ vaø cao ñoä (ñoù laø ñænh cao nhaát cuûa khoa hoïc xaõ hoäi) vôùi tinh thaàn caùch maïng vaø keát hôïp khoâng phaûi moät caùch ngaãu nhieân, khoâng phaûi chæ vì ngöôøi saùng laäp ra hoïc thuyeát aáy daõ keát hôïp trong baûn thaân mình nhöõng phaãm chaát cuûa nhaø baùc hoïc vaø cuûa nhaø caùch maïng, maø laø keát hôïp trong chính baûn thaân lyù luaän aáy, moät söï keát hôïp noäi taïi vaø khaéng khít” Trieát hoïc Maùc laø heä tö töôûng cuûa giai caáp coâng nhaân, moät heä tö töôûng ñaõ ñöôïc luaän chöùng baèng lyù luaän khoa hoïc, phaûn aùnh nhöõng qui luaät phaùt trieãn khaùch quan cuûa lòch söû. Vì vaäy loù laø heä tö töôûng khoa hoïc chöùa ñöïng söï thoáng nhaát giöõa tính ñaûng vaø tính khoa hoïc, giöõa tính thöïc tieãn vaø tính lyù luaän. Nhôø ñoù trieát hoïc Maùc mang söùc maïnh caûi taïo theá giôùi baèng caùch maïng, vaø khoâng ñoäi trôøi chung vôùi chuû nghiaõ chuû quan duy yù chí cuõng nhö chuû nghiaõ giaùo ñieàu baûo thuû. C. Maùc vieát “ Caùc nhaø trieát hoïc ñ chæ giaûi thích theá giôùi baèng nhieàu caùch khaùc nhau, vaán ñeà laø caûi taïo theá giôùi” 5. Trieát hoïc maùc-xít giaûi quyeát thoûa ñaùng giöõa trieát hoïc vôùi khoa hoïc cuï theå Caùc hoïc thuyeát tröôùc Maùc ñeàu laø heä thoáng kheùp kín, xaây döïng nhöõng chaân lyù cuoái cuøng laø taän thieän, taän myõ, nhaân loaïi chæ theo ñoù. Trieát hoïc Maùc laø heä thoáng môû laø khoa hoïc naèm trong quaù trình nhaän thöùc cuûa con ngöôøi, nhaän thöùc cuûa quaù trình con ngöôøi laø voâ taän, moãi thaønh töïu khoa hoïc luoân luoân boå sung cho trieát hoïc moät thaønh töïu môùi, trieát hoïc luoân luoân phaùt trieån, trieát hoïc chæ môõ ra moät vaøi luaän ñieãm cô baûn do ñoù luoân luoân ñoøi hoûi trieát hoïc phaùt trieãn. Tröôùc kia trieát hoïc bao haøm caùc khoa hoïc cuï theå, sau naøy trieát hoïc taùch rôøi khoa hoïc cuï theå, moãi lhoa hoïc coù giaù ngang nhau. Khoa hoïc trieát hoïc vaø khoa hoïc chuyeân ngaønh ñeàu coù caùi chung vaø caùi rieâng, khoa hoïc cuï theå vaø trieát hoïc luoân luoân boå sung cho nhau, neáu khoâng boå sung deã thaáy caây maø khoâng thaáy röøng. NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 12 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 CAÂU 6: Moái qh giöõa VC vaø yù thöùc vaø nhöõng nguyeân taéc pp luaän ñöôïc ruùt ra töø qh ñoù 1. Moái qh VC vaø yù thöùc Vaät chaát ñöôïc quan nieäm laø thöïc taïi khaùch quan, nghiaõ laø taát caû söï vaät, hieän töôïng, quaù trình coù thaät vaø toàn taïi ñoäc laäp khoâng phuï thuoäc vaøo yù thöùc vaø yù chí cuûa con ngöôøi. Nhö vaäy, theá giôùi vaät chaát coù tröôùc, voâ cuøng, voâ taän vaø vónh vieãn vaän ñoäng. Vaät chaát bao goàm caû giôùi töï nhieân khoâng coù söï soáng, töï nhieân coù söï soáng vaø vaät chaát döôùi daïng xaõ hoäi. Vaät chaát coù nhieàu thuoäc tính trong ñoù coù thuoäc tính phaûn aùnh, thuoäc tính naøy gia taêng ñoä phöùc taïp cuøng vôùi ñoä phöùc taïp cuûa toå chöùc vaät chaát, phaûn aùnh vaät lyù, phaûn aùnh sinh hoïc vaø ñeán con ngöôøi, hình thöùc phaûn aùnh cao nhaát ñöôïc goïi laø yù thöùc. Nhö vaäy yù thöùc coù nguoàn goác töï nhieân laø keát quaû tieán hoaù cuûa tính phaûn aùnh cuûa vaät chaát do söï vaän ñoäng cuûa cô quan vaät chaát phaùt trieån cao caáu truùc phöùc taïp. YÙ thöùc coøn bao goàm xaõ hoäi ñoù laø hoaït ñoäng lao ñoäng vaø heä thoáng ngoân ngöõ töï nhieân. Quan heä giiöõa vaät chaát vaø yù thöùc khoâng phaûi laø quan heä giöõa 2 söï vaät maø laø quan heä giöõa thöïc theå vaø thuoäc tính. YÙ thöùc do vaät chaát quyeát ñònh noù laø söï phaûn aùnh cuûa theá giôùi khaùch quan trong ñaàu oùc con ngöôøi, nhöng noù khoâng ñoùng vai troø tieâu cöïc, thuï ñoäng maø noù chöùa ñöïng saùng taïo vaø thoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi taùc ñoäng trôû laïi bieán ñoåi theá giôùi vaät chaát, yù thöùc coù vai troø to lôùn trong ñôøi soáng con ngöôøi vaø xaõ hoäi, cuøng vôùi tieán trình lòch söû vai troø cuûa yù thöùc ngaøy caøng taêng. 2. Nguyeân taéc phöông phaùp luaän. Töø moái quan heä bieän chöùng giöûa vaät chaát vaø yù thöùc ta ruùt ra nhöõng nguyeân taéc phöông phaùp luaän. a) Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc - Nguyeân taéc baûo ñaûm tính khaùch quan trong söï xem xeùt, ñaây laø nguyeân taéc cô baûn cuûa nhaän thöùc khoa hoïc. Nguyeân taéc naøy ñoøi hoûi xem xeùt caùc söï hieän töôïng khoâng xuaát phaùt töø tình caûm nguyeän voïng, ñònh kieán maø phaûi xuaát phaùt töø ñoái töôïng, xem xeùt söï vaät nhö noù voán coù ñeå taùi hieän trung thöïc, ñuùng ñaén baûn thaân hieän töôïng, xaây döïng moâ hình lyù luaän phuø hôïp vôùi ñoái töôïng. Theo Leânin, tính khaùch quan cuûa söï xem xeùt laø nguyeân taéc haøng ñaàu cuûa phöông phaùp nhaän thöùc bieän chöùng duy vaät. Nguyeân taéc naøy laø heä quaû taát yeáu cuûa quan ñieãm duy vaät Maùc Xít, khi giaõi quyeát moái quan heä giöõa vaät chaát vaø yù thöùc, giöõa khaùch quan vaø chuû quan. Nguyeân taéc naøy ñoøi hoûi chuùng ta trong nhaän thöùc vaø haønh ñoäng phaûi xuaát phaùt töø baûn thaân söï vaät, töø thöïc teá khaùch quan, phaûn aùnh söï vaät moät caùch trung thaønh nhö noù voán coù, khoâng ñöôïc xuaát phaùt töø yù muoán chuû quan, khoâng laáy yù muoán chuû quan cuûa mình laøm chính saùch, khoâng laáy yù chí aùp ñaët cho thöïc teá, phaûi toân troïng söï thaät, traùnh thaùi ñoä chuû quan noùng voäi, phieán dieän, ñònh kieán, khoâng trung thöïc. Yeâu caàu cuûa nguyeân taéc khaùch quan coøn ñoøi hoûi phaûi toân troïng vaø haønh ñoäng theo qui luaät khaùch quan. - Phaùt huy tính tích cöïc, saùng taïo cuûa yù thöùc, phaùt huy vai troø nhaân toá con ngöôøi. Nguyeân taéc khaùch quan khoâng nhöõng khoâng baøi tröø, maø traùi laïi coøn ñoøi hoûi phaûi phaùt huy tính saùng taïo cuûa yù thöùc. YÙ thöùc coù tính ñoäc laäp töông ñoái so vôùi vaät chaát, coù tính naêng ñoäng, saùng taïo neân, coù theå taùc ñoäng trôû laïi ñoái vôùi vaät chaát, goùp phaàn caûi bieán theá giôùi khaùch quanthoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieån cuûa con ngöôøi. Vai troø tích cöïc cuûa yù thöùc khoâng phaûi laø ôû choå noù tröïc tieáp taïo ra hay thay ñoåi theá giôùi vaät chaát, maø laø nhaän thöùc ñöôïc theá giôùi khaùch quan laøm cho con ngöôøi hình thaønh ñöôïc muïc ñích, phöông höôùng, bieän phaùp vaø yù chí caàn thieát cho hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa mình. Leânin noùi “YÙ thöùc con ngöôøi khoâng chæ phaûn aùnh theá giôùi töï nhieân maø coøn saùng taïo ra theá giôùi töï nhieân” b) Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn: Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn phaûi hieåu bieát ñuùng ñaén moái quan heä ñuùng ñaén giöõa nhöõng ñieàu kieän khaùch quan vaø nhaân toá chuû quan. Nhöõng ñieàu kieän khaùch quan trong hoaït ñoäng thöïc tieãn goàm : ñoái töôïng hoaït ñoäng,. moâi tröôøng ñieàu kieän, hoaøn caûnh dieãn ra hoaït ñoäng, coâng cuï phöông tieän löïc löôïng ñeå tieán haønh hoaït ñoäng, ñaëc bieät laø nhöõng qui luaät khaùch quan. Nhaân toá chuû quan laø khaùi nieäm xuaát phaùt töø chuû theå hoaït ñoäng, noùi leân naêng löïc phaãm chaát trình ñoä baûn chaát chuû theå ñaït ñöôïc, thöôøng thöôøng caên cöù vaøo : trình ñoä tri thöùc, yù chí vaø naêng löïc toå chöùc. Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn thì nhöõng ñieàu kieän khaùch quan vaãn giöõ vai troø quyeát ñònh vaø nhaân toá chuû quan coù vai troø quan troïng. Ñieàu kieän khaùch quan qui ñònh muïc tieâu cuûa hoaït ñoäng. Maùc noùi “ Nhaân loaïi ñaët ra cho mình nhieäm vuï maø trong thöïc teá ñieàu kieän ñeå giaûi quyeát nhieäm vuï ñaõ hình thaønh hoaëc laøm cho ñang quyeát ñònh “, qui ñònh caùc hình thöùc ñeå hoaït ñoäng, cung caáp löu löôïng phöông tieän ñeå hoaït ñoäng. Song hoaït ñoäng thöïc tieãn bao goàm quaù trình keát hôïp chuû theå vaø khaùch theå, neáu khoâng coù hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi thì khoâng coù gì töï thöïc hieän ñöôïc do ñoù vai troø nhaân toá chuû quan raát quan troïng vaø trong tröôøng hôïp nhöõng ñieàu kieän khaùch quan ñaõ chín muøi thì thaønh coâng hay thaát baïi hoaøn toaøn tuøy thuoäc vaøo vai troø cuûa yeáu toá chuû quan. Toùm laïi trong hoaït ñoäng thöïc tieãn phaûi xuaát phaùt töø thöïc teá toân troïng vaøo haønh ñoäng theo yeâu caàu qui luaät NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 13 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 khaùch quan ñoàng thôøi phaùt huy vai troø tích cöïc, naêng ñoäng nhaân toá chuû quan. Nhöng chuùng ta cuõng caàn ñaáu tranh khaéc phuïc nhöõng bieåu hieän veà chuû nghiaõ chuû quan duy yù chí. NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 14 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 CAÂU 7: Noäi dung cô baûn cuûa pheùp BC Bieän chöùng baét nguoàn töø tieáng Hy Laïp dialectrike (ngheä thuaät tranh luaän, ñoái thoaïi, huøng bieän, bieän luaän, chöùng minh). Tri thöùc ñuùng ñaén khoâng phaûi töï nhieân maø coù, chæ coù theå tìm kieám thoâng qua tranh luaän, saùng taïo do ñoù nguôøi Hy Laïp thôøi coå öa tranh luaän, nhöng phaûi theo nguyeân taéc nhaát ñònh, töø ñoù xuaát hieän moân hoïc bieän chöùng. Töø bieän chöùng trong baøi naøy mang moät nghiaõ khaùc vôùi nghiaõ ôû treân. Ngöôøi ta phaùt hieän : vì sao khi tranh luaän cuøng moät söï vaät laïi coù nhieàu quan ñieãm khaùc nhau, thaäm chí ñoái laäp nhau, sôû dó coù vieäc ñoù laø vì baûn thaân söï vaät chöùa nhieàu ñaëc tính phöùc taïp vaø ñoái laäp vôùi nhau, töø ñoù bieän chöùng coù nghiaõ laø quan nieäm veà baûn thaân theá giôùi khaùch quan, quan nieäm naøy vôùi 2 ñaëc tröng cô baûn - Caùc söï vaät , hieän töôïng trong theá giôùi coù moái lieân heä vôùi nhau. - Taát caû caùc söï vaät theá giôùi khoâng toàn taïi trong tình traïng ñöùng im, maø luoân luoân toàn taïi vaø phaùt trieãn, a. Hai nguyeân lyù chung nhaát cuûa pheùp bieän chöùng Nguyeân lyù laø tö töôûng cô baûn cho 1 heä thoáng lyù luaän. Tieân ñeà cuõng laø heä thoáng xuaát phaùt laøm cô sôû nhöng chæ laø qui öôùc, baûn thaân tieàn ñeà khoâng chöùng minh ñöôïc. Nguyeân lyù laø söï toång keát treân hieän thöïc döïa treân ñaëc tröng cô baûn nhaát. (1) Nguyeân lyù veà söï lieân heä (2) Nguyeân lyù veà söï phaùt trieån (1). Nguyeân lyù veà söï lieân heä : Moãi söï vaät ñeàu coù theå xem laø 1 heä thoáng coù 2 ñaëc tröng. - Bao haøm caùc yeáu toá, thaønh phaàn nhoû hôn hôïp thaønh, vaø caùc yeáu toá nhoû hôn hôïp thaønh 1 thöïc theå. Theá giôùi maø ta ñang soáng laø taàng taàng, lôùp lôùp caùc caáp ñoä heä thoáng. Chính nhöõng moái lieân heä taïo neân chaát löôïng cuûa heä thoáng. Nhaän thöùc söï vaät chính laø phaùt hieän ra thuoäc tính, thuoäc tính boäc loä qua quan heä, nhaän thöùc söï vaät, hieän töôïng thöïc chaát laø nhaän thöùc caùc moái lieân heä. Söï vaät coù voâ soá moái quan heä do ñoù coù voâ soá thuoäc tính, khoâng coù söï vaät naøo toán taïi ñoäc laäp. Söï vaät vöøa toàn taïi cho noù vöøa toàn taïi cho caùi khaùc vaø vì caùi khaùc. Trieát hoïc chæ nghieân cöùu nhöõng moái quan heä phoå bieán nhaát, nhöõng moái quan heä phoå bieán nhaát ñöôïc khaùi quaùt thaønh nhöõng phaïm truø nhö moái quan heä nhaân quaû, noäi dung vaø hình thöùc, taát nhieân -ngaãu nhieân, khaû naêng - hieän thöïc, baûn chaát - hieän töôïng.... Töø nguyeân lyù veà söï lieân heä phoå bieán cho ta nguyeân taéc ñaõm baûo tính toaøn dieän trong söï xem xeùt söï vaät hieän töôïng, ngöôïc vôùi tính phieán dieän, giaûn ñôn. trong thöïc teá khoâng theå thöïc hieän troïn veïn ñaày ñuû, do ñoù chuùng ta phaûi coá gaéng heát möùc ñeå xem xeùt söï vaät hieän töôïng moät caùch ñaày ñuû nhaát. Tri thöùc cuûa ta veà söï vaät vöøa mang tính tuyeät ñoái, töông ñoái, vöøa mang tính xaùc ñònh vaø mang tính khoâng xaùc ñònh. Söï vaät ñaû nhaän thöùc laø ñaû xaùc ñònh trong phaïm vi moái lieân heä, thuoäc tính chöa tìm ra laø chöa xaùc ñònh. Tuyeät ñoái hoaù tính xaùc ñònh daãn ñeán chuû nghiaõ giaùo ñieàu. Tuyeät ñoái hoaù tính khoâng xaùc ñònh daãn ñeán hoang mang, giao ñoäng. Leâ nin noùi “ chuùng ta thöøa nhaän tính töông ñoái cuûa nhaän thöùc, nhöng khoâng ñöôïc bieán thaønh chuû nghiaõ töông ñoái” Toaøn dieän khoâng coù nghiaõ laø lieät keâ taát caû caùc yeáu toá söï vaät, phaûi bieát phaân bieät phaùt hieän ra khaâu then choát nhaát, quyeát ñònh nhaát, traùnh phaïm phaûi chuû nghiaõ chieát trung. Noí caùch khaùc trong caùi toaøn dieän caàn phaûi bieát caùi phieán dieän. (2) Nguyeân lyù veà söï phaùt trieån Vaän ñoäng chaúng qua laø söï bieán ñoäng. Ñaâu laø khuynh höôùng cuûa vaän ñoäng?. Veà cô baûn theá giôùi vaän ñoäng theo chu kyø , coù yù kieán cho raèng vaän ñoäng ñi xuoáng, ñaây laø quan ñieãm cuûa nhöõng giai caáp heát vai troø lòch söû, thöôøng nhìn töông lai vôùi ñoâi maét yeám theá. Chuû nghiaõ duy vaät bieän chöùng quan nieäm khuynh höôùng chuû yeáu cuûa vaän ñoäng laø phaùt trieån töø thaáp ñeán cao, töø chöa hoaøn thieän ñeán hoaøn thieän, phaùt trieån laø daïng vaän ñoäng khoâng ñaûo ngöôïc, keát quaû laø naûy sinh caùi môùi caùi tröôùc ñoù chöa coù, giôùi töï nhieân phaùt trieån töø voâ cô tôùi höûu cô, xaû hoäi phaùt trieån töø moâng muïi ñeán cô khí hoaù, töï ñoäng hoaù. Töø ñoù ruùt ra phöông phaùp luaän phaûi coù quan ñieãm lòch söû, vaø tính phaùt trieån khi xen xeùt söï vaät hieän töôïng, lòch söû, xem xeùt söï vaät nhö laø 1 quaù trình phaùt rieån, phaûi bieát phaùt trieån caùi môùi, baûo veä caùi môùi, khoâng coù gì toàn taïi vónh cöûu. b. Nhöõng qui luaät cô baûn cuûa pheùp bieän chöùng. Qui luaät laø nhöõng moái lieân heä baûn chaát taát yeáu laëp ñi laëp laïi, qui ñònh söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa söï vaät . Qui luaät mang tính khaùch quan, con ngöôøi coù theå phaùt hieän, nhaän thöùc vaø vaän duïng qui luaät. Coù nhöõng qui luaät thuoäc caùc NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 15 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 khoa hoïc chuyeân ngaønh, trieát hoïc chæ nghieân cöùu nhöõng qui luaät phoå bieán nhaát, nhöõng qui luaät cuï theå cuûa töøng ngaønh khoa hoïc ñöôc goïi laø ñònh luaät. Ba qui luaät cô baûn cuûa pheùp bieân chöùng (1) Qui luaät thoáng nhaát vaø ñaáu tranh cuûa caùc maët ñoái laäp ( qui luaät maâu thuaån) Taát caû söï vaät ñeàu chöùa nhieàu yeáu toá coù nhöõng söï khaùc bieät, söï vaät naøo cuõng laø theå thoáng nhaát cuûa caùc yeáu toá khaùc bieät, coù söï khaùc bieät beân ngoaøi (hình thöùc) ngöôøi ta goïi laø söï töông phaûn. söï khaùc bieät beân trong goïi laø maët ñoái laäp. Maët ñoái laäp beân trong taïo ra maâu thuaån. Nhöõng maâu thuaån naøy gaén boù vôùi nhau trong 1 theå thoáng nhaát giöõa caùc maët ñoái laäp. Caùc maët ñoái laäp luoân taùc ñoäng, töông taùc laãn nhau trong quaù trình bieán ñoåi. Qui luaät naøy taïo ra söï phaùt tieån cuûa xaû hoäi thí duï nhö nhôø coù nhu caàu ñôøi soáng vaät chaát caøng ngaøy caøng cao vôùi neàn saûn xuaát chöa ñaùp öùng nhu caàu hieän taïi thuùc ñaåy xaõ hoäi taêng saûn phaåm. Töø ñoù , phaûi vaän duïng nguyeân taéc maâu thuaån maø yeâu caàu cô baûn cuûa noù laø nhaän thöùc ñuùng ñaén maâu thuaån cuûa söï vaät, tröôùc heát laø maâu thuaån cô baûn vaø maâu thuaån chuû yeáu, phaûi phaân tích maâu thuaån vaø quaù trình ñaáu tranh giaûi quyeát maâu thuaån. Leânin noùi “söï phaùt trieån laø moät cuoäc ñaáu tranh giöõa caùc maët ñoái laäp” (2) Qui luaät söï bieán ñoåi daàn daàn veà löôïng ñeán söï bieán ñoåi veà chaát. Chaát laø toång hôïp nhöõng thuoäc tính cô baûn, ñaëc ñieãm caáu truùc, tính qui ñònh beân trong voán coù khaùc nhau laøm cho söï vaät laø noù phaân bieät noù vôùi caùi khaùc Löôïng laø thuoäc tính cuûa söï vaät noùi leân soá löôïng, qui moâ, trình ñoä kích thöôùc söï vaät. Chaát bao giôø cuõng theå hieän theo löôïng nhaát ñònh, löôïng bao giôø cuõng laø cuûa moät chaát nhaát ñònh, chaát vaø löôïng thoáng nhaát vôùi nhau theo ñoä nhaát ñònh. Ñoä laø khuoân khoå, giôùi haïn trong ñoù löôïng, chaát lieân heä vôùi nhau. Moïi söï vaän ñoäng phaùt trieån ñeàu baét ñaàu töø söï bieán ñoåi veà löôïng, ñeàu ñeàu , lieân tuïc , daàn daàn khoù phaùt hieän ra , quaù trình naøy tieáp tuïc tôùi giôùi haïn nhaát ñònh, vöôït qua noù (ñieãm nuùt, ngöôûng) seõ xaûy ra böôùc nhaûy thay ñoåi veà chaát, chaát môùi ra ñôøi coù löôïng môùi phuø hôïp. Söï tích luõy veà löôïng chuaån bò cho söï thay ñoåi veà chaát, söï thay ñoåi veà chaát laø quaù trình cho söï tích luõy veà löôïng. Quy luaät naøy ñoøi hoûi chuùng ta khi xem xeùt moät söï vaät hieän töôïng phaûi phaân tích , xaùc ñònh caû chaát laån löôïng, ñeå tìm ra ñieãm nuùt. Töø ñoù chuùng ta coù theå linh hoaït vaän duïng caùc hình thöùc nhaûy voït ñeå ñaåy nhanh quaù trình phaùt trieån. (3) Qui luaät phuû ñònh caùi phuû ñònh Phuû ñònh laø moät quaù trình khaùch quan voán coù, hôn nöûa söï phuû ñònh caùi cuû laø tieàn ñeà ñeå caùi môùi ra ñôøi. Trong phuû ñònh bao giôø cuõng coù yeáu toá keá thöøa, chính keá thöøa noù baûo ñaûm phaùt sinh caùi môùi, caùi môùi bao giôø cuõng coù tính keá thöøa. Heghen phuû ñònh laø caùi voøng khaâu lieân heä giöõa caùi cuû vaø caùi môùi, trong phuû ñònh bao haøm caùi môùi. Phuû ñònh caùi phuû ñònh theo Heghen “ Söï phaùt trieån vöøa coù tính chu kyø vöøa coù tính ñi leân” thöôøng thöôøng sau hai laàn phuû ñònh, caùi môùi ra ñôøi döôøng nhö laäp laïi caùi tröôùc ñoù, nhöng söï hoaøn thaønh phaùt trieån ñaû coù söï naâng cao. Khuynh höôùng phaùt trieån döôøng nhö theo hình troân oác. Töø ñoù trong thöïc tieån ta phaûi thaáy ñöôïc caùi cuû maât ñi laø chuaån bò cho caùi môùi tieán boä hôn xuaát hieän c. Nhöõng moái lieân heä phoå bieán (1) Caùi chung vaø caùi rieâng : caùi rieâng laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ moät söï vaät, hieän töôïng, quaù trình rieâng leû. Caùi chuùng laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ nhöõng maët, ñaëc tính gioáng nhau ôû nhieàu söï vaät, hieän töôïng, quaù trình rieâng leû Caùi chung chæ toàn taïi trong caùi rieâng vaø thoâng qua caùi rieâng maø noù bieåu hieän söï toàn taïi cuûa mình. Khoâng coù caùi rieâng naøo toàn taïi coâ laäp, maø chuùng toàn taïi trong quan heä daãn ñeán caùi chung. caùi rieâmg laø caùi toaøn boä, caùi chung laø caùi boä phaän, do ñoù caùi rieâng phong phuù hôn caùi chung. Töø ñoù ta rut ra phöông phap luaän phaûi bieát phaùt hieän caùi chung töø trong caùi rieâng, phaûi vaän duïng caùi chung thaønh caùi rieâng , ñeå traùnh moø maãm. Ngöôïc laïi khi aùp duïng caùi chung vaøo caùi rieâng ta phaûi bieát ca bieät hoaù noù ñeå traùnh chuû nghiaõ giaùo ñieàu raäp khuoân. (2) Baûn chaát vaø hieän töôïng Baûn chaát laø toång hoaø taát caû nhöõng maët, nhöõng moái lieân heä cô baûn, töông ñoái oån ñònh, beân trong söï vaät chi phoái vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät ñoù. Hieän töôïng laø söï bieåu hieän beân ngoaøi cuûa baûn chaát. Baûn chaát gaén lieàn vôùi caùi chung. Tuy nhieân khoâng phaûi caùi chung naøo cuõng laø baûn chaát. Baûn chaát laø caùi mang tính qui luaät, nhöng moãi qui luaät cuõng chöa laø baûn chaát, baûn chaát vaø hieän töôïng toàn ta5i khaùch quan trong söï thoáng nhaát. Baûn chaát ñöôïc boäc loä qua hieän töôïng; hieän töôïng laø söï bieåu hieän cuûa baûn chaát. Khoâng coù baûn chaát hay hieän töôïng toàn taïi töï thaân thuaàn tuùy. NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 16 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 Söï thoáng nhaát giöõa baûn chaát vaø hieän töôïng laø söï thoáng nhaát cuûa nhöõng caùi ñoái laäp: Baûn chaát laø caùi beân trong, phaûn aùnh caùi chung, cô baûn oån ñònh; hieän töôïng laø caùi beân ngoøai, phaûn aùnh caùi rieâng caù bieät, thoaùng qua. Tuøy theo hoaøn caûnh cuï theå maø nhöõng hieän töôïng cuûa cuøng moät baûn chaát theå hieän khaùc nhau, thaäm chí ñoái laäp nhau. Coù tröôøng hôïp hieän töôïng “xuyeân taïc” baûn chaát. Vì vaäy hieän töôïng phong phuù hôn baûn chaát, coøn baûn chaát saéc hôn hieän töôïng. Töø caëp phaïm truø naøy ta ruùt ra keát luaän: ñeå hieåu ñaày ñuû, ñuùng ñaén söï vaät khoâng neân döøng laïi ôû hieän töôïng maø phaûi ñi saâu vaøo baûn chaát cuûa söï vaät hieän töôïng. (3) Noäi dung vaø hình thöùc Noäi dung laø toaøn boä nhöõng maët yeáu toá, boä phaän, quaù trình taïo neân söï vaät. Hình thöùc laø heä thoáng caùc moái lieân heä töông ñoái beàn vöõng giöõa caùc yeáu toá, maët noäi dung taïo neân keát caáu cuûa söï vaät, laø phöông höôùng toàn taïi phaùt trieån cuûa söï vaät ñoù. Khoâng coù hình thöùc beân ngoaøi noäi dung, khoâng coù noäi dung phi hình thöùc. Moät noäi dung laø noäi dung ñöôïc theå hieän baèng moät hay vaøi hình thöùc naøo ñoù, coøn hình thöùc laø hình thöùc ñeå dieãn ñaït moät hay vaøi noäi dung naøo ñoù, tuøy theo ñieàu kieän tình hình cuï theå khaùc nhau. Khoâng phaûi luùc naøo noäi dung vaø hình thöùc cuõng hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi nhau. Thöôøng thì noäi dung coù xu höôùng bieán ñoåi, coøn hình thöùc coù xu höôùng oån ñònh. Noäi dung coù vai troø quyeát ñònh tron söï vaät; neân söï thay ñoåi, phaùt trieån cuûa noù ñeán moät luùc naøo seõ baát töông xöùng vôùi söï thay ñoåi cuûa hình thöùc taïo neân maâu thuaån, xung ñoät. Maâu thuaån naøy ñöôïc giaûi quyeát baèng caùch xoùa boû hình thöùc cuû, xaùc laäp hình thöùc môùi cho phuø hôïp vôùi trình ñoä môùi cuûa noäi dung. Maëc duø hình thöùc do noäi dung quyeát ñònh; nhöng hình thöùc coù tính ñoäc laäp töông ñoái. Do ñoù trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, hình thöùc coù theå taùc ñoäng laïi noäi dung döôùi daïntg kìm haûm hay thuøc ñaåy söï thay ñoåi cuûa noäi dung. Töø caëp phaïm truø naøy ta ruùt ra keát luaän trong hoaït ñoäng thöïc tieån vaø nhaän thöùc caàn phaûi chuù troïng xem xeùt caû noäi dung laån hình thöùc ñeå hieåu thaáu ñaùo söï vaät. Traùnh tuyeät ñoái hoaù moät maët (nhö chuû nghiaõ hình thöùc quan lieâu) hay quan nieäm xueà xoaø hình thöùc. (4) Nguyeân nhaân vaø keát quaû Nguyeân nhaân laø söï taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc maët. boä phaän yeáu toá trong moät söï vaät hay giöõa caùc söï vaät coù gaây ra bieán ñoåi keøm theo nhaát ñònh. söï bieán ñoåi keøm theo gaây ra ñöôïc goïi laø keát quaû. Moïi hieän töôïng trong theá giôùi ñeàu coù nguyeân nhaân. Trong hoaït ñoäng thöïc tieån vaø nhaän thöùc ñeå hieåu ñuùng vaø laøm chuû ñöôïc nhöõng thay ñoåi trong coâng vieäc caàn phaûi bieát töôøng taän quan heä nhaân quaûñeå can thieäp duùng luùc. Ñoái vôùi caùc hieän öôïng coù nhieàu nguyeân nhaân caàn phaûi naém roû ñaâu laø nguyeân nhaân cô baûn, nguyeân nhaân thöù yeáu... (5) Khaû naêng vaø hieän thöïc Khaû naêng vaø hieän thöïc. Khaû naêng laø caùi hieän chöa coù, chöa tôùi, nhöng seõ coù, seõ tôùi khi xuaát hieän ñieàu kieän thích hôïp. Hieän thöïc laø taát caû nhöõng gì hieän coù, ñang toàn taïi. Khaû naêng vaø hieän thöïc laø hai möùc ñoä lieân tuïc cuûa söï phat trieån trong theá giôùi, laø 2 giai ñoaïn hình thaønh trieån khai moái lieân heä nhaân quaû. Chuùng thoáng nhaát vôùi nhau moät caùch bieän chöùng: hieän thöïc sinh ra moät hoaëc vaøi khaû naêng, moät hay vaøi khaû naêng ñoù bieán thaønh hieän thöïc. Hieän thöïc môùi laïi sing ra khaû naêng môùi... quaù trình tieáp tuïc maõi. Trong hoaït ñoäng thöïc tieåncaàn phaûi döïa treân hieän thöïc laø ñieãm xuaát phaùt, xaùc ñònh taát caû nhöõng khaû naêng ñeå ñònh höôùng hoaït ñoäng, ngaên chaën khaû naêng xaáu bieán thaønh hieän thöïc. (6) Taát nhieân vaø ngaåu nhieân Taát nhieân laø caùi do baûn chaát, do nhöõng nguyeân nhaân oån ñònh beân trong söï vaät gaây ra, ngaåu nhieân laø caùi khoâng chæ do baûn chaát, nguyeân nhaân oå ñònh beân trong gaây ra maø coøn coù söï chi phoái tröïc tieáp cuûa nhöõng ñieàu kieän, hoaøn caûnh ngaåu hôïp beân ngoaøi. Khoâng coù caùi taát nhieân vaø ngaåu nhieân thuaàn tuùy rieâng bieät. Caùi ngaåu nhieân laø hình thöùc bieåu hieän cuï theå caùi taát nhieân. Trong hoaït ñoäng thöïc tieån vaø nhaän thöùc caàn phaûi döïa vaøo caùi taát nhieân laø chính, nhöng cuõng phaûi bieát lôïi duïng caùi ngaåu nhieân ñeå thuùc ñaåy söï vaät hieän töôïng phaùt trieån nhanh hôn. (7) Ngoaøi ra coøn coù caùc moái lieân heä vaät chaát - yù thöùc, Vaän ñoäng-ñöùng im, khoâng gian thôøi gian, lyù luaän - thöïc tieån... Toùm laïi Pheùp bieän chöùng laø moät hoïc thuyeát ñoùng vai troø nguyeân taéc phöông phaùp luaän chung cho hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, töø ñoù neáu naém vöõng pheùp bieän chöùng duy vaät ta coù theå vaän duïng cho vieäc nhaän thöùc theá giôùi. Leânin noùi chuû nghiaõ duy vaät bieän chöùng “laø coâng cuï nhaän thöùc cuûa NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 17 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 Caâu 8. Quan ñieãm cuûa duy vaät bieän chöùng veà baûn chaát cuûa yù thöùc & vai troø thöïc tieãn trong quaù trình nhaän thöùc 1. Baûn chaát cuûa nhaän thöùc Nhaän thöùc laø hoaït ñoäng maø keát quaû laø con ngöôøi thu nhaän ñöôïc tri thöùc . Baûn chaát trieát hoïc cuûa nhaän thöùc laø gì ? Tuøy thuoäc vaøo vieäc giaûi quyeát vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc. • Chuû nghiaõ duy taâm khaùch quan: - (Platon, Heghen,...) cho raèng chaân lyù, tri thöùc tuyeät ñoái ñuùng ñaén, döôøng nhö coù saún, nhaän thöùc muïc ñích laø nhaän thöùc chaân lyù vónh cöûu. theo Platon ñoù laø theá giôùi yù nieäm, Heùghen ñoù laø tinh thaàn tuyeät ñoái, quan ñieãm treân gaàn vôùi gaàn vôùi quan ñieãm cuûa toân giaùo, cho raèng chaân lyù coù saún trong caùc kinh taân öôùc, kinh phaät, kinh Coran, lôøi cuûa Khoång Töû, chaân lyù naøy vónh cöûu. Nhaän thöùc laø naém baét laáy theá giôùi yù nieäm, chaân lyù coù saün, o phaûi laø pa hieän thöïc khaùch quan. • Chuû nghiaõ duy taâm chuû quan (Pretagore, Berkeley...) phuû nhaän chaân lyù khaùch quan, nhaän thöùc nhö theá naøo tuøy huoäc vaøo caùi toâi cuûa moãi ngöôøi. Pretagore “Con ngöôøi laø thöôùc ño cuûa vaïn vaät” Con ngöôøi nhìn nhaän theá giôùi qua laêng kính chuû quan, do ñoù nhaän thöùc söï vaät qua caõm giaùc cuûa moãi ngöôøi. Tri thöùc chaúng qua laø hthoáng kyù hieäu, quy öôùc gaùn cho söï vaät. Berkeley vieát “ Söï vaät chaúng qua laø keát hôïp cuûa nhöõng caõm giaùc tri thöùc tuøy thuoäc vaøo chuû theå, theá giôùi töï noù nhö theá naøo chuùng ta khoâng bieát, chæ coù quan nieäm chuùng ta veà theá giôùi, quan nieäm naøy chæ mang tính töôïng tröng”. CNDTCQ tieâu cöïc ñi ñeán CN duy ngaõ(TG phuï thuoäc vaøo toâi). Thuyeát “khoâng theå bieát “phuû nhaän naêng löïc nhaän thöùc cuûa con ngôøi. Cho raèng veà ng.aéc con ngöôøi o theå beát TG vì oái töôïng quaù voâ taän vaø phöùc taïp maø naêng öïc vaø trí teä cuûa ngöôøi laø coù haïn. • CNDV tröôùc M : trong khi thöøa nhaän nhaän thöùc laø söï pa heän töïc kq vaøo trong ñaàu oùc con ngöôøi nhöng laïi xem noù laø söï pa ñôn giaûn maùy moùc khoâng mang tính BC • Chuû nghiaõ duy vaät bieän chöùng cho raèng nhaän thöùc laø hoaït ñoäng tích cöïc, saùng taïo, phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan vaøo trong yù thöùc con ngöôøi, hoaït ñoäng naøy döïa treân cô sôû thöïc tieån vaø mang tính bieän chöùng saâu saéc. 1. Nhaän thöùc laø hoaït ñoäng phaûn aùnh Cô cheá cuûa hoaït ñoäng nhaän thöùc goàm: - Chuû theå hoaït ñoäng nhaän thöùc: ñoù laø con ngöôøi, con ngöôøi mang tính xaõ hoäi vaø tính lòch söû cuï theå. - Khaùch theå ñoù laø moät boä phaän cuûa theá giôùi vaät chaát hieän thöïc khaùch quan coù lieân quan ñeán hoaït ñoäng thöïc tieån, hoaït ñoäng soáng cuûa con ngöôøi, phaïm vi hoaït ñoâng cuûa con ngöôøi khoâng ngöøng phaùt trieån vaø saâu. Theo tieán trình lòch söû, ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc ngaøy caøng taêng theâm. Nhaän thöùc ngoaøi xu höôùng höôùng ngoaïi coøn coù xu höôùng höôùng noäi goïi laø töï nhaän thöùc veà giai caáp, daân toäc loaøi ngöôøi cuûa mình. - Con ngöôøi duøng heä thoáng giaùc quan, naõo boä, thaàn kinh ñeå nhaän thöùc theá giôùi, nhöng nhöõng phöông tieän, coâng cuï treân coù nhöõng giôùi haïn nhaát ñònh, do ñoù con ngöôøi cheá ra nhöõng coâng cuï ñeå laøm taêng nhaän thöùc cuûa mình, kính hieån vi, heä thoáng ngoân ngöõ laø coâng cuï saùng taïo nhaát, laø voû vaät chaát cuûa tö töôûng, nhôø coù ngoân ngöõ, tri thöùc ñöôïc truyeàn taûi phoå bieán. Quaù trình nhaän thöùc, con ngöôøi daàn daàn phaùt trieån nhöõng heä thoáng, nhöõng phöông phaùp, phöông phaùp quan saùt, thöïc nghieäm, phaân tích toång hôïp, khaùi quaùt, moâ hình hoaù, qui naïp, vaø dieãn dòch. - Keát quaû hoaït ñoäng cuûa nhaän thöùc ñoù laø tri thöùc. Tri thöùc coù nhieàu giaùc ñoä. . Tri thöùc cuï theå caõm tính (maét thaáy, tai nghe), laø gia ñoaïn ñaàu cuûa quaù trình nhaän thöùc, laø söï phaûn aùnh tröïc tieáp, cuï theå, sinh ñoäng hieän thöïc khaùch quan vaøo caùc giaùc quan cuûa con ngöôøi. Nhaän thöùc caûm tính goàm caùc hình thöùc laø caûm giaùc, tri giaùc vaø bieåu töôïng. Tri thöùc naøy chæ phaûn aùnh beân ngoaøi söï vaät hieän töôïng, do ñoù khoâng saâu saéc, khoù dieãn ñaït, ñoâi luùc phaûn aùnh khoâng ñuùng söï vaät, hieän töôïng. . Tri thöùc kinh nghieäm laø tri thöùc chuû yeáu thu ñöôïc töø quan saùt vaø thí nghieäm. Tri thöùc kinh nghieäm naøy sinh moät caùch tröïc tieáp töø thöïc tieån - töø lao ñoäng saûn xuaát, ñeán ñaáu tranh xaõ hoäi hoaëc thí nghieäm khoa hoïc. Coù hai loaïi tri thöùc kinh nghieäm: 1) tri thöùc kinh nghieäm thoâng thöôøng (tieàn khoa hoïc) thu ñöôïc töø nhöõng quan saùt haøng ngaøy trong cuoäc soáng vaø lao ñoäng saûn xuaát; 2) tri thöùc kinh nghieäm khoa hoïc thu nhaän töø nhöõng thí nghieäm khoa hoïc. Trong söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, hai loaïi tri thöùc kinh nghieäm naøy ngaøy caøng thaâm nhaäp laãn nhau. Tri thöùc kinh nghieäm giôùi haïn ôû laõnh vöïc caùc söï kieän, mieâu taû, phaân loaïi caùc döû kieän thu nhaän ñöôïc töø söï quan saùt vaø thí nghieäm. Tri thöùc kinh nghieäâm ñaõ mang tính tröøu töôïng vaø khaùi quaùt song môùi laø böôùc ñaàu vaø coøn haïn cheá. Tri thöùc kinh nghieäm coù vai troø khoâng theå thieáu ñöôïc trong cuoäc soáng haøng ngaøy cuûa con ngöôøi, vaø coù vai troø quan troïng trong ñaáu tranh caùch maïng. NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 18 of 22
- 9 Caâu hoûi oân taäp moân TRIEÁT HOÏC QTDN K13-2002 Nhöng, tri thöùc kinh nghieäm coøn coù haïn cheá bôûi vì noù chæ ñem laïi söï hieåu bieát veà caùc maët rieâng reõ, veà caùc moái lieân heä beân ngoaøi cuûa söï vaät vaø coøn rôøi raïc. ÔÛ trình ñoä tri thöùc kinh nghieäm chöa theå naém ñöôïc caùi taát yeáu saâu saéc nhaát, moái quan heä baûn chaát giöûa caùc söï vaät, hieän töôïng. Aêng Ghen nhaän xeùt: “Söï quan saùt theo kinh nghieäm töï noù khoâng bao giôø coù theå chöùng minh ñöôïc ñaày ñuû tính taát yeáu”. Vì vaäy, khoâng neân coi thöôøng kinh nghieäm song cuõng khoâng neân cöôøng ñieäu kinh nghieäm; khoâng neân döøng laïi ôû kinh nghieäm maø caàn naâng leân ôû trình ñoä lyù luaän. . Tri thöùc lyù luaän laø tri thöùc khaùi quaùt töø tri thöùc kinh nghieäm, noù toàn taïi trong heä thoáng caùc khaùi nieäm, phaïm truø, quy luaät cuûa lyù luaän noùi chung , lyù luaän ñöôïc hình thaønh töø kinh nghieäm treân cô sôû toång keát kinh nghieäm, lyù luaän ñöôïc hình thaønh töø kinh nghieäm nhöng lyù luaän khoâng hình thaønh moät caùch töï phaùt . Töø kinh nghieäm vaø khoâng phaûi moïi lyù luaän ñeàu tröïc tieáp xuaát phaùt töø kinh nghieäm. Do tính ñoäc laäp töông ñoái cuûa noù, lyù luaän coù theå ñi tröôùc nhöõng döõ kieän kinh nghieäm. Tuy nhieân, ñieàu ñoù vaãn khoâng laøm maát ñi moái lieân heä giöûa lyù luaän vôùi kinh nghieäm. Khaùc vôùi kinh nghieäm, lyù luaän mang tính tröøu töôïng vaø khaùi quaùt cao, nhôø ñoù, noù ñem laïi söï hieåu bieát saâu saéc veà baûn chaát, tính taát nhieân, tính qui luaät cuûa caùc söï vaät, hieän töôïng khaùch quan. Nhaän thöùc lyù luaän laø nhaän thöùc höôùng vaøo naém baét baûn chaát, quy luaät cuûa söï vaät. Nhö vaäy lyù luaän theå hieän tính chaán lyù saâu saéc hôn, chính xaùc hôn, heä thoáng hôn vaø do ñoù, phaïm vi öùng duïng cuûa no cuõng phoå bieán hôn, roäng hôn nhieàu so vôùi tri thöùc kinh nghieäm. Toùm laïi , tri thöùc laø hình aûnh chuû quan veà theá giôùi khaùch quan, tri thöùc ñuùng ñaén laø söï phuø hôïp giöõa caùi chuû quan vaø caùi khaùch quan. 2. Tính tích cöïc saùng taïo cuûa nhaän thöùc. - Hoaït ñoäng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi laø hoaït ñoäng coù tính muïc ñích, ñònh höôùng (nhaän thöùc caùi gì, ñeå laøm gì) ñeå hoaït ñoäng thöïc tieãn coù hieäu quaû hôn, laøm taêng cöôøng quyeàn löïc cho chính mình “ con ngöôøi khoâng nhöõng nhaän thöùc theá giôùi maø coøn caûi taïo theá giôùi” - Nhaän thöùc cuûa con ngöôøi coù khaû naêng ñi töø hieän töôïng ñeán baûn chaát ñeå phaùt hieän caùi baûn chaát, taát yeáu. Chính caùi baûn chaát taát yeáu, phoå bieán môùi phaûn aùnh ñuùng vaät chaát. Cho neân naêng löïc tö duy (nhaän thöùc) cuûa con ngöôøi trong moãi giai ñoaïn lòch söû laø coù haïn, naêng löïc nhaän thöùc cuûa loaøi ngöôøi trong tieán trình lòch söû laø voâ haïn. Coù nhieàu ñieàu chuùng ta chöa bieát nhöng khoâng coù gì laø caùi khoâng theå naøo bieát ñöôïc. Con ngöôøi nhaän thöùc theá giôùi, vaø nhôø nhaän thöùc ñuùng ñaén, saùng taïo trong hoaït ñoäng thöïc tieån taïo ra giôùi töï nhieân thöù hai. 2. Vai troø cuûa thöïc tieån trong quaù trình nhaän thöùc Thöïc tieån laø toaøn boä nhöõng hoaït ñoäng vaät chaát cuï theå mang tính xaõ hoäi vaø lòch söû cuûa con ngöôøi taùc ñoäng vaøo töï nhieân vaø xaõ hoäi bieán ñoåi noù ñeå ñaùp öùng nhöõng nhu caàu cuûa con ngöôøi theo höôùng tieán boä xaõ hoäi, nhöõng hình thöùc cô baûn cuûa hoaït ñoäng thöïc tieån laø: hoaït ñoäng saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát, nhöõng hoaït ñoäng ñaáu tranh xaõ hoäi, hoaït ñoäng quan saùt thöïc nghieäm khoa hoïc theå duïc theå thao. Vai troø cuûa thöïc tieån ñöôïc bieåu hieän tröôùc heát ôû choå thöïc tieån laø cô sôû, muïc ñích vaø ñoäng löïc chuû yeáu vaø tröïc tieáp cuûa nhaän thöùc noùi chung trong ñoù coù lyù luaän. Con ngöôøi quan heä vôùi theá giôùi baét ñaàu khoâng phaûi baèng lyù luaän maø baèng thöïc tieån. Chính töø trong quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn, caûi taïo theá giôùi maø nhaän thöùc, lyù luaän ôû con ngöôøi môùi ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån. Baèng hoaït ñoäng thöïc tieån, con ngöôøi taùc ñoäng vaøo theá giôùi, buoäc theá giôùi phaûi boäc loä nhöõng thuoäc tính, nhöõng tính qui luaät ñeå con ngöôøi nhaän thöùc chuùng. Ban ñaàu con ngöôøi thu nhaän nhöõng taøi lieäu caûm tính, nhöõng kinh nghieäm, sau ñoù tieán haønh so saùnh, phaân tích, toång hôïp, khaùi quaùt hoaù, tröøu töôïng hoaù... ñeå phaùt trieån thaønh lyù tính, xaây döïng thaønh lyù luaän, khoa hoïc phaûn aùnh baûn chaát, quy luaät vaän ñoäng cuûa caùc söï vaät, hieän töôïng trong theá giôùi. Do ñoù coù theå noùi, thöïc tieãn cung caáp nhöõng taøi lieäu cho nhaän thöùc, cho lyù luaän. Khoâng coù thöïc tieãn thì khoâng coù nhaän thöùc, khoâng coù lyù luaän. Moïi tri thöùc duø tröïc tieáp hay giaùn tieáp ñoái vôùi ngöôøi naøy hgay ngöôøi kia, theá heä naøy hay theá heä khaùc, duø ôû giai ñoaïn caûm tính hay lyù tính, ôû trình ñoä kinh nghieäm hay lyù luaän xeùt ñeán cuøng ñeàu baét nguoàn töø thöïc tieãn. Trong quaù trình toàn taïi, con ngöôøi khoâng ñöôïc theá giôùi ñaùp öùng thoûa maûn, neân con ngöôøi phaûi caûi taïo theá giôùi baèng hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa mình, vaø chính trong quaù trình bieán ñoåi theá giôùi, con ngöôøi cuõng bieán ñoåi luoân caû baûn thaân mình, phaùt trieãn naêng löïc baûn chaát, naêng löïc trí tueä cuûa mình. Nhôø ñoù con ngöôøi ngaøy caøng ñi saâu vaøo nhaän thöùc theá giôùi, khaùm phaù nhöõng bí maät cuûa theá giôùi, laøm phong phuù vaø saâu saéc tri thöùc cuûa mình veà theá giôùi. Thöïc tieãn coøn ñeà ra nhu caàu, nhieäm vuï vaø phöông höôùng phaùt trieãn cuûa nhaän thöùc, lyù luaän. Nhu caàu , thöïc tieån ñoøi hoûi phaûi coù tri thöùc môùi, phaûi toång keát kinh nghieäm, khaùi quaùt lyù luaän, thuùc ñaåy söï ra ñôøi phaùt trieãn cuûa caùc ngaønh khoa hoïc. Nhö vaäy, trong quaù trình hoït ñoäng thöïc tieãn, trí tiueä con ngöôøi ñöôïc phaùt trieån, ñöôïc naâng cao daàn cho ñaán luùc coù lyù luaän, khoa hoïc. Song baûn thaân lyù luaän, khoa hoïc khoâng coù muïc ñích töï thaân. Lyù luaän khoa hoïc ra ñôøi chính vì vaø chuû yeáu vì chuùng caàn thieát cho hoaït ñoäng thöïc tieån cuûa con ngöôøi. Thöïc tieãn laø muïc ñích cuûa nhaän thöùc, lyù luaän. Nhaän thöùc, lyù luaän sau khi ra ñôøi phaûi quay veà phuïc vuï thöïc tieãn höôùng daãn chæ ñaïo thöïc tieãn, phaûi bieán thaønh NGUYEÃN DUY KIEÄT & VOÕ VAÊN ON 19 of 22
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học